Barcha maqolalar - Metall va metallurgiya

Maqolalar soni: 25
  • In this case, the Shurtan gas-chemical complex during the production of polyethylene, gives the characteristics of aluminum oxide used in the purification of polyethylene from the residues of Sigler-Natta catalysts
    R Hojieva, L Tilloev, Sh Bakieva, S Toshboev
    25-27
    71   17
  • A comparison is made of finite-difference schemes with the exact solution of a parabolic partial differential equation. A stability analysis has also been carried out. To solve the parabolic equation, one-step and twostep finite-difference methods are used.
    Dilshod Navruzov
    98-102
    74   16
  • Permanent development of ceramics technologies is a necessary condition for the continuous improvement of many branches of industry. Each type of ceramic product demand a specific technology and has an optimal field of application.

    Марек Грабови, Агнешка Войтечко, Педзих Збигнев
    87-88
    64   20
  • В статье рассмотрены вопросы футеровки вращающихся печей, описываются защита корпуса печи от высокой температуры, химического и истирающего воздействия обрабатываемого материала. С целью уменьшения термических напряжений на участках приграничных к факельной зоне спекания до 20%, увеличение срока службы футеровки в 1,1 – 1,2 раза в результате выравнивания термических напряжений на участках зоны спекания предложено применение футеровки из параллельных рядов чередующихся шамотных и хромомагнезитовых огнеупорных изделий.

    З Мухамедбаева
    104
    57   22
  • The paper studies the physicochemical properties of import-substituted and export-oriented nitrogen, amine and phosphorus new composite inhibitors for corrosion protection of steels as well as scaling obtained from local raw materials and industrial wastes. Inhibiting properties of corrosion and mineral salt deposit accumulation in acid and hydrogen sulfide environments have been determined. It was found that the efficiency of the inhibition process with the use of composite inhibitors in acidic and hydrogen sulfide environments obeys the Langmuir law. The values of activation energy of the adsorption process in these media and thermodynamic values (∆H, ∆S, ∆G).

    А Маматов, Ш Нуруллаев, Н Эрназарова
    210-213
    64   18
  • Химические методы, которые сочетают в себе подходы неорганического, металлоорганического и органического синтеза, являются наиболее распространёнными способами получения наночастиц. Синтез наночастиц металлов с помощью химического восстановления из растворов их солей является наиболее простым в применении и не требует специальных условий и оборудования. Наиболее часто химическое восстановление реализуется в жидкой фазе, т.е. в водных и неводных средах. Широкое распространение метода связано с его простотой и доступностью.

    F Demidova, G Sulaymonova , D Jumayev
    276-277
    83   33
  • Maqolada sanoat ikkilamchi tashlama gazlarini yuvib tozalovchi qurilmalar ishchi organlarini nazariy tadqiqot etish ishlari keltirilgan. Ishchi suyuqlikni purkovchi mehanizmni jarayonga qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar yoritilgan.

    Aziz Isomiddinov , Axmadillox Qobiljonov
    231-235
    260   26
  • В данной статье рассмотрены основные аспекты цифровой обработки микроструктуры чугуна на основе микроскопических снимков. Программно-реализованы функции различных фильтров (Гаусса и пороговая фильтрация бинаризация) на изображениях в соответствии с ГОСТ 3443-87. В результате обработки металлографического изображения чугуна была выделена структура графита.
    Ilxomjon Samandarov, Jurabek Abduxoshimov, Temirali Sodikov, Ramir Mustafin
    76-79
    55   10
  • В статье представлены результаты обширных физико-химических исследований и экспериментальных испытаний по созданию энерго- и ресурсосберегающих технологий получения термостойких композиционных материалов из активированного техногенного сырья. Представлены сведения о современном состоянии науки и техники композиционных вяжущих методами механической активации.
    Boykuzi Xursanov
    103-107
    46   14
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Силикат шиша одамлар кадимдан ишлатиб келаётган энг кизикарли материаллардан биридир. Шиша фан, техника ва кундалик ҳаётда кенг кўламда ишлатилишига карамасдан, унинг физикасида бир кагор фундаментал муаммолар мавжуд. Масалан, модданинг тузилиши (сгруктураси, яьни атомларнинг фазода ўзаро жойлашуви) унинг физикавий хоссаларига кучли таъсир кўрсатиши фанда яхши маълум. Аммо кўпгина моделлар таклиф килинганига карамасдан, шишанинг тузилиши деярли бир аср давомида дунё олимлари ўртасида қизғин баҳсларга сабаб бўлиб келмоқда, чунки кристалл моддаларнинг тузилишини ўрганишда кўлланиладиган асосий экспериментал усуллар (рентген нурлари, электронлар ва нейгронларнинг дифракцияси) шиша таркибининг мураккаблиги ва унинг тузилишида узок масофали гаргиб йўклиги учун етарли Самара бермайди. Энергетик зоналар модели ва у билан боғлиқ тасаввурларни (заряд ташувчиларнинг эффектив массаси, харакатланувчанлиги) шишага кай даражада кўллаш мумкинлиги хам хар бир муайяп вазиятда асослашпи талаб қилади.
    Кейинги йилларда турли электрон асбобларда кенг кўлланилаётган калин пардали резне горларнинг асоси бўлган, оралик металлар оксидлари (хусусан, RuO?) билан легирланган силикат шишанинг Электр хоссаларини ўрганиш қўшимча физикавий муаммолар борлигини кўрсатди. Масалан, маълум бўлдики, солиштирма каршилигининг температура бўйлаб ўзгариши /Д7) паст температураларда (Г < 50К) на кристалл яримўтказгичларникига (активация конуни In р ~~ Т -|) ва на аморф моддаларникига (Мотт конуни In р ~ Т®' ) ўхшайди. /?(7)нинг оралик температураларда кузатиладиган минимуми мавжуд физикавий тасаввурларга мос келмайди, ундан кейин эса шишанинг такикланган зонаси кенглиги 3 эВ дан оргикрок диэлектрик, - деб қарайдиган тасаввурга зид металлсимон (р ~ Т ёки р ~ Т ") ўтказувчанлик пайдо бўлади.
    Турли материаллар ва структуралардаги термоэлекфик ходисалар фундаментал физик жараёнлар нуқтаи назаридан ҳам, амалий нуктаи назардан хам (кайта тикланувчи манбалардан электр энергияси олиш, энергетик чикиндилардан фойдаланиш, совутиш ва иситиш тизими учун термоэлектрик ўзгартгичлардан фойдаланиш) эътиборга лойикдир. Термоэлектрик ходисалар электронлар энергетик ҳолатларининг зичлиги, яширин структура (фаза) ўтишлари, электрон тизимининг ҳолати, электронлар ва фононларнинг ўзаро таъсири хакида маълумот бериши мумкин. Амалиёт учун эса материалларнинг электр ўтказувчанлиги <т, иссиқлик ўтказувчанлиги к ва термоэюк коэффициента (Зеебек коэффициента) S билан богланган термоэлектрик сифатлилиги ZT = S~аТ/к мухим ахамиягга эта. Бунда Т - термоэлектрик ўзгартгичнинг ишлаш гемператураси. Термоэлектрик ўзгартгичлар кенг кўлланилиши учун 500-1000 К температура оралигида ZT> 2 галаб килинади.
    Ammo хозиргача легирланган силикат шишанинг термоэлектрик хоссалари деярли ўрганилмаган, ваҳоланки унинг паст иссиклик ўтказувчанлиги (к ~ 0,5-1 Вт/(м К)) ва юкори электр ўтказувчанлиги (а ~ 400-4000 Ом'м'1) юкори ZT ни таъминлаши мумкин.
    Шу сабабли экспериментал ва назарий усулларни бирлаштириб, тадкикот чегараларини кенгайтириб, легирланган силикат шишаларда электр ўтказувчанлик ва термоэюк хосил бўлишининг физикавий механизмларини, бу ходисалар шиша таркиби ва структурасининг ўзига хос жиҳатлари билан кандай боғланганлигини аниклаш конденсатланган холат физикаси хамда кенг тарқалган хавфсиз хомашёдан арзон, самарадорлиги юкори термоэлектрик материаллар яратиш учун зарурлиги диссертация мавзуининг долзарблигини белгилайди.
    Мустакиллик йилларида мамлакатимизда энергетик хавфсизликни таъминлаш, мукобил энергия манбаларидан фойдаланиш учун ҳуқуқий асос яратилиб, бу соҳада кагор режалар амалга оширилди. Узбекистан Рес-публикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги “Мукобил энергия манбала-рини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПФ-4512-сон фар-мони, Узбекистан Республикаси Президентининг 2013 йил 1 мартдаги “Халқаро Қуёш энергияси институтини гашкил килиш тўғрисида”ги ПҚ-1929-сон Қарори, Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 25 сентябрдаги “Халкаро Қуёш энергияси институтининг фаолиятини гашкил килиш чора-тадбирлари тўғрисида” 265-сон Қарори, “Навоий” эркин иқтисодий ҳудудида янги технологиялар асосида 100 МВт куввагга эта фотоэлектрик панеллар ишлаб чикарувчи кўшма корхона гашкил килиш ҳақидаги “Узбекэнергия” ва Suntech Power (ХХР) компаниялари ўртасидаги битим шу-лар жумласидандир.
    Ушбу тадкикот иши янги термоэлектрик материаллар яратиш оркали “Кайта тикланувчан энергия бўйича Узбекистан Республикасининг миллий концепцияси”ни (Узбекистан Республикаси Олий мажлиси Сената 2008 йил октябрида маъкуллаган) амалга оширишга йўналтирилган. Мамлакатимизда кайта тикланувчан энергия манбалари ва энергетик чикиндилардан фойдаланиш қурилмаларининг самарадорлигини ошириш ва нархини пасайтириш учун янги термоэлектрик материаллар яратиш устида амалга оширилаётган тадқиқотларни янада чукурлаштириш диссертация мавзуси заруриятини изоҳловчи муҳим омил хисобланади.
    Тадқиқотнинг мақсади 3<7- ва 4<7-металларнинг оксидлари билан легирланган силикат шишанинг электр ўтказувчанлиги ва термоэюк коэффициентини белгилайдиган физикавий механизмларни, бу хусусиятларнинг шиша ҳамда лигатура таркиби, синтез шароити билан кандай боғланганини аниклашдан иборат бўлиб, бу, уз навбатида, самарали ва арзон термоэлектрик материаллар синтезининг илмий асосларини яратишга каратилган.
    Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    силикат шишаларда янги физикавий ходиса - солиштирма каршилик ва термоэюк коэффициентининг Т> 1000 К да кескин (шиша таркибига караб мос равишда 10 ва 100 мартагача) ошиши - аниқланган;
    силикат шиша таркибида ўлчами 1-2 нм бўлган нанокристаллар мавжудлиги ва уларда юкори температурада структура ўтишлари юз бериши тажрибада исботланган;
    легирланган шишада заряд сизиб ўтиш сатҳлари (йўллари) шакллани-шининг диффузиявий механизми таклиф килинган ва тажрибада исботланган;
    легирланган шишада сизиб ўтиш бўсағасининг пасайиши ёки умуман кўринмай колиши диффузия ва сизиб ўтиш конуниятларининг биргаликдаги фаолияти натижаси эканлиги кўрсатилган;
    шиша таркиби ва лигатура тури, легирлаш температураси ва давомийлигининг сизиб ўтиш бўсағаси ва ўтказувчанлик кийматига таъсири лигатура заррачалари атрофида диффузия зонаси ҳосил бўлишининг ва бу зонада шишанинг ўз ўтказувчанлиги а ~ 10’16 Ом^см'1 дан 40-400 Ом’’см’1 гача ошиши окибати эканлиги асосланган;
    легирланган шиша электр ўтказувчанлигининг механизми таклиф килинган ва тажрибада исботланган, бунда ўтказувчанликнинг 0,015-1123 К оралиғида температура бўйлаб ўзгариши киришма зоначаси билан нанокристалларнинг биргаликдаги фаолияти натижаси эканлиги ҳамда бу жараёнда электронлар ва фононлар ўзаро таъсирининг ахамияги аникланган;
    легирланган шишада Т ~ 77-700 К оралиғида солиштирма каршилик минимуми пайдо бўлиши киришма зонасининг шиша валент зонаси билан қўшилиб кетиши, ундан кейин пайдо бўладиган “металл” холати (р~~ Т ёки р - 7") эса электронларнинг фононларда ёки ўзаро сочилиши окибати эканлиги асосланган;
    элекр ўтказувчанлиги 40-400 Ом ’см’1, иссиқлик ўтказувчанлиги 0,5-1 Bt-м’’К’1 ва 800-1000 К оралиғида термоэюк коэффициента 5= 1,1 мВ/K бўлганлиги легирланган силикат шишанинг термоэлектрик самарадорлиги юкорилигига олиб келиши кўрсатилган.
    ХУЛОСА
    1. Легирланган шишанинг ўтказувчан бўлиши лигатура заррачаларининг бир-бирига бевосита тегиб туриши окибати эмас, балки юмшаган шишага лигатура атомларининг диффузияси окибати эканлиги курсатилди. Натижада сизиб ўтиш бўсағаси лигатура заррачалари атрофида косил бўладиган диффузия зоналарининг ўзаро туташувига мос келади. Бу диффузия зоналарининг ҳажми лигатура заррачаларининг бошлангич хажмидан анча капа бўлиши мумкин ва диффузия жараёнининг параметрлари (темпера гураси ва давомийлиги), хамда шиша ва лигатуранинг таркибларига боғлиқ. Шунга мос равишда сизиб ўтиш бўсағаси жуда паст легирлаш даражасида (назариядаги 16хажм% ўрнига ~ 1 % ёки ундан хам камрок) кузатилиши мумкин.
    2. EXAFS усулида шу нарса аникландики, легирланган силикат шишанинг ўтказувчанлигига унинг пишириш жараёнида косил бўладиган локал структураси, хусусан, қўрғошин атомларининг легирлаш жараёнида ўзгарадиган координацияси, капа таъсир кўрсатади. Рутений атомларининг легирланган силикат шишадаги координацияси шишанинг бошлангич структурасига ва легирлаш жараёнининг давомийлигига боглик.
    3. Легирланган силикат шиша каршилигининг ва термоэюксининг 700-1000 К температураларда аномал ошиши кузатилди. Бу аномалликлар шишада косил бўладиган қўрғошин силиката ва кварц колдикларидан иборат нанокристаллардаги структура ўтишларининг окибати деб тушунтирилган.
    4. Легирланган силикат шишадаги заряд ташувчилар концентрациясининг пастки чегараси (1020см'3 атрофида) ва эффектов массаси т&~ 3.3-10" то аниқланди. Окибатда легирланган силикат шишани полярон ўтказувчанликга эта тизим деб ҳисоблаш имкони гугилади.
    5. Легирланган силикат шиша (такикланган зонаси 3,3 эВ агрофидаги диэлектрик) да легирлаш окибатида кенглиги 0,026 эВ ёки ка.мрок бўлган киришма зоначаси хосил бўладики, бу зоначани шишанинг валент зонасининг шифтидан кичкина (0,01-0,02 эВ) тиркиш ажратиб гуради. Юкори температураларда силикат нанокристаллари структураси ўзгариши киришма зоначасини валент зонасидан ажратади ва бу узгаришлар тугагач (темпера гура 950-1000 К дан ошганда) намуна ўтказувчанликнинг активация энергияси fg = 0,095 эВ дан 1,5 эВ гача (шишанинг гаркибига ва легирлаш даражасига караб) бўлган яримўтказгичга айланади.
    6. Легирланган силикат шишада гелий темпера гурасидан 1200 К гача оралиқда R(T) киришма зоначаси хосил бўлиши ва нанокристаллар мавжудли! ининг окибатидир. Нанокристаллар самарали локаллашув марказлари вазифасини бажаради ва паст температураларда бир вактнинг ўзида ўтказувчанликнинг икки мсханизми - термоактивация ва сакраш -ишлайди. Тиркишнинг кенглиги темпера гурага богликлиги туфайли легирланган силикат шиша намунасининг каршилиги температура бўйлаб тез-тез учрайдиган /?(7) = Аcxp(Z?'P) шаклида ўзгаради, бунда 0,4 < f < 0,8 .
    7. Хона температураси якинида кузатиладиган мсталлсимон р(Т) ~ 7’ёки />(/’) ~~ Т~ ўтказувчанликнинг физикавий мсханизми аниқланди. Киришма зоначаси билан валент зонаси орасидаги тиркиш температура ошганда йўқолиши мумкин, шундан кейин хосил бўладиган кисман тўлган зонада заряд ташувчилар концентрацияси ўзгармас бўлиб (мсталлардагидай), ўтказувчанликнинг температура бўйлаб ўзгаришига заряд ташувчиларнинг фононларда ёки ўзаро сочилиши сабабдир.
    8. Легирланган силикат шишалар валент зонасининг шифтига якин жой-лашган киришма зоначасида электронлар холатларининг зичлиги юкорилиги туфайли кайта тикланувчан энергия манбаларида ва энергетик чикиндилардан фойдаланиш учун самарадор ва арзон, термоэлектрик сифатлилиги ZT 2 га якин термоэлектрик материал бўлиши мумкинлиги аникланган.

