Хорижий филология.
№3, 2017 йил
83
ТРАНСПОЗИЦИЯ ҲОДИСАСИНИНГ ВОҚЕЛАНИШ КЎЛАМИГА ДОИР
Назарова Шаҳло,
Самарқанд давлат чет тиллар институти докторанти
Калит сўзлар:
транспозиция, синтактик транспозиция, УПК, транспозитив
деривация.
Умумий
тилшуносликка
доир
манбада транспозиция ҳодисаси учун
умумий бўлган хусусият, яъни функционал
кўчиш икки асос билан боғлиқ ҳолда юз
бериши қайд этилади: 1) тўлиқсиз ѐки
синтактик транспозиция, 2) тўлиқ ѐки
морфологик
транспозиция.
Биринчи
ҳолатда, асос структуранинг туркуми
ўзгармайди ва нутқ талаби асосида
синтактик
функциянинг
ўзгариши
кузатилади.
Иккинчи
ҳолатда,
транспозитор ва транспозит ўртасидаги
муносабат орқали янги сўз туркуми ҳосил
қилиниши орқали функционал ўзгариш
содир
бўлади
(Лингвистический
энциклопедический словарь 1990: 519).
Ана шу икки жиҳатга кўра,
транспозиция
синтактик
деривация
термини билан, шунингдек, конверсия
ҳодисаси билан ҳам синоним ҳисобланади.
Бироқ, транспозиция термини замирида
деривацияга
олиб
келувчи
асосий
хусусият, яъни кўчиш ўз ифодасини
топади. Шунинг учун ҳам Е.С. Кубрякова
транспозицияни деривация ҳодисасининг
воқеланиш усулларидан бири сифатида
баҳолайди.
Сўз
ясалиш
орқали
кузатиладиган
транспозицияни
эса
конверсия деб юритишни тавсия қилади
(Кубрякова 1974: 64).
Ушбу олиманинг бошқа бир ишида
қайд этилишича, транспозиция таъсирида
асос структуранинг функционал ўзгариш
ѐки
ўзгармаслиги
билан
боғлиқ
параметрлар
бу
ҳодисаларнинг
туб
моҳиятига кириб бориш учун етарли
шароит ярата олмайди. Шунинг учун ҳам
транспозиция жараѐни ва деривация
ўртасидаги
муносабат
масаласига
бошқачароқ ѐндашмоқ лозим. Хусусан,
транспозиция
соф
ҳолатда
(чистая
транспозиция), яъни асос структурага хос
синтактик функцияни ўзгартириш асосида
ва мураккаблашган ҳолатда (осложненная
транспозиция), яъни маънони янгилаган
ҳолда воқеланишини эътиборга олиш
керак (Кубрякова 1980: 120-121).
Дарҳақиқат,
транспозициянинг
бугунги талқинлари уни биргина лексик
деривация
жараѐнида содир бўладиган
категориал ўзгаришлар доираси билан
чегаралашга имкон бермайди. Зотан,
мазкур жараѐннинг воқеланиши барча
деривацион ҳодисалар билан боғлиқ ҳолда
кузатилади. Шунга кўра, транспозицияни
деривациянинг хусусий кўринишларидан
бири сифатида эътироф этиш мумкин. Ана
шу хусусиятлар транспозицияни сўз
ясалишига олиб келувчи ҳодисалар билан,
шунингдек,
нутқий
дериватларнинг
воқеланиши билан боғлиқ ҳолда ўрганиш
имконини яратади.
В.Н.Телиянинг
фикрига
кўра,
синтактик транспозиция лексик-синтактик
характерда
намоѐн
бўлгани
ҳолда,
фразеологик боғлиқ маънонинг вужудга
келишига олиб келади» (Телия 1980:279).
У
фразеологик
бирликларни
тил
тизимидаги
бевосита
номловчилардан
фарқли равишда, билвосита номловчилар
сифатида қайд этади ва шу хусусиятига
кўра уларни иккиламчи луғавий бирликлар
тизимидаги алоҳида ички гуруҳ сифатида
ажратади (Телия 1981:94-98).
