Хорижий филология
№3, 2019 йил
69
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ
ИНГЛИЗ ЛЕКСИК ДУБЛЕТЛАРИНИНГ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК ТАҲЛИЛИ
Юсупов Отабек Якубович,
СамДЧТИ катта ўқитувчиси
Калит сўзлар:
этимологик дублетлар, лексик дублетлар, лексика, тилшунослик, тил
тарихи, скандинав тиллари, синонимлар, лингвокультурология, параллель лексикализация,
дублет, триплет, вариантлилик, семантик ўхшашлик, сўз ўзлаштириш, қиѐсий таҳлил.
Ҳозирги замон инглиз тили луғат
таркибининг
этимологиясини
тадқиқ
қилган тилшуносларнинг фикрича инглиз
тили луғат бойлигининг шаклланишида
скандинав тилларининг инглиз тили луғат
таркибининг шаклланишига қўшилган
ҳиссаси тилшунослар томонидан доим ҳам
эътиборга олинмаган.
Тарихий фактлар шу нарсани
кўрсатиб турибдики, лотин тили биринчи
асрдан XI асргача, аниқроғи Британияда
Римликлар
истилосидан
бошлаб,
французлар бостириб келгунга қадар
бўлган давр оралиғида етакчи манба бўлиб
хизмат қилган. Шу даврда Норман
истилоси деб аталган давр бошланди ва
унда Англия француз тилида сўзлашувчи
нормандлар томонидан босиб олинади. Бу
давр ўрта давр инглиз тили деб аталса ҳам
аслида янги инглиз тили шаклланишининг
дастлабки кўринишлари айнан шу даврда
номоѐн бўла бошлаганди. Мустақил сўз
ясаш моделлари ва қисман редукцияга
учраган
қўшимчалар,
бирламчи
морфологик
асослар
дериватларида
парчаланиш ҳодисасининг кузатилиши ўз
навбатида тилда аналитик тизимнинг
шаклланиши ва ривожланишига олиб
келди.
Мана
шу
турли
таъсирлар
натижасида кўплаб эндемик (фақат кельт
ва қадимги инглиз тилига мансуб бўлган)
сўз ва иборалар ўз семантикасини
ўзгартиради
ѐки
аста-секин
тилда
истеъмолдан чиқади.
Масалан, скандинав тилларидан
кириб келган they ва them кишилик
олмошлари жуда қисқа вақт ичида мос
келувчи қадимги инглиз олмошларини
сиқиб чиқарди. Скандинав тилларидан
кириб келган sky ва anger сўзларининг
кўплаб
қўлланилиши
уларнинг
синонимлари бўлмиш қадимги асл инглиз
сўзлари – heaven ва wrath ларнинг маъно
кўламини кескин торайтиради ва уларни
луғат таркибидан сиқиб чиқаришига бир
бахя қолган.
Тилга сўзлар қабул қилиш жараѐни
қанчалик кенг қамровли бўлса, унинг
натижасида
шунча
кўп
этимологик
дублетлар пайдо бўлади. Тарихда шундай
ҳолатлар кузатиладики, айнан лотин-
француз ва скандинав сўзлари ҳозирги
инглиз тили луғат таркиби асосий
қисмининг шаклланишида ҳал қилувчи
роль ўйнайди. Скандинав тилларидан
кириб келган сўзлар кундалик ҳаѐтда кўп
ишлатиладиган, маиший ҳаѐтда кўп
учрайдиган
предметлар,
воқеа-
ҳодисаларни
билдирадиган
сўзлар
бўлганлиги учун улар жуда кўп ишлатилар
эди. Янги кириб келганлари эса эскиларига
синоним
бўлар,
талаффузи
ѐки
семантикасида ўзгаришлар юз берар ѐки
бўлмаса
уларда
стилистик
фарқлар
кузатиларди. Масалан:
Сўз
Инглиз
Швед
Casque
каска
Кавалерия
Cavalry
кавалерия
Кавалерия
Chivalry
рицарлик
Чавандоз
Campaign
компания
Компания
Sergeant
сержант
Сержант
Хорижий филология
№3, 2019 йил
70
Дания тили
Инглиз тили
Таржима
Harbar
Harbor
Гавань
Root
Root-crop
Ўсимлик томири
Skillfulness
Skillfulness
Эпчиллик,ўч
Сўзнинг турли маъноларига эга бўлишига эътибор беринг.