    Гулмурза Абдурахманова
    1-88
    85   17
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Замонавий ривожланиш боскичида Узбекистонда мотор ёнилғилари истеъмолининг баркарор ўсиш суръати яқкол кузатилмокда, бу эса уларни ишлаб чиқаришда мукобил хом ашёлар ишлатилишини ва аньанавий нефт ресурсларидан самарали фойдаланишни талаб килмокда.
    Шу билан бирга, бутун дунёда намоён бўлаётган нефт хом ашёлари захираларининг тобора камайиб боришга мойиллиги, отир нефтлар улушининг углеводород хом ашёсини кайта ишлаш ҳажмида кўпайиши, мотор ёнилғиларининг эксплуатацион ва экологик тавсифларига нисбаган талабчанлик ошиши автомобиль бензинлари ва дизель ёнилгилар ишлаб чиқарилишини кенгайтириш учун энергия ресурсларининг мукобил гурларини излаб топиш зарурагини кун тартибига қўймокда.
    Қайд этиш лозимки, ҳозирги кунгача ўсимликлардан олинадиган маҳсулотларни, нефтни кайта ишлаш ва кимё тармокдарининг иккиламчи махсулогларини ёнилгига кўшимча сифатида ишлагиш йўли билан бензинлар ва дизель ёнилгилар олиш, мотор ёнилгилари компонентларини максимал даражада ажрагиб олиш максадида нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси назарияси асосида огир нефтларни кайта ишлаш жараёнлари ўзига хос хусусиятларининг чукурлаштирилган тадқиқотлари ўтказилмаган, республикамиз конларининг ёнувчи сланецлари смолаларини ажрагиб олиш ва мукобил ёнилги манбалари сифатида фойдаланиш йўллари бўйича тажриба егарли эмас.
    Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Замонавий ривожланиш боскичида Узбекистонда мотор ёнилғилари истеъмолининг баркарор ўсиш суръати яқкол кузатилмокда, бу эса уларни ишлаб чиқаришда мукобил хом ашёлар ишлатилишини ва аньанавий нефт ресурсларидан самарали фойдаланишни талаб килмокда.
    Шу билан бирга, бутун дунёда намоён бўлаётган нефт хом ашёлари захираларининг тобора камайиб боришга мойиллиги, отир нефтлар улушининг углеводород хом ашёсини кайта ишлаш ҳажмида кўпайиши, мотор ёнилғиларининг эксплуатацион ва экологик тавсифларига нисбаган талабчанлик ошиши автомобиль бензинлари ва дизель ёнилгилар ишлаб чиқарилишини кенгайтириш учун энергия ресурсларининг мукобил гурларини излаб топиш зарурагини кун тартибига қўймокда.
    Қайд этиш лозимки, ҳозирги кунгача ўсимликлардан олинадиган маҳсулотларни, нефтни кайта ишлаш ва кимё тармокдарининг иккиламчи махсулогларини ёнилгига кўшимча сифатида ишлагиш йўли билан бензинлар ва дизель ёнилгилар олиш, мотор ёнилгилари компонентларини максимал даражада ажрагиб олиш максадида нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси назарияси асосида огир нефтларни кайта ишлаш жараёнлари ўзига хос хусусиятларининг чукурлаштирилган тадқиқотлари ўтказилмаган, республикамиз конларининг ёнувчи сланецлари смолаларини ажрагиб олиш ва мукобил ёнилги манбалари сифатида фойдаланиш йўллари бўйича тажриба егарли эмас.Метанолни ишлаб чикариш улкан кувватлари мавжудлиги экологик тавсифлари яхшиланган бензин-метанол ёнилғи аралашмаларини ишлаб чикариш бўйича комплекс тадкиқот ўтказилишини муҳимлаштиради. Республикамиздаги мавжуд этанол ресурслари, биобутанолни олиш имкониятлари тадкикот ўтказилишини ва улар асосида бензинларга самарали кўшимчалар ишлаб чиқилишини долзарблаштиради ва талаб килади.
    Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг «2008-2012 йилларда Узбекистан Республикасининг атороф-мухитни мухофаза килиш ишлари дастури тугрисида» 2008 йил 19 сентябрдаги 212-сонли карорига асосан нефт ва газ, шу қаторда огир нефт ресурсларидан окилона ва комплекс равишда фойдаланиш, экологик таза ва ресурс тежамкор гехнологияларни, шу жумладан кайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш технологияларини татбик килиш вазифалари кўйилган.
    Нефт ва газ конденсат аралашмали хом ашёни кайта ишлаш улушининг кўпайиб бориши аралашмали хом ашёда хом ашё компонентларининг оптимал нисбатларини бахолаш критериялари нуктаи назаридан нефт дисперсион тизимларидаги бошкариладиган фазавий ўтишлар назарияси асосида огир нефтлар ва газ конденсата аралашмаларини кайта ишлашда оч рангли фракцияларнинг максимал олинишини таъминлаш максадида, огир нефтлар ва газ конденсата аралашмаларининг оптимал гаркибини танлаш бўйича мавжуд жараёнларни кайта кўриб чикиш ва янги технологик ечимларни яратиш заруратини юзага келтиради.
    Узбекистан ёнувчи сланецларнинг улкан захираларига эга. Ёнувчи сланецлар органик моддалари келиб чикишининг ўхшашлиги, улар таркибининг нефт маҳсулотлари таркибига яқинлиги ёнувчи сланецларнинг органик таркибий моддаларини ажрагиб олиш усуллари ўрганилиши ва уларни мотор ёнилғилари компонентларига кайта ишлаш йўллари ишлаб чикилиши долзарблигини янада оширади.
    Диссертация мавзусининг зарурати махаллий ўсимлик хом ашёси маҳсулотларини, нефтни иккиламчи кайта ишлаш жараёнлари ва кимё саноати махсулогларини жалб килиш оркали мотор ёнилғиларини олишнинг илмий-технологик асосларини ишлаб чикишдан, оч рангли фракциялар чиқишини йўналтирилган бошкариш билан огир нефтлар ва газ конденсагини биргаликда кайта ишлаш жараёнини мувофиклашгиришдан, ёнилги компоненгларини ишлаб чикариш учун хом ашё манбаларининг ноаньанавий турларидан фойдаланиш усулларини ишлаб чикишдан, мотор ёнилгиларини эксплуатацион ва экологик тавсифларини яхшилашдан иборатдир.
    Тадқиқотнинг максади маҳаллий хом ашё ресурслари асосида автомобиль бензинлари ва дизель ёнилғилари олишнинг илмий-технологик асосларини ишлаб чикишдан иборат.
    Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    таркибида 5%гача метанол мавжуд бензин-метанол аралашмалари бензин инжекторларининг «клапан - ўриндиқ» бўғинларига, резинали зичлагич ҳалқалар ва алюминли материалларга коррозион таъсир кўрсатмаслиги, бундай аралашмалардан фойдаланиш зарарли откинлар -углерод оксиди (СО) ва углеводородлар (СН)нинг 40-45%гача камайишига олиб келиши аникланган;
    биобутанолни бензин-метанол ва бензин-этанол аралашмаларига метанол ва этанол таркибига тенг микдорда жалб килиш белгиланган лойкаланиш ҳароратини таъминлаш учун аралашмадаги қолдиқ сув микдорини, тааллукли равишда, нисбатан 60% ва 150% дан юқори ошириши аникланган;
    бензиннинг октан сонини монометиланилинни метанол ва этанол билан алмаштириш хисобига бир маромда сақлаш боғликликларининг гистограммалари ишлаб чикилди, 5% метанол бензиндаги монометиланилин микдорини нисбатан 35%га, 7% этанол эса - нисбатан 40%га камайтириши аникланган;
    нефтни кайта ишлаш жараёнининг иккаламчи маҳсулотларини жалб килиш орқали дизел ёнилғисини олиш усули ишлаб чикилди ва уларнинг ёнилги таркибидаги энг юкори микдорини аниқлаш учун критериал ўлчов боғлиқликлари таклиф килинган;
    нефт дисперсион тизимларининг физик-кимёвий механикаси нуктаи назаридан Сурхондарё конларидаги огир нефтларни газ конденсата билан аралашмада кайта ишлашнинг ўзига хос хусусияти аникланди. Аралашма таркибида 30% ва ундан ортик микдорда газ конденсата мавжудлиги оч рангли фракциялар чиқишининг аддитивлик коидаси бўйича хисобланган чикишга нисбатан 4%гача ошишига олиб келиши аникланган;
    ёнилғиларнинг мукобил компонентларини олиш йўналиши бўйича ёнувчи сланецларни кайта ишлашда сланецлар смолалари ажралиб чиқишининг оптимал режими аникланди: пиролиз харорати - 550°С, пиролиз ҳароратини сақлаб туриш вақти - 45 дақиқа. Бойсун конлари ёнувчи сланецларини ишқорли ва бактерияли ишлов бериш орқали дастлабки тайёрлаш ёнувчи сланецлар смолаларини таркибида олтингугурт микдори 40-70%гача камайишини, ёнувчи сланецлар смолаларини ажрагиб олиш чуқурлиги нисбатан 60%гача оширилишини таъминлаш таъминлаб бериши курсатилган.
    ХУЛОСА
    1. Маҳаллий хом ашё ресурслари асосида бензин-метанол аралашмаларини олиш бўйича комплекс тадқиқотлар, шу жумладан стенд ва полигон синовлари илк бор ўтказилди, дастлабки компонентларнинг коникарли узаро мослиги тасдикланди.
    Таркибида 5%гача метанол мавжуд бўлган бензин-метанол аралашмалари бензин инжекторларининг «клапан - ўриндик» бўғинларига, резинали зичлагич халкалар ва алюминли материалларга коррозион таъсир кўрсатмаслиги, таркибида намлик мавжуд бўлмаган базавий бензиндан ва метанолдан (99,95%) фойдаланилганда эса, аралашмалар катламланишга карши республиканинг мўътадил иклим шароитларида қўлланиши учун етарли даражада чидамлиликни намоён қилиши аникланди.
    Стенд ва полигон синовлари натижалари билан таркибида 3% ва 5% метанол мавжуд АИ-91 бензинда двигатель қувватининг сакланиб колиши, базавий бензинга нисбатан зарарли откинлар - углерод оксиди (СО) ва углеводородлар (СН) 40-45%гача камайиши аникланди.
    2. Усимлик хом ашёсидан изобутанол олинди ва унинг бинар оксигенатлар таркибида фойдаланиш самарадорлиги курсагилди, таркибида метанол ва этанол мавжуд бензинларнинг фазавий баркарорлигини бошкариш ва октан тавсифларини яхшилашда унинг ижобий роли аникланди.
    3. Таркибида азот ва марганец мавжуд кўшимчалар билан оксигенатлар -метанол, этанолнинг аралашма комнозициялари асосидаги комбинация қилинган кўшилмалардан фойдаланиб, автомобиль бензинларининг экологик тавсифларини яхшилаш усуллари ишлаб чикилди. Метанол ва этанол асосида бинар қўшимчаларининг гурли микдорий концентрация даражаларида товар бензинни октан сонини бир маромда сақлаш гистограммалари боғлиқликлари ишлаб чикилди.
    Фарғона нефгни кайта ишлаш заводи АИ-80 маркали бензинини ишлаб чиқилган гаркибини, куйидаги компонент таркибли: бевосита хайдаш бензин фракцияси - 55,41; баркарор катализат - 33,64; секинлаштирилган коксланиш курилмаси бензини - 9,9; детонацияга карши АДА-Супер - 1,01; Хайтек 3062 детонацияга карши қўшимчалар - 0,04 % масс, юкори эксплуатацион хоссалари квалификация синов усуллари натижалари билан тасдиқланди.
    4. Нефгни қайта ишлаш иккиламчи маҳсулотларини - енгил кокс дистиллята ва мазутни вакуумли хайдаш курилмасини юкори вакуум погони жалб килиш оркали дизель ёнилгисини олиш усуллари таклиф килинди, бу товар дизель ёнилғиси ҳажмидан 5-7%гача миқдорда дизель ёнилғиси кўшимча ресурсларини олиш имконини берди. Дизель ёнилғисига иккиламчи махсулотлар қўшишнинг энг юкори микдорларини аниклашнинг критериал ўлчов боғликликлари таклиф килинди.
    5. Ўтказилган тажриба-ишлаб чиқариш тадқиқотлари натижасида республика конларидаги оғир нефтларни газ конденсата билан аралашмада қайта ишлашнинг ўзига хос хусусияти ўрганилди ва нефт дисперсион тизимларининг физика-кимёвий механикаси нуктаи назаридан аралашмада улар нисбатининг йўналтирилган бошкаруви оч рангли фракцияларни максимал даражада ажратиб олиш усули эканлиги кўрсатиб берилди.
    Оғир нефтлар ва газ конденсатини биргаликда қайта ишлашда аралашмаларнинг қовушкоклик тавсифлари боғликларидан фойдаланиш орқали оч рангли фракцияларни максимал даражада ажратиб олиш мақсадида огир нефтлар ва газ конденсатининг оптимал нисбатини бошкариш усуллари ишлаб чикилди.
    6. Мотор ёнилгилари комионентларининг мукобил турларини олиш йўналишида махаллий ёнувчи сланецларни кайта ишлаш ўрганилди, сланецларни ишлаб чикилган юкори хароратли ишлов бериш лаборатория ускунасидан фойдаланиб ёнувчи сланецлар смолалари ажралиб чикишининг оптимал режими белгиланди, пиролизнинг оптимал шароитлари этиб куйидаги параметрлар аникланди: пиролиз ҳарорати - 550°С, пиролиз ҳароратини саклаб туриш вакти - 45 дакика.
    7. Ёнувчи сланецларга дастлабки ишлов беришнинг пиролиз натижаларига роли аникланди. Ёнувчи сланецларга ишкорли ишлов бериш олтингугуртнинг тиклайдиган шаклларини бартараф килинишига олиб келиши курсатилди. Олтингугуртнинг тиклайдиган шакллари энг самарали бартараф қилиниши (83%гача) 1%га тенг NaOH тўйинганлик даражасида юз беради. Ёнувчи сланецларга биологик ишлов бериш сланецлар смолалари ажралиб чикишининг купайишини юзага келтиради. Ишлов берилган сланецлардан сланец смоласи ажралиб чикиши 18,0%ни ташкил килди ёки дастлабки ёнувчи сланецлардан ажралган сланец смоласига нисбатан 60%га кўпрок чикиши аникланди. Ёнувчи сланецларнинг сульфат кислотаси эритмаси билан материалнинг кислоталаниш боскичи сланец смоласини ажралиб чикишининг нисбатан 21,3% ошишига олиб келади.
    8. Сланецлар смолаларидан мотор ёнилғилари компонентларини ишлаб чикариш учун хом ашёнинг мукобил тури сифатида фойдаланиш имконияти илк бор курсатилди, нефтни кайта ишлашнинг анъанавий технологиялари ва жараёнларидан фойдаланиб сланецлар смолаларини нефг хом ашёси билан биргаликда кайта ишлаш технологияси асослаб берилди.
    оптимал режими белгиланди, пиролизнинг оптимал шароитлари этиб куйидаги параметрлар аникланди: пиролиз ҳарорати - 550°С, пиролиз ҳароратини саклаб туриш вакти - 45 дакика.
    7. Ёнувчи сланецларга дастлабки ишлов беришнинг пиролиз натижаларига роли аникланди. Ёнувчи сланецларга ишкорли ишлов бериш олтингугуртнинг тиклайдиган шаклларини бартараф килинишига олиб келиши курсатилди. Олтингугуртнинг тиклайдиган шакллари энг самарали бартараф қилиниши (83%гача) 1%га тенг NaOH тўйинганлик даражасида юз беради. Ёнувчи сланецларга биологик ишлов бериш сланецлар смолалари ажралиб чикишининг купайишини юзага келтиради. Ишлов берилган сланецлардан сланец смоласи ажралиб чикиши 18,0%ни ташкил килди ёки дастлабки ёнувчи сланецлардан ажралган сланец смоласига нисбатан 60%га кўпрок чикиши аникланди. Ёнувчи сланецларнинг сульфат кислотаси эритмаси билан материалнинг кислоталаниш боскичи сланец смоласини ажралиб чикишининг нисбатан 21,3% ошишига олиб келади.
    8. Сланецлар смолаларидан мотор ёнилғилари компонентларини ишлаб чикариш учун хом ашёнинг мукобил тури сифатида фойдаланиш имконияти илк бор курсатилди, нефтни кайта ишлашнинг анъанавий технологиялари ва жараёнларидан фойдаланиб сланецлар смолаларини нефг хом ашёси билан биргаликда кайта ишлаш технологияси асослаб берилди.