Г.Г.Соколованинг кузатишида ҳам
транспозиция фразеологизмларнинг ҳосил
бўлишига олиб келувчи кўп босқичли
ҳодиса сифатида талқин этилади. Унинг
фикрига кўра, бирламчи транспозиция
эркин бирикмаларни образли ва барқарор
ифода
сифатида
ташкил
топишини
таъминласа, иккиламчи транспозицияда
эса ушбу образли ифодалар фразеологик
бирликлар сифатида шаклланади. Бу
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
84
жараѐнлар бирикманинг метафорик ва
метонимик маъноси асосида амалга ошади
(Соколова 1987:8-10; 58-64).
Умумий
тилшуносликка
доир
манбада конверсия тарнспозициянинг ички
кўринишларидан
бири
аффикслар
иштирокисиз сўз ясалишига олиб келувчи
ҳодиса
сифатида
қайд
этилади
(Лингвистический
энциклопедический
словарь 1990: 235). Ўзбек тилшунослигида
бу ҳодисага биринчилардан бўлиб эътибор
қаратган олим А.Ғуломовдир. Унинг
фикрига кўра, конверсия: «Бир лексик-
грамматик категориядаги сўзнинг бошқа
категорияга ўтиши сўз ясашнинг, янги сўз
ҳосил қилишнинг бир кўринишидир. Бу
морфологик-синтактик йўл билан сўз
ясашдир. Бунда сўзнинг туркуми ўзгаради,
бу ўзгариш, одатда, контекстда - синтактик
ҳолатнинг, гап ва сўз бирикмаларининг
кучи билан юзага келади», -деб эътироф
этилади (Ғуломов 1973: 46-47).
Келтирилган
бу
фикрлар
транспозиция ҳодисасининг таъсир кўлами
анча кенг эканлигидан далолат беради. Бу
ҳодисанинг
лисоний
деривацияга
муносабати, биринчидан, сўз ясалиш
жараѐнида асоснинг категориал кўчиши,
иккинчидан, ran, сўз бирикмаси, сўз
шаклларининг
функционал-семантик
жиҳатдан
ўзгариши
натижасида
фразеологик,
грамматик-семантик
бирликлар ҳосил қилиши орқали ўз
ифодасини топади. Тўғри, транспозицион
ҳодисалар, айниқса, ўзбек ва корейс
тилларида сўз ясашга нисбатан каммаҳсул,
бироқ уларни ўрганмай туриб, инсон,
борлиқ ва тил муносабатидаги ўта
мураккаб, айни пайтда нозик қирраларни
англаб бўлмайди. Зеро, инсон лисоний ва
когнитив фаолиятининг беқиѐс имкониятга
эгалигини белгиловчи тил ижодкорлиги
ҳам ана шу андозалар асосида намоѐн
бўлади.
Е.С.Кубрякова томонидан эътироф
этилганидек: «Ҳар бир сўз ўзининг
референциал майдонига эга бўлади. Ана
шундай сўзлар воситасида вужудга келган
дериватлар, айтиш мумкинки, асос сўзнинг
нисбий
ўзлашишини,
яъни
транспозициясини тақозо этади. Ана шу
асосда, транспозиция орқали икки ментал
майдон, яъни 1) донорлик, 2) мақсад
(целевой) майдонлари ўзаро кесишади.
Масалан, инглиз тилидаги salt ва to salt
сўзларидан
биринчиси,
яъни
salt
предметлик майдонига мансуб бўлиб,
унинг to salt шаклидаги транспозицияси
натижасида
асос
сўз
предметлик
майдонидан ҳаракат майдонига кўчади. Бу
жараѐннинг воқеланишида эса, инсоннинг
ушбу нарсадан фойдаланиш тажрибаси,
яъни тузнинг тузлаш учун ишлатилишига
доир билими муҳим аҳамият касб этади.
Ана шу асосда ҳосил бўлган дериватлар
замирида
икки
категорияга
мансуб
тажрибалар уйғунлашади ва бунинг
натижасида гибрид структуралар вужудга
келади (Кубрякова 2005: 344).