Инглиз тили
Таржима
Скандинав тилларида
Low
Паст
Қуйи
Loose
эркин
(los) эркин
Lost
Йўқотилган
Тоқ
Odd
Тоқ
Хато
Scare
Қўрқитмоқ
Қўрқитмоқ
Scream
Қичқирмоқ
Қичқирмоқ
Scratch
Ишқаламоқ
Ишқаламоқ
Guess
Тахмин қилмоқ
Фараз қилмоқ
Will
Истак, васият
Хоҳиш
―Сарой‖ сўзи швед тилида – ―Barn‖,
инглиз тилида бу сўз сарой, омбор
маъносидан ташқари кўримсиз, хунук,
бино, катта, аммо қаровсиз иморат
маъносини ҳам беради. Бу сўзнинг
ҳосилаларидан
яна
barnyard
сўзини
учратамиз, отхона, молхона.
―Аралаштирмоқ‖
маъносини
билдириш учун швед тилида ―blend‖ сўзи
ишлатилади. Инглиз тилида ҳам ―blend‖
сўзи
―аралаштирмоқ‖
маъносида
ишлатилишидан ташқари ―бирикмоқ‖,
―мос келмоқ‖ маъноларини ҳам билдиради.
Edge сўзи учи, қирраси маъносида
қадимги скандинавия тилларида сақланган
бўлса, инглиз тилида ―чекка‖, ―поѐн‖
маъносида
ишлатилади.
Масалан:
пичоқнинг тиғи, тиғини ўткирламоқ каби.
Egg
сўзи
тухум
маъносини
билдирса, to egg феъли гижгижламоқ
маъносини билдиради.
Swain швед тилида ―чўпон йигит‖
маъносини билдирса, инглиз тилида
―қишлоқ йигити‖ маъносини билдиради.
Инглиз оғзаки сўзлашув тилида эса
―қишлоқи‖ маъносини билдиради.
Birth
сўзи
–
дания
тилида
―туғилиш‖ маъносини беради. Инглиз
тилида
ҳам
―туғилиш‖
маъносидан
ташқари ―бошланиш‖ маъносида ҳам
ишлатилади. Бундан ташқари ―birth‖ –
манба, ―булоқ‖.
Dream сўзи эса норвег тилида
―орзу‖ маъносини беради. Инглиз тилида
ҳам, dreaming сўзи эса инглиз тилида туш
кўриш маъносини беради.
Dreamday – хомхаѐл, хаѐлпараст
деган маънони билдиради. To dream up –
хаѐл дарѐсига ғарқ бўлмоқ. To dream – орзу
қилмоқ, to dream – тушда кўрмоқ.
Bread – нон, bread – нон бўлаги,
бурда нон.
Bloom (гул) – blossom (гуллаган) –
инг. Blossoming (гуллаш. инг.).
Dwell – ушланиб қолмоқ, dwell on –
кўпроқ муддатга ушланиб қолмоқ.
Plough – омоч (норвег тилида)
Plow – инглиз тилида, plough -
plougher (плуг - омоч).
Лексик дублетлар жуфтлиги ѐки
айрим
ҳолларда
гуруҳи
параллел
лексикамуация
модели
сифатида
шаклланади. Лексик дублет гуруҳининг
фаолланиш
модели
эса
дублетлар
жуфтлигини ташкил этувчи элементлар
ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни
шакллантириш йўли ҳам ҳар бир жуфтлик,
триплет ѐки гуруҳда ўзига хосдир.
Шуларни инобатга олган ҳолда лексик
дублетларни таҳлил қилишнинг асосий
йўналишлари сифатида қуйидагиларни
белгилаш мумкин:
- Параллель лексикализация модели,
бу бир сўз асосида бутун бошли дублет
гуруҳини шакллантириш механизмини акс
эттирувчи жараѐндир.
- Бу моделлар таркибига қуйидаги
асосий параметрларни киритиш мумкин.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
71
1.
Бирламчи манба сўзнинг бошқа
дублетига тўла ўхшаш бўлими яъни манба
сўзнинг турли деривативлари ўртасида
муносабатларнинг тури.
2.
Лексик дублетлар ўртасидаги
ўхшашликни тан олиш учун биринчи
навбатда тиллар ўртасидаги тегишли
қатламда ўхшашлик мавжуд бўлиши
керак. Лексик дублетларда бу ўхшашлик
қуйидаги 3 қатлам-ярусда бўлиши лозим:
- фонетик қатлам;
- грамматик қатлам;
- лексик қатлам.
Иккинчи навбатда ҳар бир қатлам
учун қиѐслашнинг структуравий типини
аниқлаб олиш керак. Бу ҳолатда биз
бирламчи-манба
сўзининг
бошқа
дублетларга муносабати қайси жиҳатлари
билан намоѐн бўлаѐтганлигини топишимиз
керак.