    Сардорбек Сайдахмедов
    1-80
    51   16
  • Фанва иқтисодиёт секторидаги жадал ривожланиш атроф-муҳит ва экологик мувозанатга антропоген таъсир кўрсатмокда. Европа Иттифокининг минтақавий баҳолаши бўйича атроф-муҳитдаги баркарор заҳарли моддаларнинг энг юқори концентрацияси қурғошин, кадмий ва симоб ионларига (Pb-3102, Cd-54, Hg-36 тонна/йил) тўғри келиши кўрсатилган. Атроф-мухитга тарқалган оғир металларни микдори турли давлатлардаРЬ, Cd ва Hg учуй - 10, 21 ва 58 фоизларни ташкил этади. Вужудга келган вазиятнинг бу учта муҳим металлар бўйича қискача тахлили, оғир металларнинг келтираётганантропоген зарар салмоғининг катталигини кўрсатмокда. Оғир ва заҳарли металлар (ОЗМ) атмосферага чикиндилар билан, маълум ҳудуднинг сув ва тупроғи оркали кўшни давлатларга ҳам тарқалиши кузатилмокда. Аҳоли саломатлиги учун эссенциал бўлмаган асосий элементлар (Hg, Cd, Pb, As) катта хавф туғдиради. Бутунги кунда ишлаб чиқилаётган усулларнинг метрологик ва аналитик тавсифларига кўйилаётган талаблар тобора кучайиб бормокда, шунинг учун ОЗМларни аниқлашнинг янги усулларини ишлаб чиқаришга қаратилган мазкур муаммо энг долзарб масала ҳисобланади. Мавжуд бўлган долзарб муаммоларни ечиш мақсадида ОЗМни аниқлаш усулларида янги специфик органик реагентлардан (OP) фойдаланишни аналитик кимёнинг амалий бўлимига киритиш лозим. Атроф-муҳит объектларини мухофаза қилишда, ОЗМнинг аниқ концентрацияларини аниқлашда турли хил физик, кимёвий ва физик-кимёвий усуллардан фойдаланиш долзарб ва мухим бўлиб қолмокда. Шу сабабли амалиётда қўллаш учун экотоксикантларни, айниқса ОЗМ микдорини мониторинг қилиш усулларини ривожлантириш ва янги замонавий усулларни ишлаб чиқиш зарурдир.
    Сорбцион-спектроскопик усулларини яратилишига бўлган зарурат, атроф-мухит объектларининг ифлосланиш даражасининг ошиши, айникса ОЗМ мониторингини олиб боришга жиддий эътибор қаратишга бўлган талаб билан ифодаланади. Бу зарурат шунингдек технологик жараёнларни мукаммаллаштириш мақсадида, саноат корхоналарининг ишчи худуди хавосидаги портловчи аралашмаларнинг микдорини назорат килиб бориш, атроф-мухит объектларини мониторинг килиш билан белгиланади. Замонавий аналитик кимёнинг асосий талабларидан бири, ишчилар нафас олаётган худуд хавонинг захарлилик даражасини аниклаш, хавфсизлигини таъминлаш учун турли касалликларни, клиник ва тиббий-биологик максадда ишлатиладиган доривор моддаларни диагностика килишдан иборатдир.
    Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил Зиюлдаги «Давлат санитар назорати тўғрисида», 1992 йил 9 декабрдаги «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида», 2013 йил27 майдаги «2013 - 2017 йилларда Узбекистан Республикасида атроф-мухит мухофазаси бўйича ҳаракатлар дастури тўғрисида», 2014 йил 21 январдаги«Экологик нормативлар лойиҳаларини ишлаб чикиш ва келишиш тартиби ҳақида»ги қарорларида кўрсатилган вазифалар ижросини таъминлаш учун экотоксикантлар микдорини аниқлашдаги аналитик усулларининг назарий ва амалий принципларидан келиб чиққан ҳолда юқори метрологии ва эксплуатацией тавсифларга эга бўлган полимерли ташувчилар ва матрицаларга турли комплекс ҳосил қилувчи органик реагентларни иммобиллаб, гибрид усуллар ишлаб чикиш зарур. У ни хал этишнинг энг истикболли йўли -материалларни сифатини ва тозалик даражасини назорат қилиш, табиат объектларининг мониторингини олиб бориш учун берилган аналитик тавсифларга эга бўлган органик реагентларни махаллий хомашё асосида олинган толасимон ташувчиларга мақсадли синтез килиш ва иммобиллашдан иборат. Органик реагентлар иммобилланган сорбентлар лаборатория шароитида осон олинади, арзон, ютилаётган ионларга нисбатан танлаб таъсир этувчанлик хоссасига эга, аниклаш усуллари сезгирлигини бир неча тартибга ошириш имконияти мавжуд. Шунинг учун хам иммобилланган органик реагентлар ва уларнинг ОЗМни аниқлашда қўлланиш масаласи бугунги куннинг долзарб муаммоси ва диссертация мавзусининг зарурати бўлиб колмокда.
    Тадқиқотнинг мақсадиорганик реагентларнинг толали материалларга иммобилланишни назарий принципларини ривожлантиришва улар ёрдамида оғир ва заҳарли металларни аниқлашда экспресс, юқори танлаб таъсир этувчан, сезгир сорбцион-спектроскопик усуллар ва тест-системаларни ишлаб чикишдан иборат.
    Тадқиқотининг илмий янгилигиқуйидагилардан иборат: органик бирикмаларининг иммобилланишлари функционал ва аналитик-фаол гурухдарнинг тузилишига боғлиқ бўлган ҳолда аналитик тавсифлариназарий жиҳатдан кўрсатилган;
    арзон, маҳалий хомашё асосида ишлаб чикилган полиакрилонитрил (ПАН) ва полипропиленга (ПП) иммобилланган ОРнинг кимёвий аналитик хусусиятлари асосида механизми функционал-фаол гурухларнинг (ФФГ) жойлашишига боғлиқлиги ва ион бог табиатига эгалигиисботланган;
    аналитик реакцияларнингхимизми ва ОЗМ ионлари билан реакцияга киришадиган ФФГ асосланган, уларнинг тузилишини ва ўриндошлар табиатинианалитик реагентларнинг хамда уларнинг металл ионлари билан ҳосил килган комплексларининг аналитик хоссаларига таъсири топилган;
    илк бор ОЗМ ионларининг аниклаш учунянги иммобилланган органик реагентларни йўналтирилган синтезиўтказилган ва улар ёрдамида металл ионлари учун сорбцион-спектроскопик усуллар ишлаб чикилган.
    ХУЛОСА
    1. Атроф-мухит объектларида оғир заҳарли металл ионларини аниқлашда қўлланилган толали сорбентнинг гранула ва кукун холатдагига нисбатан афзаллиги кўрсатилган.
    2. Метрологии параметрларни, кўллланилиш ва аналитик кўрсаткичларни яхшилаш мақсадида толали материалларга иммобилланган турли хил табиатли органик реагентларни қўллаш орқали атроф-муҳит объектларида оғир заҳарли металларни сорбцион-спектроскопик аниқлашга асосланган аналитик кимёда янги йўналиш ривожлантирилган.
    3. Арсеназо гурухди ва трифенилметанли иммобилланган ҳамда ЎзМУ органик кимё кафедрасида синтез қилинган, «Нитрон» толасига сорбцияланган реагентларнинг физик-кимёвий ва аналитик хоссалари системали ўрганилган. Янги реагентларни хусусий аналитик хоссаларини сақлаган холда полимер ташувчиларга иммобиллашнинг муқобил шароити топилган.
    4. Иммобилланган реагентлар ўрганилган гурухди толали сорбентлар ва уларнинг огир захарли металл ионлари билан комплекслари ИҚ-спектроскопия усулида ўрганилган. Оғир заҳарли металлари билан иммобилланган реагентлар комплекс ҳосил қилишида ҳам эритма ҳолатдаги функционал аналитик гурухдар иштирок этиши исботланган.
    5. Арсеназо гурухди ва трифенилметан қатори реагентлари, ҳамда кафедрада синтез қилинган, полиакрилонитрил ва полипропилен матрицали толаларнинг оғир, заҳарли металл ионлари билан таъсирлашувини ўрганиш натижалари асосида реагентларнинг иммобилланиши ион алмашиниш ҳисобига ҳамда ташувчи ва реагент орасида молекулалараро купли водород боги ҳисобига ҳосил бўлиши кўрсатилган.
    6. MNDO, РМЗ ва AMI квант-кимёвий ҳисоблаш усуларини қўллаш орқали айрим керакли аналитик катталикларга (сезгирлик, танлаб таъсир этиш, реакция контрастлиги ва ўтказиш шароити) эга турли реагентлар тузилишини олдиндан айтиш имконияти кўрсатилган. Комплексларнинг спектрал хоссаларини металл атомининг реагент функционал гуруҳи билан координация ҳосил қилиш усулига боғлиқлиги, реагентларни модификациялаш йўлларини аниқлаш, аналитик фаол гурухларни ўзгартириш оркали спектрларнинг ўзгариш ҳолати квант-кимёвий баҳоланган. Танлаб таъсир этиши ёки реакция контрастлиги жиҳатдан янги гурухди нитрозонафтол ҳосилаларининг аналитик-органик реагент сифатида аналогларига нисбатан афзаллиги ва қулайлиги кўрсатилган. Ўтказилган тадкиқот натижаларига асосланиб нитрозонафтол асосидаги янги органик реагентларнинг мақсадли йўналтирилган синтези амалга оширилган. Рангли реакцияларнинг юқори контрастлик ва танлаб таъсир этиш жиҳатдан фарқ қилиши, ҳосил бўлган комплекс бирикмалар хоссаларининг жараённи олиб бориш шароитига кам боғликлиги ҳамда юқори қайтарувчанликка эгалиги олинган реагентларни полиакрилонитрил турдаги, турли анион алмашгич гурухлар билан модификациялланган толали сорбентларга иммобиллаш имконини бериши аникланган.
    7. Иммобиллашни муқобил шароитини, сорбциями, металл ионларини боғлаб олиш даражаси, тақсимланиш коэффициента, толали сорбентларнинг сорбциялаш ҳажми, кадмий симоб,мис ва темир ионларига нисбатан йўлдош элементлар иштирокида аналитик жихатдан танлаб таъсир этиш натижаларини солиштириш асосида кам хажмдаги минерал кислоталарни микдорий десорбциялаш имконияти ва синтез учун бошланғич моддаларнинг топилиши осонлиги синтез килинган рагентлар ва толали сорбентларнинг келгусида амалий кўлланилиши кўрсатилган. Иммобилланган реагентлар металл ионларини 20-30 минут давомида 20-25°С ва pH нинг 3-7 (R= 90-99 %) диапозонида микдорий боглаб олади. Аналитик реакцияларнинг химизмини ўрганиш ва оғир, заҳарли металл ионлари билан таъсирлашувчи функционал - аналитик гуруҳларни аниқлаш, уларнинг тузилиши ва ўринбосар табиатини реагентларни ва уларнинг комплексларини аналитик хоссасига таъсирини ўрганиш ташувчи сиртида ва эритмада бир хил функционал - аналитик гурухдар ҳисобига бориши ИҚ-спектроскопия натижалари билан мос келган.
    8. Табиий объектлар ва оқава сув намуналарида оғир заҳарли металларни қаттиқ фазали - спектроскопии аниқлашнинг комплекс усули, ҳамда микромикдордаги кобальт, мис, никел, темир ва симобни ичимлик ва табиий сувларда иммобилланган органик реагентлар ёрдамида аниклашнинг янги эффектов сорбцион-спектроскопик усули ишлаб чикилди. Ушбу усул келтирилган элементларни чикинди ва табиий сувлардап-10'6 - п-10’3% микдоргача аниқлаш имконини беради, аниклашнинг куйи чегарасини камайтиради ҳамда йўлдош компонентлар таъсирини йўқотади. Усулнинг тўғрилиги ва реал объектларда «киритилди-топилди» услуби ёрдамида, ДавСТ стандарт намуналари натижаларини ва атом-абсорбцион усул натижаларини солиштириш асосида тасдикланди.
    9. Тавсия этилган усул реал объектларда синаб кўрилди ва «Электрокимёзавод», «Навоиазот»лабораторияларида, Самарканд вилояти табиатни мухофаза килиш кумитаси, Тошкент вилояти ва Бекобод шаҳри СЭСларида, УзР ФА Ядро физикаси института радиопрепарат бўлимида ва бошкаларда амалиётга тадбик этилди.