Бу семантик деривация жараѐнининг
воқеланишида транспозициянинг ўрни
эркин бирикманинг дисемантизацияси ва
лексикализацияси учун қулай шароит
яратиши орқали намоѐн бўлади. Зеро,
айнан транспозиция таъсирида эркин
бирикмага хос мазмун синтезланган ҳолда
лексикализация таъсирига учрайди. Б.
Вемернинг кузатишида нутқ бирликларига
хос эркин маънони изоляциялаш орқали
ихтисослашган маъно ҳосил бўлишига
олиб
келувчи
ҳодиса
сифатида
лексикализация ҳам аслида транспозиция
таъсирида вужудга келади, - дейишининг
боиси шундадир (Вимер 2001: 26-57).
Шундай
қилиб,
транспозитив
деривация бошқа турлардан фарқли
равишда, десемантизация, лексикализация
каби ҳодисалар ҳамкорлигида амалга
ошади. Бу ҳамкорлик натижасида нутқ
бирликлари ўзи мансуб бўлган асосдан
узилади ва бошқа бир ассоциатив гуруҳ
аъзосига айланади.
Қўшма
сўзларда
бўлгани
каби
лексик-фразеологик
дериватларнинг
вужудга келишида ҳам икки вазиятнинг
ўзаро узвийлиги кузатилади. Хусусан,
улардан биринчиси эркин бирикма орқали
ўз ифодасини топадиган семантик вазият
бўлса, иккинчиси ана шу вазиятга
прототип, яъни ўхшаш бўлган вазиятдир.
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
85
Ана шу хусусиятига кўра бу турдаги
семантик
дериватлар
замирида
Е.С.Кубрякова томонидан эътироф этилган
референциал майдонлар, яъни 1) донорлик,
2)
мақсад
(целевой)
майдонларнинг
кесишуви ўз ифодасини топади.
Масалан,
катта оғиз
//
оғзи катта
бирикмасида
ўз
ифодасини
топган
бевосита маъно орқали «оғизнинг одатдаги
ўлчамдан катта»лик белгиси ифодаланади.
Ушбу бирикмадаги моҳиятнинг «ҳаддан
ортиқ
мақтанишни
хуш
кўрадиган»
кишиларга хос белги билан метафорик
қиѐси натижасида фразеологик маъно
вужудга келади.
Бу семантик деривация жараѐннинг
воқеланишида иштирок этган вазиятлар
ўртасида
прототипликнинг
вужудга
келишида
«оғизнинг одатдаги ўлчамдан
катта»лиги
ҳамда
«ҳаддан
ортиқ
мақтанишни хуш кўриши»,
яъни
«катта
гапли»лик
белгиларига хос ўхшашлик асос
бўлади. Ана шу вазиятларнинг деривацион
оператор,
яъни
метафорик
тасаввур
асосида
синтезланиши
натижасида
фразеологик маъно ҳосил бўлади. Шу
асосда сўз бирикмаси базасида ўзаро
шаклдош бўлган нутқий эркин ва
фразеологик боғлиқ маънолар юзага
келади.
Катта оғиз //оғзи катта
ибораси
аслида сифат туркумига мансуб бўлиб,
унинг
воситасида
«ҳаддан
ортиқ
мақтанишни хуш кўрадиган», «катта
гапли»
каби белги ўз ифодасини топади.
Шуниси характерлики, ушбу иборанинг
отлашиши, Г.Г.Соколованинг таъбири
билан
айтганда,
«конверсив
транспозиция»
таъсирида амалга ошади
(Соколова 1987:126) ва бунинг натижасида
«имтиѐзли
мавқега
эга»
бўлган
шахсларнинг кинояли ифодаси юзага
келади:
У
киши
илгари
«Мен
Қамишкапанинг
устуниман»,-
деб
чиранган огзи катталардан
(П.Турсун,
Ўқитувчи) (Раҳматуллаев1978:292).