Структуравий ўхшашлик,
масалан
дублетларда кузатилиши лозим бўлган
фонетик ўхшашлик, яъни бир хил
товушларнинг ҳар икки дублетда бўлиши.
Масалан: investment - инвестиция.
Дублетлик,
янги
сўзларни
фарқловчи вазифасини бажармайдиган
шаклий
фарқларнинг
мавжудлиги.
Масалан, лотин тилидаги ficus ва ficum
дублетидан фикус-фига ривожланди.
Вариантлилик.
Лексик
дублетлар
ўртасидаги
вариантлилик
муносабати
лексика-семантик
вариантлилик
муносабати бўлиб, бир-бирини тўлдирувчи
дистрибуция шаклида бўлади. Масалан:
service сўзи француз тилидан кирган
бўлиб, иккита маъноси бор:
1)
Ошхона
асбоблари
тўплами
маъноси;
2)
Хизмат маъноси.
Маънолардаги ўзгариш рус тилида
ва шу орқали ўзбек тилида ҳам сўз
фонетик шаклининг ўзгаришига олиб
келди.
Ошхона асбоблари тўплами-сервиз
шаклини олган бўлса, хизмат маъноси эса
сервис шаклини олди.
Худди шу каби ҳолат ―пенсия‖ ва
―пансионат‖ сўзлари маъносида ҳам
кузатилади. ―Кексалик ѐки меҳнатга
яроқлилигини
йўқотган
шахсларга
бериладиган моддий-пул таъминоти -
―пенсия‖ (ўзбек тилида ―нафақа‖ дублети
ҳам мавжуд) бўлса, бу сўздаги, яъни
―pension‖даги биринчи бўғиндаги бурун
унлисининг
талаффуз
варианти
[e]
фонемасини эмас, [a] фонемасини беради.
Қиѐс учун entre сўзининг талаффузига
эътиборни қаратишимиз мумкин. Бу сўз
[энтғе] эмас, балки [антғе] шаклида
талаффуз қилинади. Худди шу ҳолатга
кўра, pension сўзи [пенсион] ва [пансион]
шаклида талаффуз қилинади. Пансион
талаффузи иккиламчи талаффуз, яъни e >
a, [e]нинг [a]га ўтганидан кейин ҳосил
бўлган талаффуз шаклидир. Бу ерда аввал
фонетик
фарқланиш
ҳосил
бўлиб
маъносидаги
ўзгариш
кейин
содир
бўлганлиги ѐки аввал маънода ўзгариш
пайдо бўлиб кейин талаффуз ўзгарганми,
буни ўрганиш алоҳида тадқиқотни талаб
қилади.
Вариантлиликни
қандай
пайдо
бўлишини
умумий
қонуниятларини
қуйидагиларда кузатишимиз мумкин.
Семантик
ўхшашлик
лексик
дублетлар ўртасидаги маъно яқинлиги
асосий шарт эканлигини унутмаган ҳолда
шуни айтишимиз мумкинки, ―пенсия‖ ва
―пансионат‖ сўзлари ўртасида, семантик
яқинлик бор. Пенсия (дублети нафақа)-
нинг маъносини юқорида эслатган бўлсак,
пансионат сўзи ҳақида қуйидагиларни
айтишимиз мумкин:
1.
Пансионат (фр. pensionnat) –
тўлиқ хизматга эга бўлган, дам олиш уйи
бўлган меҳмонхона тури.
2.
Пансионат (фр. pensionnat) -
бу ѐпиқ турдаги хусусий билим юрти
бўлиб, унда ўқувчилар тўлов асосида
тўлиқ таъминотда яшайдилар. Кўриниб
турибдики, ―таъминот‖ сўзи ҳар икки
сўзда умумий сема бўлиб хизмат қилади.
Бу ерда пенсия ва пансионатнинг фарқи
шундаки, пансионатда ўқувчилар (ѐки
яшовчилар) бу тизим учун етарли
даражада белгиланган суммадаги маблағ
тўлайдилар. Бу икки сўзнинг бирламчи
асоси лотин тилидаги ―pensionem‖ бўлиб,
бу сўзнинг таржимаси ―тўлов‖дир.
Фонетик вариативлик
ўзакдаги
унлининг ўзгариши билан изоҳланади.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
72
Иккинчи томондан ―пенсия‖ сўзи ―pensio‖
(феълининг
грамматик
шакли)дан
―пансион‖ сўзи эса ―pensionem‖ сўзидан
келиб чиққан.