    Зулайхо Сманова
    1-86
    51   19
  • Тадқиқот объектлари: Со гамма- радиация, ЎЮЧ-нурланиш ва тезкор термик ишлов таъсирида тоза металлар ва TiBx аморф плёнкалар билан шаклланган металл-А3В5 контакт параметрлари ўзгариши жараёни. Тадқиқот предмета сифатида тоза металлар ва TiBx аморф плёнкалар билан шаклланган Шоттка говили GaAs, (GaP, InP) асосидаги қурилма тузилмалари олинди.
    Ишнинг мақсади: Диссертация ишининг мақсади ташки кучларнинг тоза металлар ва киритиш фазалари билан шаклланган Шотка говили асенидгаллий, фосфидгаллий, ва фосфидиндий қурилма тузилмаларига таъсирини ўрганиш.
    Тадқиқот услублари: Тажрибавий тадқиқотлар қатор стандартлашган, автоматлашган услублардан А3В5 асосидаги Шоттка говили яримўтказгич курилмаларнинг электрофизик ва тузилиш хоссаларни ўрганишда фойдаланган ҳолда олиб борилди. Фазалараро таъсирларни ўрганишда Оже электрон спектроскопия, рентгенструктуравий тахлил, атом кучли микроскопия (АКМ) усулларидан фойдаланилди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгнлиги: А’В' контакт тузилмалари ва плёнкаларда технологик омилларнинг контакт тузилмаларида механик кучланишларга таъсири конуниятларини очиб беришга имкон берувчи механик кучланишларнингшаклланиши механизми тахлили олиб борилди. Фаза ҳосил қилиш ва бўлиниш чегараси параметрларига таъсир оркали контактларнинг параметрларини назорат килишга имкон берувчи тезкор харорат ишлови бериш асосида А3В5 контактлари шаклланиши физик-технологик асослари ишлаб чиқилди. -n+-InP ғовакли тўшамаларида суюк фазали эпитаксия усули билан етилтириладиган п-туридаги InP эпитаксиал плёнкаларини ҳамда TiBx киритиш аморф фазасини қўллаган ҳолда улар учун омик ва говли контактлар тайёрлашга янги технологик ёндашув ишлаб чиқилди.
    Амалий ахамияти: А3В5 асосидаги яримўтказгич курилма тузилмаларининг ташқи таъсирларга барқарорлигини ўрганиш бўйича олинган натижалар А3В5 асосидаги яримўтказгич қурилма тузилмаларини яратишда қўлланилиши мумкин.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлик: тадқиқот натижалари илмий тадқиқот ишларида ва тажриба конструкторлик амалиётларида “ОРИОН” илмий тадқиқот институтида Шоттка говили ЎЮЧ диодлар ишлаб чиқишда ва тайёрлашда қўлланилган.
    Қўлланиш сохаси: Қаттиқ жинсли ЎЮЧ электроника, яримўтказгич қурилмалар тайёрлаш, микротўлқинли яримўтказгич курилмалар тиехнологияси.

    Амангелди Камалов
    1-26
    38   11
  • Тадқиқот объектлари: Мп (II), Со (II), Ni (II), Си (II), Zn никотинатлари, ацетамид, карбамид, тиокарбамид, никотинамид, ўсимликларни ўстирувчи стимуляторлар.
    Ишнинг мақсади: катор мсталларнинг аралашамидоникотинатли координацион бирикмаларини синтез килиш. Олинган бирикмаларнинг таркиби, индивидуаллиги, реакцион кобилиятлари, тузилиши, физик -кимсвий ва биологик хоссаларини ўрганиш. Синтез килинган координацион бирикмалар орасидан биологик фаол моддаларни танлаб, ғўза ўсимлигини ўстирувчи ва ҳосилдорлигини оширувчи модда сифатида тавсия қилиш.
    Тадқиқот методлари: дифференциал термик тахдил, рентгенфазавий тахдил, инфра кизил ютилиш спсктри ва диффуз кайтарилишнинг электрон спектри, квант - кимёвий хисоблаш усули.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: катор мсталлар никотинатларининг ацетамид, карбамид, тиокарбамид ва никотинамид молекулалари билан 32 та янги лигандли комплекс бирикмалари синтез килинди. Уларнинг таркиби, индивидуаллиги ҳамда тузилишлари аниқланди. Айрим бирикмаларнинг квант кимсвий усул ердамида электрон тузилиши тадқиқ килинди. Биологик тадкикотлар асосида янги самарадор пахта стимулятори аниқланди.
    Амалий ахамиятн: янги полифункционал таъсирга эга самарали пахта стимулятори Zn-11 топилди.
    Татбиқ этиш даражасн ва иқтисодий самарадорлиги: Zn-П - пахта стимулятори Узбекистан пахтачилик илмий-тадқиқот институтида ва унинг Хоразм ва Бухоро филиалларида 5 йил давомида прспаратнинг 0,002 фоизли сувли эритмаси билан чигитни намлаб синов майдонларида текширилди.
    Қўлланиш (фойдаланнш)сохаси: координацион бирикмалар кимёси ва қишлоқ ҳўжалиги.

    Мавжуда Ибодуллоева
    1-22
    53   17
  • Тадқиқот объектлари: p-дикетонларнинг димерланиш маҳсулотлари, олинган бис-Р-дикетонларнинг бензой кислотаси гидразиди билан конденсатланишидан синтез қилинган лигандларнинг Cu(II), Ni(II), Zn(II) ва VO(II) комплекс бирикмалари.
    Ишнинг мақсади: р,р-тетракарбонил бирикмалар ва уларнинг бензоилгидразонлари синтези, янги лигандлар асосида комплекс бирикмалар синтези, уларнинг таркиби, тузилиши, физик-кимёвий хоссалари ва биологик фаоллиги ўрганиш, олинган комплекс бирикмалар орасидан юқори биологик фаолларини пахта хосилдорлигини оширувчи модда сифатида тавсия килиш.
    Тадқиқот усули: элемент анализи, ИҚ-, ПМР-, ЭПР спектроскопия ва РСА.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: бис-Р-дикетонларнинг бензой кислотагидразидлари билан конденсатланиш маҳсулотлари асосида катор янги лигандларнинг синтез усуллари ишлаб чикилди. Олинган лигандлар асосида Cu(II), Ni(II), Zn(II) ва VO(II) комплекслари синтез килинди ва тавсифланди. Айрим комплекс бирикмаларнинг биологик фаол хоссалари ўрганилди ва исботланди.
    Амалий аҳамияти: олинган бирикмалар ўкув жараёнида кўлланилиши билан биргаликда юкори биологик фаоллик хоссаси аникланди ва пахта ҳосилдорлигини оширувчи ва ўстирувчи, ҳамда оқава сувларни тозалаш жараёнида юксак сув ўсимликларига нисбатан стимулятор сифатида қўлланилди.
    Тадбиқ этиш даражаси: Янги лигандлар ва комплекслар БухДУ органик ва физколлоид кимё кафедраси ўқув жараёнида қўлланилмокда ҳамда «ТК-96» препарати Узбекистан ПИТИ Бухоро филиали синов майдонларида текширилди. Назорат вариантларига нисбатан «ТК-96» препарати кулланилганда пахта ҳосилдорлиги 3,2 ц/га юқори ҳосил олинганлиги аникланди. Шу препаратнинг окава сувларини тозалаш жараёнида ишлатиладиган юксак сув ўсимликларига нисбатан кўлланганда ҳосилдорлик 13-15 центнерга ортди.
    Қўлланиш соҳаси: Координацией бирикмалар кимёси, биология, қишлок хўжалиги.

    Неъмат Севинчов
    1-24
    45   18
  • Тадқиқот объектлари: гармин ва гармалин алкалоидлари, оралик металлар - Zn(II), Mn(II), Со(П), Cu(II), Re(IV), Mo(IV), V(V), Co(III), Cr(III), Fe(III), Ni(II).
    Ишнинг мақсади: карболинли алкалоидлар асосидаги биологик фаол лигандлар билан қатор оралиқ металларнинг координацией бирикмаларини синтези ва тадкикоти. Биометаллар билан карболинларнинг комплекс ҳосил қилиш жараёнидаги конуниятларини ҳамда бир қатор синтез қилинган комплекс бирикмалардан биологик фаолликка эга бўлганларини аниклаш.
    Тадқиқот усули: кимёвий, физик-кимёвий ва физикавий.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: биринчи бор гармалин, гармин ва унинг янги фторҳосиласи асосида катор комплекс бирикмалар синтез қилинди, улар тахлилнинг физик-кимёвий усуллари (ИҚ-, ПМР-, масс-спектроскопия, РФА, дерифатография) билан ўрганилди. РМЗ яримэмпирик усул билан лигандлар молекулаларининг эркин, протонлашган ва анион шаклларини электрон тузилишлари ҳисобланди ҳамда уларнинг геометрик ва энергетик тавсифлари аниқланди. Заряд ва орбитал назоратлар асосида координацон боғ локаллашувининг юкори эҳтимолликга эга бўлган марказлари аникланди. Илк бор иккита янги гармалинли комплекслар учун кристалл тузилиш аникланди. Биологик фаоллик ва фитотоксикликни баҳолаш учун олинган бирикмалар тестдан ўтказилди.
    Илмий ва амалий ахамияти: комплексларни олиш учун ишлаб чиқилган синтез усуллари турдош координацион бирикмаларни йўналтирилган синтезини олиб боришда амалий маълумотнома, ҳамда алкалоид ҳосилалари билан оралик металларнинг комплекс бирикмалари хоссаси ва тузилишини башорат қилишда асос бўлиши мумкин. Лигандларнинг реакцион қобилиятини квант-кимёвий тахдил натижалари хамда янги бирикмаларни биринчи маротаба рентгенструктуравий тахдилидан олинган кристаллкимёвий натижалар маълумотнома сифатида қўлланилиши мумкин.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: олинган тажрибавий натижалар ЎзМУ ноорганик ва аналитик кимё кафедрасининг ўқув жараёнига жорий килинган.
    Қўлланиш сохаси: ноорганик кимё, координацион бирикмалар кимёси, қишлоқ ҳўжалиги, тиббиёт.

    Станислав Чепульский
    1-22
    71   20
  • Тадқиқот объектлари: <>иСо гамма-радиация, ЎЮЧ-нурланиш ва тезкор термик ишлов таъсирида тоза металлар ва TiBx аморф плёнкалар билан шаклланган металл-А3В5 контакт параметрлари ўзгариши жараёни. Тадкикот предмета сифатида тоза металлар ва TiBx аморф плёнкалар билан шаклланган Шоттка говили GaAs, (GaP, InP) асосидаги курилма тузилмалари олинди.
    Ишнинг мақсади: Диссертация ишининг максади ташки кучларнинг тоза металлар ва киритиш фазалари билан шаклланган Шотка говили асенидгаллий, фосфидгаллий, ва фосфидиндий қурилма тузилмаларига таъсирини ўрганиш.
    Тадқиқот услублари: Тажрибавий тадқикотлар қатор стандартлашган, автоматлашган услублардан А3В' асосидаги Шоттка говили яримўтказгич курилмаларнинг электрофизик ва тузилиш хоссаларни ўрганишда фойдаланган ҳолда олиб борилди. Фазалараро таъсирларни ўрганишда Оже электрон спектроскопия, рентгенструктуравий тахдил, атом кучли микроскопия (АКМ) усулларидан фойдаланилди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилнги: AJB5 контакт тузилмалари ва плёнкаларда технологик омилларнинг контакт тузилмаларида механик кучланишларга таъсири конуниятларини очиб беришга имкон берувчи механик кучланишларнингшаклланиши механизми тахлили олиб борилди. Фаза хосил килиш ва бўлиниш чегараси параметрларига таъсир орқали контактларнинг параметрларини назорат қилишга имкон берувчи тезкор харорат ишлови бериш асосида А3В5 контактлари шаклланиши физик-технологик асослари ишлаб чиқилди. -n'-InP ғовакли тўшамаларида суюк фазали эпитаксия усули билан етилтириладиган n-туридаги InP эпитаксиал плёнкаларини ҳамда TiBx киритиш аморф фазасини қўллаган ҳолда улар учун омик ва говли контактлар тайёрлашга янги технологик ёндашув ишлаб чикилди.
    Амалий ахамияти: А3В5 асосидаги яримўтказгич курилма тузилмаларининг ташки таъсирларга барқарорлигини ўрганиш бўйича олинган натижалар А3В5 асосидаги яримўтказгич курилма тузилмаларини яратишда кўлланилиши мумкин.
    Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: тадкикот натижалари илмий-тадқиқот ишларида ва тажриба конструкторлик амалиётларида “ОРИОН” илмий-тадқиқот институтида Шоттка говили УЮЧ диодлар ишлаб чикишда ва тайёрлашда қўлланилган.
    Қўлланиш сохаси: Қаттиқ жинсли ЎЮЧ электроника, яримўтказгич курилмалар тайёрлаш, микротўлкинли яримўтказгич курилмалар тиехнологияси.