Н.Ф.Алефиренконинг фикрига кўра,
(знаков косвенно-производной номинации)
билвосита
номлашнинг
мураккаб
типларини вужудга келтирувчи асос
сифатида УПК, яъни универсал предмет
коди ва бевосита номлаш бирликлари
иштирок
этади.
Тил
жамоасининг
тасдиғидан ўтган ва турли вазиятлар билан
боғлиқ бўлган стериотип структуралар эса
бу жараѐн учун ўзига хос қиѐсий майдон
вазифасини
ўтайди.
Бу
лингвистик
жараѐнни ҳаракатга келтирувчи субъект
эса ифода имкониятларининг ҳақиқий
соҳиби бўлган шахслар ҳисобланади
(Алефиренко 2002: 72-79).
Дарҳақиқат, тилнинг алоҳида луғавий
бирлиги
бўлган
фразеологизмларнинг
вужудга келиши, лексик ва бошқа турдаги
дериватларга нисбатан анчагина мураккаб
қонуниятлар билан боғлиқдир. Шу боис
бундай лингвистик имкониятларни ишга
солиш
ҳамманинг
ҳам
қўлидан
келавермайди. Бинобарин, фразеологизм
ва умуман тилнинг барқарор бирликлари
замирида яширинган моҳият ташкил
этувчиларнинг бевосита йиғиндисидан
эмас, балки «яхлитлигича маълум бир
образ асосида, кўчириш йўли билан»
вужудга келади. Шунинг учун ҳам
фразеологик иборалар уларни ташкил
этувчи «лексемалар маъносига нисбатан
махраж маъно, яъни устама маъно
сифатида гавдаланади» ва шу асосда
«ибораларнинг ифода ва мазмун плани
ўртасида
узилиш
содир
бўлади»
(Раҳматуллаев 1978: 4).
Бунинг ўзига хос далилини
она сути
оғзидан кетмаган
иборасининг таҳлили
мисолида кузатамиз. Ушбу иборанинг
дастлабки асоси аниқловчи вазифасидаги
эргаш бирикма бўлиб, унинг бош сўз
билан бириккан шакли
она сути оғзидан
кетмаган гўдак ѐки боладир.
Бу мураккаб
бирикмадаги
она сути огзидан кетмаган
эргаш компонент,
бола ѐки гудак
эса ҳоким
компонентдир.
Ушбу
мураккаб
бирикманинг
бирламчи транспозицияси натижасида
эргаш компонент
(она сути огзидан
кетмаган)
отлашган ҳолда яхлитланади ва
бош сўз вазифасини ҳам ўз зиммасига
олади. Ана шу асосда эргаш бирикма
ўзининг дастлабки образли ифодасига эга
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
86
бўлади.
Бироқ
эргаш
бирикманинг
отлашиши фразеологик бирликнинг тўла
шаклланганлигидан далолат бермайди.
Чунки, унинг фразеологик ибора мақомига
эга бўлиши учун устама маъно вужудга
келиши лозим.
Транспозициянинг
иккинчи
босқичида айнан ана шу устама маъно,
яъни фразеологик маъно ҳосил бўлади.
Бунда
она сути огзидан кетмаган
бирикмаси замирида ўз ифодасини топган
«ҳали ўз ҳаракатини онги равишда идора
эта олмаслик» белгисининг катталар
хатти-ҳаракатида
кузатиладиган
уқувсизлик,
тажрибасизлик,
ғўрлик
белгилари
билан
қиѐсланиши
ва
метафорик асосда кўчирилиши орқали
устама маъно ҳосил бўлади. Ана шу
асосда,
она сути оғзидан кетмаган
бирикмаси ѐши жиҳатдан катта бўлган
шахсларнинг
хатти-ҳаракатида
кузатиладиган тажрибасизлик, ғўрликнинг
образли ифодаловчисига айланади. Бунинг
натижада, иборанинг ташқи ва ички
структуралари
ўртасида
ўзига
хос
номутаносиблик ҳам вужудга келади.