Грамматик вариативлик
шунда
кўриладики ―пенсия‖ сўзи лотин тилидаги
номинатив шаклидан, ―пансион‖ эса
тушум келишиги шаклидан чиққан.
Параллель
лексикализация
моделлари
лексикализация
жараѐнида
тиллар
ўртасидаги
муносабатларнинг
турини ҳам инобатга олиши керак бўлади.
Бир томондан бу эволюцион алоқа
бўлса, бунда дублетларнинг бирламчи
шакли ва ҳосила элементи тегишли бўлган
тиллар бир-биридан ривожланган бўлиши
керак. Масалан, лотин ва француз тили,
қадимги инглиз ва янги инглиз тили ва ҳ.к.
каби. Булар донор тил ва реципиент тил
статусида бўлади.
Бунда тиллар ўртасида дублет
яратилиши учун бири оригинал тил ва
бошқаси ҳосила тил ролини ўйнайди.
Бунда
бир
сўз
оригинал
сўзнинг
ривожланган шакли бўлса, бошқаси эса
ўзлаштирилган сўз бўлиши мумкин.
Масалан,
лотин
тилидаги
―studium‖
сўзининг итальян тилида ―studio‖ шаклида
пайдо бўлиши бу-эволюцион жараѐндир.
Аммо итальян тилидаги ―studio‖нинг
инглиз тилидаги ―studio‖ шаклида пайдо
бўлиши бу сўз ўзлаштиришидир (студия).
Аммо
―study‖
(кабинет)
сўзи
эса
―studium‖нинг
инглиз
тилидаги
мослаштирилган,
соддалаштирилган
шаклидир. Бу ҳам сўз ўзлаштириш. Чунки
лотин ва инглиз тиллари бир қариндош
гуруҳ тиллари эмас. Улар орасида
―оригинал тил – ҳосила тил‖ муносабати
мавжуд эмас.
Юқоридаги
барча
мисолларни
таҳлил қилиб, хулоса қилиб айтишимиз
мумкинки, айрим пайтларда скандинав
тилларидан кириб келган сўз (лексима)
инглиз тилида у ѐки бу сабабларга кўра
инглиз тилида ўрнашиб қола олмади, аммо
у сўзнинг эндигина шаклланиб келаѐтган
инглиз
тилининг
луғат
бойлигига
кўрсатган таъсири изсиз кетмади, чунки
ўша сўз таъсирида аввалдан мавжуд
бўлган сўз ўз функционал юкламасини ѐки
маъно кўламини мос равишда ўзгаришига
олиб келган ҳолатларини кўришимиз
мумкин бўлади.
Адабиѐтлар:
1.
Абдузярова
А.Х.
Лингвоструктурная
и
функциональная
специфика
идеологизированных терминов в английском языке, АКД. -М.: 2011.
2.
Алиференко Н.Ф. Когнитивно – семиологические аспекты лингвокультурологии.
Вопросы когнитивной лингвистики, 2006, N 1, -C.36 – 44.
3.
Амосова Н.Н. Этимологические основы словарного состава современного
английского языка. -М.:Издательство летературы на иностранных языках. 1956.- 218 с.
4.
Бегматов Э. Ўзбек тили луғат бойлигининг қатламлари. - Т.: 1974
5.
Воробьев В.В. Лингвокультурология.- М.: изд. УДН, 2008, 340с.
6.
Гвоздецкая Н. Ю. К вопросу о термине ―Этимологические дублеты‖- Омск.- 1980.-
С. 83-91.
7.
Головуова М.А. Лингвокультурные предпосимон развития этимологических
дублетов в английском языке – сб. Научных трудов КАГТУ, 3, 2014 сс. 140-144.
8.
Горощук А.В.Эволюция этимологической характеристики в словарях английского
языка различных типов. АКД. -М.: 2009.
9.
Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. – Т.:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2017.
10.
Мўминов О.М. Инглиз тили лексикологияси.- Т.:2006.
11.
Попова З.Д. Стернии И.А Когнитивная лингвистика. – М.: АСТ, Восток – Запад,
2007, - 314с.
12.
Gumperz. J. (1996) The linguistic and cultural relativity of conversational inference –
Cambridge UP, 1966, 374 – 406.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
73
Юсупов О. Лингвокультурный анализ лексических дублетов английского языка.
Данная статья рассматривает обогащение лексического словаря английского языка, а
также представляется их лингвокультурный и сопоставительный анализ.
Yusupov O.
Lingual-cultural analysis of the English lexical doublets.
This article deals
with the enlargement of the English vocabulary, formation of lexical doublets and ways of
linguocultural and comparative analysis.