    Амангелди Камалов
    1-30
    42   12
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда саноати жадал ривожланиб бораётган мамлакатлар иктисодиётининг турли тармоқларида металлар коррозиясини олдини олиш ва ундан саклашда ишлатиладиган ингибирловчи моддалар ҳамда антикоррозион копламалар яратиш долзарб масалалардан биридир. Жаҳоннинг кимё ва нефть-кимё саноати ривожланган мамлакатларида металлар коррозияси натижасида етказиладиган зарар ишлаб чикариладиган металларнинг йиллик микдорини 30 фоизини ташкил килади, шунинг учун коррозияга карши ингибиторлар ва антикоррозион қопламаларни яратиш ҳамда ишлатиш муҳим аҳамият касб этади.
    Узбекистан Республикасида мустақиллик йилларида ишлаб чиқариш соҳаларига замонавий технологияларни қўллаш борасида кенг қамровли дастурлар яратилди. Замонавий дастгохлар билан жихозланган саноат корхоналари ишга туширилмокда. Ушбу дастгохларни емирилишдан химоялаш учун коррозияга қарши ингибитор ва антикоррозион қопламалар кенг қўлланилади. Шу максадда, мамлакатимизда ингибитор ва антикоррозион қопламаларнинг янги турларини яратиш бўйича кўпгина илмий-тадқикот ишлари олиб борилмокда.
    Саноат миқёсида полимерлар асосидаги ингибиторлар ва антикоррозион қопламаларни пўлат коррозиясига таъсирини ўрганиш орқали янги хоссага эга бўлган маҳсулот турларини яратиш хамда амалиётга жорий этиш бўйича тадкикотлар жадал суръатлар билан олиб борилмокда. Агрессив муҳитларда хизмат килувчи технологик асбоб-ускуналар, узатувчи қувурларнинг мустаҳкамлиги ва хизмат муддатини ингибиторлар ёрдамида ошириш энг самарали усуллардан хисобланади. Коррозия ингибиторлари кислород ва бошка ионларни боғловчи кимёвий бирикмалар ҳамда чидамли қопламалар яратишда, композицияларга кўшимчалар сифатида, айланма сув тизимлари, сув таъминоти тармогида, нефтни кайта ишлаш ва нефть-кимё саноатлари, барча энергетик курилмалар, микроэлектроника ва замонавий ҳарбий техникани ҳимоялашда ишлатилади, улар ёкилги, мойлар, сурковгичлар, курилиш материалларига қўшилади. Бугунги кунда бундай реагентлар сифатида сувда эрийдиган юкори молекулали бирикмалар ишлатилмокда. Окава сувларнинг тозалигига талаб кескин ортганлиги сабабли коррозиядан сакловчи ингибиторлар сифатида зарарсиз бўлган юқори молекулали бирикмаларни ишлатиш долзарб хисобланади.
    Ингибиторларнинг замонавий турлари сифатида оксидловчи, адсорбцион, комплекс ҳосил килувчи ва полимер типидаги ингибиторларни кўрсатиш мумкин. Бундай гурухдаш ингибиторларнинг таъсир механизми турлича эканлиги ва металларни коррозиядан химоялаш учун кимёнинг турли сохалари ютуқларидан унумли фойдаланиш мумкинлигини кўрсатади.
    Айниқса, кимё саноатида сувли муҳитларда коррозияга карши ишлатиладиган ингибиторлар алоҳида аҳамият касб этади.
    Бугунги кунда коррозияга карши ингибиторлар билан бир каторда коррозияга бардош қопламалар хам яратиш ва уларнинг физик-кимёвий хоссаларини тадқиқ қилиш катта ахамиятга эга. Коррозия ва химоялаш механизмининг назарий асослари занг ўзгартирувчиси хоссаларига эга бўлган коррозияга бардош копламаларни ишлаб чикариш имкониятини беради. Шунда танкис компонентларни махаллий хомашё, ёг-мой ва кимё саноатларининг кўп тоннали чиқиндилари, масалан, госсипол смоласи (ГС), пахта соапстоки, гидролиз лигнини ва бошкаларга алмаштириш мухим ахамиятга эга.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги ПҚ-916-сон «Инновацион лойихалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга татбик этишни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар» хамда 2009 йил 11 мартдаги ПҚ-1071-сон «Кимё саноати корхоналари курилишини жадаллаштириш ва янги турдаги кимё маҳсулотлари ишлаб чикаришни ўзлаштириш бўйича чора-тадбирлар дастури» тўғрисидаги қарорларида белгиланган вазифаларни муайян даражада хал этишга хизмат килади.
    Тадқиқотнинг мақсади пўлат коррозиясига N-, Р- тутган кўп компонентли ингибиторлар ва антикоррозион қопламалар таъсирининг физик-кимёвий хусусиятларини аниқлашдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгнлиги қуйидагилардан иборат:
    кўп компонентли ингибиторлар ва коррозияга бардош копламалар янги авлодининг химоялаш механизми ҳамда уларни ўз-ўзича тартибланувчан сирт қаватлари ҳосил қилиши аниқланган;
    полимер компонентли ингибиторларнинг хусусиятлари уларнинг металл юзасида юқори адсорбцияланиш қобилиятига эга эканлиги натижасида пўлат водородланишининг сезиларли даражада секинлашишига олиб келиши билан асосланган;
    аралаш ингибиторларда электрод сиртининг тўлиш даражаси, эриш тезлиги, адсорбцион мувозанат константаси ва компонентларнинг ўзаро таъсирлашув коэффициентлари аниқланган;
    синергизм ҳодисаси юқори молекулали бирикмалар иштирокида қуйи молекулали алифатик аминларга нисбатан яқкол намоён бўлиши кўрсатилган, бу эса турли кимёвий табиатли ингибиторларнинг таъсир механизмлари фарқи билан тушунтирилган;
    занглаган сиртларни госсипол смоласи асосидаги копламалар билан ишлаш натижасида ҳосил бўлган коррозия маҳсулотлари металлар парчаланиши жараёнини секилаштирувчи қийин эрийдиган барқарор бирикмаларга айланиши исботланган.
    ХУЛОСЛЛАР
    1. Электрокимёвий жараёнлар кинетикаси ва ингибирлаш механизмининг фундаментал тадқиқоти асосида илк бор турли кимёвий табиатга эга ингибиторларнинг қатор ўзига хос хусусиятлари кўрсатилди, бу эса махаллий хомашё, шунингдек кимёвий, электрокимёвий ва тог-металлургия саноати чиқиндилари ва иккиламчи маҳсулотлари асосида полимер турдаги самарали, экологик хавфсиз, иктисодий мақсадга мувофиқ, импорт ўрнини босувчи коррозия ингибиторларининг мақбул таркибларини аникдашга имкон берди.
    2. Полифосфатлар тутган икки компонентли полимер ингибиторларнинг коррозия жараёнини химоялаш механизми куйи молекуляр бирикмаларнинг ингибиторлик таъсиридан тубдан фарқ қилиши кўрсатилди: юқоримолекуляр бирикмалар асосидаги ингибиторлар куйи молекуляр компонентлар билан коррозия махсулотлари таркибига кирувчи кам эрувчан ва комплекс бирикмалар хосил қилиши натижасида сиртни зичлаштиради ва коррозион фаол реагентларнинг таъсирини камайтиради, сўнгра адсорбцион жараёнлар фосфат қаватининг ўсишини секинлаштиради ва натижада унинг говаклиги ва калинлиги камаяди, химоялаш хоссалари эса ортади.
    Амино гурух тутган икки компонентли ингибиторлардаги азот атоми таксимланмаган электрон жуфти хисобига металл билан донор-акцептор ўзаро таъсирни намоён килади. Полифосфатлар иштирокида RNH2 молекулаларининг химоялаш таъсиридаги фарк пўлат сиртининг турлича тўлиш даражаси билан боғлиқ бўлиб, локал ўзаро таъсирлар нуқтаи назаридан адсорбент сирти микрорелефининг ўзига хослиги ва адсорбатнинг таксимланиш константаси турличалиги билан боғлиқ.
    3. Илк бор (КаР03)п-унифлок, №4Р2О7-унифлок, Na4P2O7-Na-KML[, Na4P2O7-желатин, Са2Р2О7-желатин системаларида юкори молекуляр бирикмалар иштирокида нейтрал ва кучсиз ишкорий мухитларда (рН=7ч-9) ва 20-И0°С температура интервалида синергизм ходисаси айниқса кучли намоён бўлиши аникданди. Алифатик аминларнинг синергетик таъсири камрок эканлиги турли кимёвий табиатга эга бўлган ингибиторлар таъсир механизмидаги фаркдар билан боғликлиги кўрсатилди. Полимер туридаги ингибиторлар нейтрал, кучсиз кислотали ва ишкорий мухитларда самарали эканлиги, шу билан бирга куйи молекуляр ингибиторлар факатгина нейтрал ва кучсиз кислотали мухитларда юкори ингибиторлик хоссаларини намоён қилиши кўрсатилди.
    4. Полимер компонентини тутган ингибиторлар билан қуйи молекуляр компонентли ингибиторларнинг коррозион жараённи ингибирлаш механизмларидаги яқкол фарққа қарамай, компонентларнинг ўзаро таъсир коэффициента, электрод сиртининг тўлиш даражаси ва адсорбцион мувозанат константаси компонентларнинг эквимоляр нисбатида полимер турдаги ингибиторлар учун бошка таркибларга Караганда 4 мартагача ва куйи молекуляр ингибиторлар учун 2 мартагача юкорироқ қийматларни кабул қилиш қонунияти ўрнатилди.
    5. Сирт-фаол хоссаларга эга бўлган полиэлектролитларни тутган ингибиторлар фосфат ионларнинг пўлат сиртига чўкиш тезлигини бошқарувчи вазифасини бажаради ва бу билан фосфат қатламини ортиқча ўсишдан сакдайди, унинг бир текислигини таъминлайди, кейинчалик адсорбция жараёни Ленгмюр бўйича боради ва мономолекуляр нанокатлам хосил бўлади, куйи молекуляр ингибиторларда эса аминобирикмаларнинг катгик ва суюқ фазалар ўртасидаги чегарада тақсимланиш константаси билан боғлиқ бошқа механизм амал килиши кўрсатилди.
    6. Полимер ва куйи молекуляр бирикмали ингибиторлар иштирокида коррозияни эффектив фаолланиш энергиясининг термодинамик хисоблари АОэф.нинг қийматларида сезиларли фарк борлигини кўрсатди. AG-X|, нинг юкори қийматлари юқори молекуляр бирикмалар тутган ингибиторларнинг самарадорлигини кўрсатди. AG^hhht концентрацияга боғлиқлигини ўрганиш ингибиторларнинг мақбул концентрациялар соҳасини аниқлаш имкониятини берди.
    7. Алифатик аминларнинг суюқ фазадан хавода оксидланган пўлат сиртига адсорбиланиши темир фосфатда адсорбиланишига нисбатан жуда секин бориши ва қайтарлик билан тавсифланиши электрокимёвий ва микроскопик усулларда аникданди.
    8. Госсипол смоласи асосида антикоррозион копламалар олиш ва уларни коррозияланган сиртга суртиш технологиялари ишлаб чиқилди. Госсипол смоласи асосидаги копламалардан занг ўзгартирувчилари ва грунтловчи материал сифатида фойдаланиш мумкинлиги кўрсатилди. Антикоррозион коплама кимё саноати корхоналарида синовдан ўтказилди ва ОТМК лабораторияларида амалиётга жорий этилди. Ўзгартирилган занг каватининг химоялаш хоссаларини кучайтириш учун ёки пардозлаш ишларида кайта ишланган сиртларга лок-бўёқ қопламаларини суртиш мумкинлиги кўрсатилди.
    9. Полиэлектролит ингибиторлар иштирокида пўлатнинг электрокимёвий коррозияси жараёнининг физик-кимёвий катталиклари ингибиторларнинг таркиби, концентрацияси, муҳит pH и, хароратга богликлиги аникданди ва максимал ҳимояни таъминловчи мақбул шароитлар топилди. Яратилган ингибиторларнинг химоялаш самарасини қиёсий бахолаш рН=54-9 ва харорат 204-80°С бўлганда энг юкори химоялаш хоссаларига (№РОз)п-унифлок ва КадРчОт-желатин икки компонентли ингибиторлари эгалиги кўрсатилди. Ингибиторларни технологик мухитларда кўллаш коррозиянинг кимёвий ва электрокимёвий ташкил қилувчиларини камайтиради. Металларнинг сиртида узлуксиз пассивловчи пардалар ҳосил қилиши ҳисобига 50°С да химоялаш самараси 97,63% га тенглиги ва бунда ускуналарнинг коррозияланиш тезлиги норматив қийматларни кабул килиши аникданди. Саноат чикиндилари ва маҳаллий хомашё асосида яратилган кўп компонентли ингибиторларнинг химоялаш самараси импорт қилинаётган кимматбахо ингибиторларга нисбатан 5% гача юкори эканлиги кўрсатилди. Ушбу ингибиторлар синовлардан ўтказилди ва «Навоиазот» АЖда амалиётга жорий этилди.