Бундай номутаносибликни транспозитив
дериватларнинг деярли барча турида
кузатиш мумкин.
Демак,
ушбу
семантик
дериватларнинг вужудга келиши орқали
қуйидаги ментал операция кузатилади:
эркин бирикма орқали ўз ифодасини
топган вазият бирламчи бўлиб, ана шу
вазиятга ўхшаш (прототип) вазият эса
иккиламчи вазиятдир. Бу икки вазиятни
чоғиштириш асосида ҳосилани вужудга
келтирувчи
оператор
эса
қиѐсий
тасаввурдир. Чунки, айнан ана шу
оператор
воситасида
бирламчи
ва
иккиламчи вазиятларнинг қиѐси орқали
фразеологик бирлик вужудга келади.
Келтирилган бу фактлар орқали
Н.Ф.Алефиренко томонидан билвосита
(знаков косвенно-производной номинации)
номлаш
бирликларини
вужудга
келтирувчи асос сифатида қайд этилган
УПК, яъни муайян бир вазият асосида
юзага
келган
ички
мушоҳаданинг
универсал предмет коди ва номлаш
воситалари ўртасидаги муносабатнинг
ўзига хос тасдиғини кўришимиз мумкин.
Бинобарин, УПК моҳиятан умуминсоний
характердаги когнитив маҳсул бўлиб,
инсон ана шу идрокий қобилият туфайли:
«тушунча, ҳукмни яратади, воқеликни
тасвирлаш
ва
инсон
фаолиятининг
сабабини кўрсатиш учун зарур бўлган
турли хулоса ва мулоҳазаларга келади»
(Сафаров 2006: 16). Демак, УПК қиѐсий
тасаввурнинг ҳаракатга келишида муҳим
бўлган прототип вазиятларни аниқлаш ва
қиѐсий мушоҳадани ташкил этиш асосда
янги-янги
ментал
структураларнинг
вужудга келишига олиб келади. Бу
ботиний структураларнинг лингвистик
ифода
топишида
эса
предикат
ва
аргументлар муносабати муҳим аҳамиятга
эга бўлади.
Адабиѐтлар:
1.
Кубрякова С.Е. Деривация, транспозиция, конверсия. В.Я.1974.№5. -С.64.
2.
Кубрякова С.Е. Характер семантических сдвигов при словообразований // Аспекты
семантических исследований. - М.,1980. — С. 120-121.
3.
Телия В.Н. Семантика связанных значений слов и их сочетаемости // Аспекты
семантических исследований. - М.,1980. -С.279.
4.
Телия В. Н. Косвенная номинация //Типы языковых значений. - М.Д981.-С94-98.
5.
Соколова Г.Г. Фразообразование во французском языке. - М.Д987.-С8-10; 58-64.
Лингвистический энциклопедический словарь. - М. 1990. С.235 .
6.
Ғуломов А. Сўз ясалиши // Ўзбек тили грамматикаси. -Т., 1973. 46-47-бетлар.
Кубрякова СЕ. Язык и сознание. - М., 2005. -С.344.
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
87
7.
Вимер Б.Аспектуальные парадигмы и лексическое значение русских и литовских
глаголов // Вопросы языкознания. 2001, №2. -С.26-57.
8.
Соколова Г.Г. Фразеообразование во французском языке. - М., 1987. -С. 126.
9.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. -Т.,1978.292-бет.
10.
Алефиренко Н.Ф. Протовербальное порождение культурных концептов и их
фразеологическая репрезентация, // Филологические науки. 2002.№5. -С.12-19
.
11.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати.-Т., 1978. 4-бет.
12.
Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. -Жиззах, 2006. 16-бет.
Назарова Ш. О масштабе реализации феномена транспозиции.
В статье
рассматриваются масштаб реализации транспозиции, еѐ типыиих специфические черты.
Феноментранспозиции раскрывается спомощью фразеологических единиц.
Nazarova Sh. On the volume of the phenomenon of transposition.
The article deals with the
issue of transposition, its volume and its types, and characteristic features of them. The author
describes the phenomenon in phrase logical examples.