     

    Абдували Холиқов
    1-93
    61   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда жахон амалиётидаги курилишларда экологик соф материаллардан фойдаланиш, энергиятежамкор технологиялар ва ресурсларни самарали қўллаш хамда бино ва иншоотларнинг сейсмик хавфеизлигини таъминлаш масалалари етакчи ўринни эгаллайди. «Тадқиқотларга кура, ер шарининг 30 % ахолиси, мустахкамлиги кичик махаллий материаллардан тикланган уйларда, қишлоқ жойларида яқин 50 % турар-жой уйлари ва ёрдамчи хоналари мустахкамлиги кичик материаллардан курилган»1. Бу борада дунёнинг ривожланган мамлакатларида маълум ютукларга эришилган бўлиб, бино ва иншоотларни лойихалашда мустахкамлик ва зилзилабардошликни таъминлаш учун конструктив ечимлар ва антисейсмик чора-тадбирларни ишлаб чиқиш хамда хисоблаш усулларини такомиллаштиришга алохида эътибор каратилмокда.
    Республикамиз мустақилликка эришгандан буён қишлоқ жойларида намунавий лойихалар асосида турар уй-жойларни куриш, бино ва иншоотларнинг зилзилабардошлиги, конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини таъминловчи хисоблаш ва лойихалаш усулларини ишлаб чиқишга борасида кенг қамровли чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада бино ва иншоотлар конструкцияларининг заиф жойларини кучайтириш, хисоблаш усуллари, технологиялар ва курилиш меъёрларини ишлаб чикишни алохида таъкидлаш мумкин.
    Жахонда зилзилабардош бино ва иншоотларни лойихалаш, экологик соф ва энергия тежамкор курилиш материалларидан конструкциялар яратиш, сейсмик тўлқинни бинога таъсирини ва юз бериши мумкин бўлган шикастланиш хамда зиёнларни камайтириш мухим ахамият касб этмокда. Бу борада махаллий экологик соф мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган хусусий турар-жой уйлари конструкцияларини статик ва сейсмик кучларга хисоблаш усулларини такомиллаштириш, юк кўтарувчи конструкцияларининг кучланганлик-деформацияланувчанлик холатини аниклаш, хисоблашларда биноларни ишлаш шароити реал геометриясини хисобга оладиган фазовий математик моделлар ва алгоритмларини ишлаб чиқиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш, сохадаги мухим вазифалардан бири хисобланиб, мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изохлайди.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 7 январдаги ПҚ-2282-сон «2015 йилда Қишлоқ жойларда намунавий лойихалар бўйича якка тартибдаги уй-жой қурилиши дастури ва 2016 йилги қурилишнинг асосий параметрлари тўғрисида»ги, 2016 йил 21 октябрдаги ПҚ-2639-сон «2017 - 2021 йилларда қишлоқ жойларда янгиланган намунавий лойихалар бўйича арзон уй-жойлар қуриш дастури тўғрисида»ги Қарори, Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 3 августдаги 251-сон «2016-2017 йилларда жисмоний ва юридик шахсларга тегишли бўлган кўчмас мулк объектларини тўла инвентаризациядан ўтказиш» Қарори хамда мазкур фаолиятга тегишли барча меъёрий-хуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг максади мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган хусусий турар-жой уйлар конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини бахолаш ва оширишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгнлнги қуйидагилардан иборат:
    конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини таъминлаш мақсадида мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган турар-жой уйларнинг хисоблаш услубияти ишлаб чиқилган;
    терим материалини физик-механик ва деформатив характеристика-ларини аниқлашга экспериментал-назарий ёндошуви ишлаб чиқилган;
    “Синч” турдаги уйлар ёгоч каркаси эгилувчи элементларидаги кучланишга бўйлама кучнинг таъсири асосланган;
    бўйлама кучдан асосий эгувчи моментни камайишини эътиборга олган холда “Синч” турдаги уйлар эгилувчи ёгоч каркас элементларидаги нормал кучланишни хисоблаш такомиллаштирилган;
    “Синч” туридаги уйлар ёгоч каркаси элементларида ёгоч толалари бўйлаб пластик деформациянинг ривожланиш характерини юкланиш даражаси ва юклаш цикллар сонига боғлиқлиги асосланган;
    сейсмик таъсирни берувчи куч бериш қурилмаси-йўналтирилган харакатли вибростенд ёрдамида мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган уйлар хусусий тебранишлари динамик характеристикаларини аниклашга экспериментал ёндошув ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    «Мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган хусусий турар-жой уйларининг конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини бахолаш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар асосида қуйидаги хулосалар тақдим этилди:
    1. Фарғона водийси қишлоқ худуди турар-жой фондини кенг тахлили, бугунги кунда мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган турар-жой уйлар умумий фондга нисбатан яқин 50 фоизни ташкил килишини курсатди.
    2. Мустахкамлиги кичик материаллардан турар-жой уйларнинг конструкциявий ва сейсмик хавфеизлигини таъминлаш мақсадида кучайтириш учун заиф жойларини аниқлаш имконини берувчи хисоблаш услубияти ишлаб чиқилди.
    3. Мустахкамлиги кичик материаллардан турар-жой уйлар ёгоч каркасидаги ёгоч сарфини 15-20 фоизга камайтириш имкониятини берувчи юк кўтарувчи чўзилувчи-эгилувчи элементлар хисоби такомиллаштирилди.
    4. Кўп марта такрорланадиган ўзгарувчан юкламалардан ёгоч толалари бўйлаб цикллар сони ва юкланиш даражаларига боғлиқ холда пластик деформациянинг ривожланиш характери экспериментал асосланди. Тадқиқотлар ён пластик деформациянинг ривожланиши бошлангич (4 ва 6 цикллар) юкланиш босқичларида кўпроқ интенсивлигини, ундан кейин юкланиш даражаси 1,5 дан кам бўлган бўлганда, у асимптотага интилиши, юкланиш даражалари 1,5 дан ортиқ бўлган холларда кескин ўсиш характерига эгалигини кўрсатди.
    5. Сейсмик тебранишни берувчи куч қурилма - йўналтирилган харакатли вибростенд ишлаб чиқилди ва қўлланилди. Бу курилма динамик таъсирларга уйлар моделларини қисқа вақтда, бир нечта вариантларда синаш имкониятини берди.
    6. Биринчи марта реал ўлчамдаги бир каватли кучайтирилган махаллий материаллардан тикланган уйларда натуравий динамик экспериментал тадқиқотлар ўтказилди, натижалари динамик характеристикалар хисобланиб назарий хисоблашлар учун тавсияларга киритилди.
    7. Фазовий модел мисолида махаллий материаллардан турар-жой уйларни сейсмик таъсирга хисоблашнинг мухандислик усули ишлаб чиқилди. Фазовий моделдан фойдаланилиши тадқиқ килинаётган объектларни хусусий тебранишларида олинган экспериментал ва назарий частотаси, даври ва шаклини идентификациялаш имконини берди.
    8. Фазовий моделдан фойдаланиш, заиф жойларни аниклаш учун зарур бўлган терим материалини эластиклик параметрлари қийматларини белгилаш (эластиклик модули) имкониятини берди.
    9. Фазовий моделдан фойдаланишнинг курилиш периметрида мавжуд бўлган каркасни туда хисобга олиши ва эркин тебранишда олинадиган шакл ва частоталарни таҳлил килиш имкониятини бериши асосланди. Хусусан, периметр бўйича ёгоч ёки бетон устунлар билан кучайтирилган икки каватли гиштли уй деворида каркаснинг мавжудлиги, мос асосий тебраниш шаклини ўзгартирмаган холда тебраниш даври давомийлигини камайтиради. Бу холат конструкция бикрлигини ошганлигидан ва мустахкамлиги кичик материаллардан деворларда ёгоч ёки темирбетон каркас қўйишга тавсия бериш мумкинлигини изохлайди.
    10. Сейсмик хавфли худудларда мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган якка тартибдаги турар-жой уйлари юк кўтарувчи коиструкциялари ва тугунларини кучайтириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди ва таклиф этилди. Хусусан, кават баландлигини 8 балли худудларда макбул 2,8 м ва 7 баллида эса 3,0 м, конструктив ечимлар ва бошкалар тавсия этилди.
    Бу тавсиялар бугунги кунда амалий аҳамиятга эга, чунки арзон экологик соф материалли, имкониятли кишлок жойларида махаллий материаллардан турар-жой уйлари мавжудлик ва улар кучайтириш йуллари оркали сейсмик таъсирлардан хи моя қилиниш ҳукукига эга, наинки мазкур диссертация шунга багишланган.
    11. Ёгоч каркасли уйларни динамик характеристикаларини хисоблаш ва мустахкамлиги кичик материаллардан тикланган бинолар зилзилабардошлигини баҳолаш учун хисоблаш дастурлари ишлаб чиқилди ва муаллифлик ҳуқуқи олинди. Ишлаб чиқилган комплекс хисоблаш дастурларини Ўзбекистон Республикасининг архитектура ва курилиш кўмитаси худудий тизимларида амалий кулланилиши, хисоблаш натижаларини асосланган тахлилини утказиш, хисоблашга сарфланадиган вактни 1,3 мартага камайтириш хамда туда лойихалаш самарадорлигини ошириш имконини берди.
    Шунингдек таъкидлаш жоизки, бажарилган ва диссертацияда келтирилган конструкциявий ва сейсмик ҳавфсизлик бўйича бахолашлар алохида ижтимоий-иктисодий ахамиятга эга ва 7,8,9 балли зилзилаларда кутилиши мумкин бўлган окибатлар кўрсаткичлари хисобланади.

    Собиржон Раззаков
    1-62
    67   21
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёнинг саноати ривожланган мамлакатларидаги металлургия корхоналарида кора металлдан сифатли қуймалар олиш учун қатор илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда. Металл куйиб олувчи мамлакатлар орасида АҚШ, Япония, Германия, Англия, Австралия, Ҳиндистон, Канада, Россия ва бошқа давлатлар етакчи хисобланиб, уларда дунёда олинадиган металлнинг 90% ишлаб чикарилади. Статистик маълумотларга кура, хар йили юкори сифатли металл махсулотлари ишлаб чиқариш учун 6-7 млрд. АҚШ доллари, жумладан, Европа ва МДҲ давлатларида 2-3 млрд, доллар хамда ишлаб чиқариш саноати юкори даражада ривожланган мамлакатларда 4-5 млрд. АҚШ доллар маблаг сарфланмокда. Глобаллашув жараёнининг чукурлашуви ва металл махсулотларининг сифатига бўлган талабнинг ортиши шароитида энергия ва ресурс тежамкорлигини таъминлайдиган самарали усул асосида сифатли юқорихромли куйма деталлар олиш технологиясини яратиш ва уни амалиётга тадбик этиш мухим вазифалардан бири бўлиб колмокда.
    Республикамиз мустақилликка эришгандан буён мамлакатимизда металлшунослик сохасини самарали ривожлантириш хамда жахон бозорида рақобатбардош бўлган юқорихромли ва қаттиқ қотишма қопламали деталлар ишлаб чиқиш асосида термик ишлов берилган сифатли металл буюмларни ишлаб чиқаришга алохида эътибор каратилди. Бу борада соханинг захира базасини мустахкамлаш, махсулот сифатини ошириш, деталлар тайёрлашни янги замонавий технологияларини куллаш ва уларга самарали ишлов бериш хамда металлни кайта ишлаш корхоналарини замонавий талаблар асосида ривожлантириш, жумладан, куйма деталларнинг ейилишга бардошлилигини ошириш учун котишмаларнинг оптимал таркиби ва термик ишлов бериш режимларини ишлаб чиқиш борасида сезиларли натижаларга эришилди.
    Жаҳонда қуймакорлик усулида олинаётган металлар ва қотишмалар мустаҳкамлигини ошириш ва сифат кўрсаткичларини яхшилаш орқали иктисодий самарани янада ошириш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу соҳада мақсадли илмий-тадқиқотларни, жумладан, қуйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: юқорихромли қотишмалар таркиби ва хоссаларини эътиборга олиб, сифат параметрларини аниқлашнинг замонавий усулларини ишлаб чикиш; металл буюмларининг мустаҳкамлигини ошириш учун қопламалар янги таркибини ишлаб чиқиш; термик ишлов беришнинг янги режимларини ишлаб чиқиш мазкур соҳанинг долзарб масалаларидан ҳисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2012 йил 21 майдаги ПФ-1758-сон «2012-2016 йилларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чикаришини янада модернизация килиш, техник ва технологик жиҳатдан кайта жиҳозлаш дастури тўғрисида» ги ва 2015 йил 11 февралдаги ПФ-2298-сон «2015-2019 йилларда тайёр маҳсулот, ташкил қилувчи буюмлар ва материалларни ишлаб чиқаришнинг маҳаллийлаштиришни чукурлаштириш дастурига кўшимчалар киритиш» даги Фармонларида ҳамда мазкур соҳада қабул қилинган бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади юқорихромли ок чўянлар ва қаттиқ қотишмали қопламалар оптимал кимёвий таркиби ва термик ишлов бериш режимларини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    термик ишловни ўтказишда талаб этиладиган структура ва хоссалар ҳосил бўлишини таъминловчи C+Si+Mn+Cr+Ni элементлар йиғиндиси бўйича юқорихромли оқ чўяннинг оптимал таркиби ишлаб чиқилган;
    олтингугурт юқорихромли қотишмаларнинг ейилиш бардошлигини камайтирилиши аниқланган;
    модели газга айланувчи усул билан деталлар ишчи юза сиртига қаттиқ қотишма копланганда структура ҳосил бўлиш механизми ишлаб чиқилган;
    якунловчи термик ишлов бериш жараёнида фаза қайта кристалланганда юқорихромли оқ чўянлар ва қотишмалар металли асоси юпқа структурали параметрларининг фазаси ирсият қилиб олиниши аниқланган;
    қотишма совигандан сўнг унинг металли асосида дислокацияларнинг ўта юқори зичликка эта тузилишини шакллантирадиган, юкорихромли қотишмалар қиздириладиган экстремал ҳароратнинг кўрсаткичлари ва такрорий фаза кайта кристалланишда дислокациялар маълумотида ирсият ҳодисалари ишлаб чиқилган;
    икки марта фаза қайта кристалланишда юпқа структурани насл қилиб олиш самарасидан фойдаланиш, қотишманинг ейилишга бардошлилигини 33-35% га ошиши ва у импорт котишманикига қараганда юқорирок бўлиши ҳамда ейилишга бардошли қопламларда 80-82% га ошиши аниқланган.
    Хулоса
    «Ейилишга бардошли копламалар ва деталларни тайёрлаш учун модели газга айланувчи қуймакорлик усули бўйича юкорихромланган котишмаларни легирлаш ва термик ишлов бериш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган илмий-тадқиқотлар натижасида куйидаги асосий хулосалар такдим этилди:
    1. Юкорихромли ок чўяндан ва қаттиқ котишмали копламадан куйма деталлар тайёрлаш учун ейилишни керакли даражада таъминлайдиган таркиб ва технология ишлаб чикилди. Бу соҳадаги тадкиқотлар ейилишбардош копламалар ишлаб чиқишда муҳим ахамият касб этади.
    2. ИЧХ28Н2 ва 300Х32Н2М2ТЛ котишмаларида кремний, марганец, никель таркибларининг камайтиришда, молибден, вольфрам, титан таркибларини йўқотиш ва олтингугурт таркибини 0,03% гача пасайтириш технологияси ишлаб чикилди. Бу соҳадаги тадқиқотлар котишмаларнинг кимёвий таркибини оптималлаш имконини беради.
    3. Термик ишлов берилганда фазавий алмашувларининг тўлиқлигини ва котишманинг талаб этилаётган структураси ва хоссаларини таъминлайдиган режимлар ишлаб чикилди. Бу соҳадаги тадкиқотлар юкорихромли ок чўяннинг ва қоплама материалининг таркибидаги C+Si+Mn+Ni элементларининг умумий микдорини 4,5-5,5% интервалида бўлишини таъминлаш учун хизмат килади.
    4. Структураси эвтектикали, металл асоси мартенсит ва бейнитли юкорихромли ок чўян ва коплама материалининг таркибида марганецнинг ошишини, олтингугуртнинг микдорини эса камайтиришни таъминлайдиган режим ишлаб чикилди. Олинган натижалар керакли структурага эта бўлган қотишмалар олишда муҳим ахамият касб этади.
    5. Деталлар газланувчи моделлар усулида қуйилганда қаттиқ қотишмали қопламанинг ҳосил килиш механизми ишлаб чикилди. Олинган натижалар енгил эрувчан қаттик котишма ва суюқ эритма билан ўзаро богланишлар хосил килишда мухим ахамият касб этади.
    6. Юкорихромли котишмалар учун биринчи марта, термик ишлов бериш ўтказилганда киздириш ва совутиш жараёнидаги фаза ва структура алмашувларининг хусусиятларини оптималлаш режимлари ишлаб чикилди. Бу сохадаги тадкикотлар керакли структурага эга котишмалар олишда мухим ахамият касб этади.
    7. Дислокациялар зичлигининг юкори даражаси насллилиги мерос қилиб олинишда мартенситнинг тетрагонал позицияларидан углерод атомларининг ўтишини таъминлайдиган режимлар ишлаб чиқилди. Бу соҳадаги тадқиқотлар юқори зичликдаги котишмалар олишда мухим ахамият касб этади.
    8. Импортга ишлаб чиқарилган Warman деталлари (ишчи гилдираклар, цильпебслар) ейилишга чидамлилигини таъминлайдиган, термик ишлов беришда олинган юкорихромли оқ чўянни структура параметрларига боглик графиги ишлаб чиқилди. Бу соҳадаги тадқиқотлар турли шаклдаги деталлар олишда мухим ахамият касб этади.
    9. Юқори ишкаланиш шароитида ишлайдиган деталларнинг ейилишга чидамлилигини 30% га ошишини таъминлайдиган қотишманинг кимёвий таркиби ва термиш ишлов бериш усуллари чиқилди. Бу сохадаги тадкикотлар ейилишбардош котишмалар ишлаб чиқишда муҳим аҳамият касб этади.
    10. Газланувчи моделлар бўйича тавсия этилаётган таркибда ерга ишлов берувчи машиналар ишчи органлари деталларини сормайт ПГ-С27 хилидаги ейилишга чидамли қаттик қотишма қопламали куйма деталлар олиш мажмуавий технологияси ишлаб чикилди. Олинган натижалар ишчи органлар деталларининг ейилишга чидамлигини ошириш имконини беради.

    Баходир Тилабов
    1-60
    34   6
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда темир йўлларнинг меъёрий фаолиятини таъминлашда масъулиятли ва қиммат бўлган иншоот - кўприкларнинг ўрни алоҳида аҳамиятга эга. АҚШ, Япония, Германия, Хитой1 каби темир йўл инфраструктурам ривожланган мамлакатларда юқори тезликдаги темир йўл йўналишлари бўйлаб темир йўл кўприкларининг салмоғи умумий йўл узунлигининг 70% ни ташкил этади. Бу ўз навбатида кўприклар металл оралиқларини эксплуатация жараёнини илмий асосланган доимий мониторинг тизимини ташкил этиб бориш зарурати туғдирди. Шу сабабли кўприк конструкциялари элементларининг ресурсини прогноз қилиш соҳасига хорижий мамлакатларда алоҳида эътибор қаратилмоқда.
    Республикамиз мустақилликка эришгач транспорт коммуникациялари тизимларида ер усти иншоотларини лойиҳалаш, қуриш ва эксплуатация қилиш жараёнларини сифат жихатидан такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Амалга оширилган чора-тадбирлар асосида, жумладая темир йўл ер усти иншоотларини мураккаб металл конструкциялари ёрдамида унинг мустаҳкамлиги, ишончлилиги оширилди. Шулар билан бир қаторда бугунги кунда транспорт комуникация тизимларида сунъий иншоотлар ресурсларини ошириш учун ҳисоблаш усулларини такомиллаштириш талаб этилмоқда. Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «... йўл-транспорт, муҳандислик-коммуникация ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш ҳамда модернизация қилиш бўйича мақсадли дастурларни амалга ошириш, ...» вазифаси белгилаб берилган. Бу борада кўприклар ресурсини ҳисоблаш, уларнинг эксплуатацион ишончлилигини ошириш, темир йўл линияларида янги барпо этилаётган ҳамда эксплуатациядаги кўприкларнинг ишончлилигини таъминлаш бўйича илмий тадқиқот ишларини амалда кенг миқёсида олиб бориш муҳим аҳамият касб этмоқда.
    Жаҳонда металл оралиқ қурилмалар ресурсный ҳисоблаш, уларни баҳолашнинг техник диагностика асосида бажариш, бунда уларни тайёрлаш ва монтаж қилишдаги нуқсонлар, шунингдек, ресурсны аниқлашда узоқ ишлаш жараёнида юзага келадиган шикастларни ҳисобга олиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш алоҳида аҳамият касб этмоқда. Бу борада, жумладан оралиқ қурилмаларни ясаш, монтаж қилиш ва эксплуатация қилганда нуқсонлар пайдо бўлиши сабабларини аниқлаш, оралиқ қурилмалар ресурсига нуқсон ва шикастланишларнинг таъсирини аниқлаш услубларини ишлаб чиқиш, оралиқ қурилмалар ресурсный ҳисоблашнинг амалда қўллаш учун қулай услубларини ишлаб чиқиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 6 мартдаги ПҚ-2313-сон «Муҳандислик-коммуникация ва йўл-транспорт инфратузил-масини ривожлантириш ва модернизация қилиш дастури тўғрисида»ги Қарори, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар страдегияси тўғрисида»ги, 2017 йил 1 июндаги ПФ-5066-сон «Фавқулотда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш тизими самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 24 августдаги 242-сон «Ўзбекистон Республикаси Фавқулотда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва ҳаракат қилиш давлат тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти маълум даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади эксплуатация қилинаётган темир йўл кўприкларидаги металл оралиқ қурилмалар ресурсини техник диагностика натижалари асосида ҳисоблаш усулларини такомиллаштиришдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    оралиқ қурилмаларни қуриш ва эксплуатация қилиш босқичида нуқсон ва шикастланишларнинг юз бериш сабабларини техник диагностика натижалари асосида аниқлаш усуллари ишлаб чиқилган;
    ишқаланиш коэффиценти f асосида узеллардаги нотекисликлар ҳисобига ҳосил бўладиган шикастланишлар концентрацияси даражаси аниқланди;
    техник диагностика натижалари асосида эксплуатациядаги темир йўл металл оралиқ қурилмаларнинг қолдиқ ресурсини ҳисоблаш усули ишлаб чиқилган.
    эксплуатация жараёнида ҳосил бўлган шикастланишларни ҳисобга олган ҳолда оралиқ қурилмалар ресурсини ҳисоблаш усули, шикастланишлар тўпланиш назарияси асосида такомиллаштирилган;
    Хулоса
    «Темир йўл кўприклари оралиқ қурилмалари ресурсини ҳисоблаш усулларини техник диагностика натижалари асосида такомиллаштириш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Ўтказилган изланишлар шуни кўрсатадики, металл оралиқ қурилмалар элементларини тайёрлашда, улар геометрик параметрларининг оғиш қийматлари хорижий мамлакатлар ва Ўзбекистондаги меъёрий ҳужжатлар талабларига мос келади. Бу ерда ҚМҚ 3.03.02-98 «Металл конструкциялар. Ишлаб чиқариш ва ишларни қабул қилиш қоидалари» талаблари етарлича асосланмаганлиги, бу қоидаларни республикамиздаги заводларнинг реал технологик жиҳозланганлигидан келиб чиққан ҳолда, қайта кўриб чиқиш лозим эканлигини кўрсатди.
    2. Заводларда тайёрланган оралиқ қурилмалар элементларини текшириш натижаларига кўра аниқландики, бирлаштириладиган элементлардаги нотекисликлар кўринишидаги нуқсонларни амалда олдини олишнинг имкони йўқ. Нотекисликларнинг учма-уч уланган жойларнинг юк кўтариш қобилиятига таъсирини миқдорий баҳолаш усули ишлаб чиқилди. Бунда уланмалардаги нотекисликлар 3,0 мм гача бўлганда, устқўймалардаги кучланишларнинг ортиши, уларнинг букилиши ҳисобига 20% дан ошмаслиги аниқланди.
    3. Паррон фермалар узелларининг бўлакларини табиий шароитлардаги синовлари асосида, бирлаштириладиган элементлардаги нотекисликларнинг катталиклари ҳар хил бўлган уланмаларининг ишлаш диаграммаси тузилди. Учма-уч уланган жойларнинг кучланиш-сурилиш диаграммасини ифодалаш учуй математик боғлиқликлар аниқланди.
    4. Оралиқ қурилмалар элементлари ресурсини прогноз қилиш учун, шикастланишлар тўпланишининг чизиқли назарияси базасида, уланмаларда нотекисликлар кўринишидаги дастлабки нуқсонлари бўлган оралиқ қурилмалар ресурсини топиш формулалари такомиллаштирилди. Дастлабки нуқсонларни конструкция эксплуатация қилина бошлангунича ўз вақтида бартараф қилиш, меъёрга яқин ресурсни таъминлаш имконини берди.
    5. Эксплуатация қилинаётган оралиқ қурилмалар қолдиқ ресурсини шикастланишларнинг ривожланиш меъзони бўйича, ҳисобий формулаларга кирувчи параметрларнинг тасодифий ёйилишини ҳисобга олиб прогноз қилиш усули ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқилган усулдан фойдаланиш натижасида лойиҳалаш жараёнида кўприк элементлари нуқсонларини тавсифлаш орқали 7-8% оралиғида маблағ тежаш, ҳамда реконструкция даврида ресурсни прогноз қилиш орқали эксплуатацией сарф-харажатларни камайтириш имконини берди.
    6. Оралиқ қурилмаларнинг таъмирлараро даврларини, эксплуатацией ишончлиликнинг меъёрий даражасини таъминлаш шартлари бўйича, элементларнинг қолдиқ ресурсини берилган ишончлилик қиймати билан ҳисоблашга асосланган прогноз қилиш усули ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқилган усулдан фойдаланиш таъмирлаш сифатини ошириш, эксплуатация жараёнида харажатларни 10-12%га камайтириш, меҳнат унумдорлигини 15-20% ошириш имконини берди.

    Рустам Мамажанов
    1-53
    26   6
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда юздан ортиқ мамлакатларда листли металларни прокатлаш усулида буюмлар ишлаб чиқишда унинг сифатини яхшилаш, хизмат муддатини ошириш ва энергия тежамкорлигини таъминлашга қаратилган тадқиқотлар олиб борилмокда. Машинасозлик сохасида 40% дан ортик металл буюмларга прокатлаш усулида ишлов берилади. Сўнгги йилларда листли металларни совуқ ҳолда прокатлашнинг энергиятежамкор усулларини ишлаб чикишга катта аҳамият берилмокда. Шу билан бир қаторда прокатланган листларнинг механик хоссаларига кўйиладиган талабларнинг ошиши совук ҳолда пластик деформациялаш усули билан олинадиган листли металларни ишлаб чиқишда ички зўриқиш кучларидан холи бўлган маҳсулот олиш технологияларини яратиш муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмоқда.
    Республикамиз мустақилликка эришгандан буен мамлакатимизда енгил автомобилларни ишлаб чикариш йўлга қўйилиб, жаҳон бозорида рақобатбардош бўлган автомобилларни ишлаб чикариш билан бир қаторда унинг бутловчи қисмларини локаллаштиришга алоҳида эътибор қаратилди. Бу борада автомобилсозликда кўлланиладиган листли прокат қисмларни тайёрлаш технологиясини ўзлаштиришда сезиларли натижаларга эришилиб, жумладан маҳаллий хомашёдан лист хомакиларини тайёрлаш имкони яратилди, керакли геометрик ўлчамдаги лист хомакиларини тайёрлаш учун технологиялар ишлаб чикилди, прокатлаш усулида олинаётган лист махсулотларининг таннархи пасайтирилди. Шулар билан бир каторда металлургия комбинатларининг экспорт килинаётган прокат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда уларнинг рақобатбардошлигини таъминлайдиган энергиятежамкор технологияларни такомиллаштиришни талаб этмокда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан « ... миллий иктисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш, ... иктисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чиқаришга энергия тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш» вазифаси белгилаб берилган. Ушбу вазифани бажаришда металлургия комбинатларида қўлланиладиган иссиклайин прокатлаш ўрнига энергиятежамкор технология асосида листли металларни совук прокатлаш жараёнини такомиллаштириш асосида маҳсулот сифати ва рақобатбардошлигини ошириш муҳим масалалардан бири хисобланади.
    Жахон тажрибасида листли металларни совук ҳолда прокатлаш жараёнини такомиллаштиришга катта ахамият берилмокда. Жумладан, листли металларни прокатлашда ўтимлар сонини оптималлаш, прокатлаш тезлиги ва листга тушадиган босимнинг маҳсулот механик хоссаларига таъсирини камайтириш технологиясини ишлаб чиқиш, прокат станларининг оптимал конструкциясини ишлаб чиқиш мазкур сохани ривожлантиришнинг асосий омилларидан ҳисобланади.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
    ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2011 йил 29 июлдаги ПҚ-1590-сон «2011 -2013 йилларда саноат кооперацияси асосида тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни янада чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 26 декабрдаги ПҚ-2698-сон «2017- 2019 йилларда тайёр маҳсулот турлари, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришнинг истикболли лойиҳаларини амалга оширишни давом эттириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади совуқ ҳолда листли металларни прокатлашни такомиллаштириш асосида энергиятежамкор технологияларни ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
    совук ҳолда симметрик прокатлаш курилмасининг технологик параметрларини ҳисоблаш орқали прокатлашнинг самарали технологияси ва конструкцияси ишлаб чиқилган;
    мавжуд прокатлаш технологиясини такомиллаштириш билан янги энергиятежамкор симметрик прокатлаш технологияси ишлаб чикилган;
    янги энергиятежамкор симметрии прокатлаш технологияси асосида олинган листли мис ва унинг қотишмаларини термик ишлаш технологияси ишлаб чиқилган;
    мис полосасини прокатлашдан кейин термик ишлов беришнинг янги режимлари ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    «Листли металларни совук прокатлаш жараёнини такомиллаштириш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилади:
    1. Прокатлаш технологик асослари, илмий-техник ва технологик усуллар, энергиятежамкор прокатлаш агрегата ишлаб чикилди. Ишлаб чиқилган агрегатни қўллаш ноанъанавий усулларда модификацияланган листли металларни олиш имконини беради.
    2. Қуймакорлик усулида олинган, фрезаланган полосали металларни прокатлаш режимлари ишлаб чикилди. Олинган натижалар прокатлаш жараёнида энергиянинг 5-7% га тежалишига хизмат қилади.
    3. Прокатлаш станида мис полосасини прокатлашнинг такомиллаштирилган технологияси ишлаб чикилди. Олинган натижалар прокатлаш даврида ўтимлар сонини 7 дан 5 гача камайтиришга хизмат килади.
    4. Прокатланган листли металларга термик ишлов бериш режимлари ишлаб чикилди. Олинган натижалар ишчи валларга тушадиган юкламанинг 3% га камайишига хизмат килади.
    5. Назарий ҳамда тажрибавий тадқиқотлар асосида прокатлаш жараёнини оптималлаш бўйича тавсиялар ишлаб чикилди. Олинган натижалар ишлаб чикариш шароитида оптимал прокатлаш режимларини танлашга хизмат килади.
    6. Иқтисодий самарадор бўлган мис полосасини такомиллаштирилган прокатлаш технологияси ишлаб чикилди. Олинган натижалар иқтисодий самарадорликнинг 3-5% га ошишига хизмат килади.

     

     

    Кудратхон Бахадиров
    1-40
    36   25
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда магистрал йўл тармоқларининг кснгайиши, йўловчилар ва юклар ташиш ҳажмларининг ортиши ҳисобига катта шахарлар инфратузилмасини ривожлантиришда турли хилдаги транспорт иншоотлари, жумладан кўприклар алоҳида аҳамиятга эта. Буюк Британия Транспорт Департамента маълумотларига кўра, бутун кўприк иншоотларининг 10% ини коррозиядан шикастланганлиги туфайли таъмирлаш талаб этилмокда.1. Темирбетон кўприк конструкцияси бузилишининг асосий сабаби - хлоридлар таъсири туфайли коррозияга учрашидир. Шу сабабли темирбетон конструкцияларнинг хлоридлардан коррозион шикастланишларини олдини олиш соҳасига хорижий мамлакатларда алохида эътибор каратилмокда.
    Дунё мамлакатларида транспорт иншоотларининг мустаҳкамлиги, узоқка чидамлилиги, хизмат муддатини узайтириш бўйича ҳисоблаш усулларини такомиллаштириш ва транспорт иншоотларининг мустаҳкамлиги ва сифат кўрсаткичларини оширишда бетон ва арматура коррозияси таъсирини ҳисобга олиш каби йўналишларда мақсадли илмий изланишларни амалга ошириш алоҳида аҳамият касб этмокда. Бу борада, жумладан кўприклар оралиқ қурилмалари рссурсини ҳисоблашда бетон ва арматура коррозияси таъсирини хисобга олиш усулларини такомиллаштириш хамда эксплуатация килинастган бетон ва арматураси коррозияланган конструкцияларнинг узоққа чидамлилигини ошириш, бетон ва арматураси коррозияланган оралиқ қурилмаларнинг юк кўтариш қобилиятини баҳолаш ва мустаҳкамлигини замонавий компьютер технологияларидан фойдаланиб хисоблаш усулларини ишлаб чиқиш каби йўналишларда илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
    Республикамиз мустакилликка эришгач транспорт коммуникациялари тизимларида ср усти иншоотларини лойиҳалаш, қуриш ва эксплуатация килиш жараёнларини сифат жиҳидан такомиллаштиришга алоҳида эътибор каратилди. Ҳозирги кунда республикамиз автомобиль йўлларида 7000 дан ортик кўприклар эксплуатация қилинмокда. Ушбу кўприкларнинг ишончлилигини ошириш ва мустаҳкамликка ҳисоблаш бўйича бир катор вазифалар бажарилган. Шулар билан бир каторда бугунги кунда транспорт коммуникация тизимларида сунъий иншоотлар рссурсларини ошириш учун ҳисоблаш усулларини такомиллаштириш талаб этилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Рсспубликасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «... йўл-транспорт, муҳандислик-коммуникация ва ижтимоий инфратузилмаларни ривожлантириш ҳамда модернизация килиш бўйича мақсадли дастурларни амалга ошириш, ...»2 вазифаси белгилаб бсрилган. Бу борада автойўл кўприклари рссурсини ҳисоблаш, уларнинг эксплуатацион ишончлилигини ошириш, янги барпо этиластган ҳамда эксплуатациядаги кўприкларнинг ишончлилигини таъминлаш бўйича илмий тадқиқот ишларини амалда кенг миқёсида олиб бориш муҳим аҳамият касб этмокда.
    Узбекистан Республикаси Президента ни нг 2015 йил 6 мартдаги ПҚ-2313-сон «Муҳандислик-коммуникация ва йўл-транспорт инфратузилма-сини ривожлантириш ва модернизация қилиш дастури тўғрисида»ги Қарори, 2017 йил 7 фсвралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Рсспубликасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги, 2017 йил 1 июндаги ПФ-5066-сон «Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этиш тизими самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 24 августдаги 242-сон «Узбекистан Республикаси Фавқулодда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва ҳаракат килиш давлат тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тсгишли бошка мсъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти маълум даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади автойўл кўприклари оралиқ курилмалари ресурсный аниқлаш усулларини бетон ва арматура коррозияси таъсирини ҳисобга олиб такомиллаштиришдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуиидагилардан иборат:
    бстоннинг туздан коррозияланишини микдорий баҳолаш усули ишлаб чиқилган; оралиқ қурилмаларнинг юк кўтариш қобилиятини, бетон ва арматуранинг туздан коррозияланишини эътиборга олган ҳолда аниқлаш усуллари ишлаб чиқилган;
    вақт ўтиши билан бетон ва арматурадаги коррозия жараёнларини ифодалаш боғлиқликлари ишлаб чиқилган;
    эксплуатациядаги автойўл кўприклари темирбетон оралиқ қурилмаларнинг қолдиқ рссурсини ҳисоблаш усули ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    «Туз коррозиясига учраган автомобиль йўллари кўприкларининг тсмир бстонли оралик курилмаси колдик рссурси» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) дисссртацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижалари асосида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Автойўл кўприкларидаги эксплуатация килинаётган оралик қурилмаларни тскшириш бўйича мавжуд натижаларни таҳлил қилиш асосида шу аниқландики, ҳозирги вактда кўприкларда муз қатламига карши асосий таркибида хлор бўлган тузлардан фойдаланишдир. Рсспубликада ишлатиладиган тузлар таркибидаги натрий хлорид микдори бошка МДҲ давлатларида ишлатилаётган тузларга Караганда кўп.
    2. Автойўл кўприкларидаги темирбетон оралик курилмалар техник ҳолатининг ёмонлашишига, асосий сабаб - хлоридлар микдори юқори бўлган тузлардан фойдаланиш ва эксплуатация жараёнининг паст даражада ташкил этилишидир. Бунинг натижасида оралик курилмаларнинг рссурси камаяди.
    3. Туздан коррозияланишнинг бетон ва арматура холатига таъсир даражасини аниқлашнинг амалий усули ишлаб чиқилди. Бетон мустахкамлигининг ва арматура кссими юзасининг вакт ўтиши билан камайиш катталигини аниклашнинг математик формулалари ҳосил қилинди.
    4. Бетон ва арматуранинг туздан коррозияланиши оралик курилмалар юк кўтариш қобилиятининг дсярли икки баробар камайишига сабаб бўлиши аниқланди.
    Оралик курилмалар юк кўтариш қобилиятининг камайишини техник диагностика маълумотлари бўйича баҳолашнинг амалий усули таклиф этилди.
    Олинган натижалар оралик курилманинг техник диагностикавактидан бошлаб ишлаш режимини тайинлаш имконияини бсради.
    5. Туздан коррозияланиш даражасини шикастланишлар мсъёри билан аниқлашнинг ҳисоблаш усули таклиф қилинди.
    6. Туздан коррозияланган темирбетон оралиқ курилмаларни қолдиқ рссурсини аниқлашнинг амалий усули ишлаб чикилди. Ҳисоблар учун асосий параметр - техник диагностика жараснида аниқланадиган шикастланишлар ҳисобланади. Бетон ва арматуранинг туздан коррозияланиши эксплуатация қилинаётган оралик курилмаларнинг қолдиқ рссурсини деярли уч баробаргача камайтириши мумкинлиги кўрсатиб бсрилди.
    Оралик курилмаларнинг қолдиқ рссурси тўғрисидаги маълумот эксплуатация жараёнида таъмирлаш вақтини аниклаш имконини яратди.
    7. Бетон ва арматуранинг коррозияланишига қарши самарали чора -тадбирлар ишлаб чикилди. Оралик курилмалардаги бетон ва арматурани коррозиядан ҳимоялаш бўйича кўрсатмалар бсрилган амалий тавсиялар ишлаб чикилди.
    8. Кўприкларга техник хизмат кўрсатишнинг мавжуд структураси замонавий эксплуатация талабларига жавоб бсрмаслиги кўрсатиб бсрилди. Эксплуатация қилинаётган оралик курилмалар ҳолатининг кузатилаётган ёмонлашиши эксплуатация хизмати ишларининг етарлича ташкил этилмаганлиги натижасидир.
    9. Кўприк хўжалиги эксплуатацияси хизматининг структурасини қайта қуриш таклиф этилди. Бу структура жорий килинганда штатдаги ходимлар кўпаймайди ва таъмирлаш ишларини бажариш учун механизация билан яхши жихозланган яхлитлаштирилган ишлаб чиқариш бўлимлари пайдо бўлади, конструкцияларнинг холати ҳакидаги ахборотни хисобга олиш йўлга қўйилади.

    Нодира Саатова
    1-44
    25   16
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ҳозирги кунда саноати жадал ривожланиб бораётган мамлакатлар иктисодиётининг турли тармокларида металлар коррозиясини олдини олиш ва ундан саклашда ишлатиладиган ингибирловчи моддалар яратиш долзарб масалалардан биридир.
    Жахоннинг кимё ва нефть-кимё саноати ривожланган мамлакатларида металлар коррозияси натижасида етказиладиган зарар ишлаб чикариладиган металларнинг йиллик микдорини 25 фоизини ташкил килади, шунинг учун коррозияга карши ингибиторларни яратиш ҳамда ишлатиш муҳим аҳамият касб этади. Қўлланилаётган ингибиторларга бўлган талабнинг ўсиб бориши, етакчи технологияларга асосланган универсал ингибиторларни яратиш мақсадга мувофиқлигини кўрсатади. Келтирилган муаммоларни хал килишда янги хомашёлар асосида талаб этилган хусусиятларга эга бўлган ингибиторларни яратиш ва ишлаб чикариш долзарб муаммолардан ҳисобланади.
    Узбекистан Республикасида илғор инновацион технологияларни ишлаб чиқиш, шунингдек, саноатнинг баркарор, динамик ривожланиши ва экспорт салоқиятининг ўсишига алоҳида эътибор қаратилмокда. Бу борада амалга оширилган чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, айниқса нефть ва газ саноатида металл материалларни коррозиядан химоялашнинг илмий асосларини яратишга эришилди. Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг Ҳаракатлар стратегиясида «ишлаб чиқаришни модернизация килиш, техник ва технологик жихатдан янгилаш, ишлаб чиқариш, транспорт-коммуникация ва ижтимоий инфратузилма лойиҳаларини амалга оширишга қаратилган фаол инвестиция сиёсатини олиб бориш» ва «ишлаб чикаришни махаллийлаштиришни рагбатлантириш сиёсатини давом эттириш хамда, энг аввало, истеъмол товарлар ва бутловчи буюмлар импортининг ўрнини босиш, тармоқлараро саноат кооперациясини кенгайтириш»га қаратилган муҳим вазифалар белгилаб берилган. Бу борада импорт ўрнинини босувчи, экспортбоп, рақобатбардош, жаҳон сифат стандартлари талабларига мос бўлган, кам концентрацияда юқори самарадорликга эга, хавфсиз, биологик парчаланувчи коррозияга қарши ингибиторларни яратиш долзарб вазифалардан бўлиб, муҳим ахамият касб этади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2008 йил 15 июлдаги ПҚ-916-сон «Саноатга инновацион лойихаларни ва технологияларни киритишни кучайтириш бўйича кўшимча чора тадбирлар тўғрисида»ги Қарори, 2016 йил 26 декабрдаги ПҚ-2698-сон «2017-2019 йилларда тайёр маҳсулот турлари, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чикаришни маҳаллийлаштиришнинг истиқболли лойиҳаларини амалга оширишни давом эттириш чора-тадбирлари тўғрисида» ва 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади кукурбит[п]уриллар ва тиогликольурилларнинг купли кислотали, ишкорий ва нейтрал муҳитларда пўлат коррозиясини ингибирлаш хоссаларини ва механизмини аниқлишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    ингибиторлар коррозион муҳитга киритилганда металл юзасида темир иони билан комплекс ҳосил қилиши ва адсорбцияланиши, бунинг натижасида энтропиянинг қиймати камайиб кетиши аникланган;
    илк бор металл юзасида ингибиторнинг сув молекулалари билан квази алмашиниш жараёни содир бўлиши ва ингибитор муҳитнинг диэлектрик доимийсини камайтириши аникланган;
    металл юзасида ингибитор ҳосил килган юпқа қатламининг мустаҳкамлиги ошиши натижасида муҳитнинг заряд трансфер қаршилиги киймати ва Найквист ярим айланаси кўлами ортиши исботланган;
    илк бор ингибитор билан темир ионининг мустаҳкам комплекси Н+ иони учун эркин жойлар ҳосил қилмаслиги ва кучли кислотали ва ишкорий муҳитларда эримаслиги исботланган.
    Хулосалар
    1. Кукурбит[п]уриллар ва тиогликольуриллар асосидаги ингибиторлар маҳаллий хомашёлардан синтез килинган бўлиб, уларнинг пўлат 3 ва Н80 намуналарини коррозиядан ҳимоялаш механизмлари замонавий усуллар ёрдамида ўрганилди, ингибиторларнинг кучли кислотали ва ишкорий мухитлардаги мукобил концентрациялари аникланди.
    2. Ингибиторларнинг пўлат намуналарини коррозиядан ҳимоялаш механизмларининг ва адсорбцияланиш жараёнларининг термодинамик хоссалари аникланди ва агрессив муҳитларда концентрация ва хароратнинг таъсирлари топилди.
    3. Ингибиторларнинг аралаш таъсири натижасида коррозия потенциалининг манфий томонга силжиши, концентрация ортиши билан кутбланиш қаршилигининг катта кийматларни кабул килиши, ингибиторлар катод ва анодлардаги коррозия жараёнларини камайтириши кутбланиш каршилиги ва кутбланиш эгрилари усуллари ёрдамида исботланди.
    4. Ингибиторлар пўлат намуналари юзасида сув билан квази алмашиниши ва кучли кислотали, ишқорий муҳитларда эримайдиган мустаҳкам юпқа қоплама хосил килиши, бунинг натижасида муҳитнинг заряд трансфер қаршилигини ошириши ва диэлектрик доимийсини камайтириши кўрсатилди.
    5. Қайта фаолланиш тадкиқотлари орқали ингибиторлар концентрация ошиши билан металл юзасидаги интергрануляр ёрилиш коррозиясини камайтиришини ва ингибиторлар металл юзасида ҳосил қилган қоплама Н+ ларнинг адсорбциясини камайтириши аникланди. Ингибиторларнинг темир иони билан ҳосил килган комплекси агрессив муҳитларда эримаслиги ва яхши адсорбцияланувчи эканлиги кутбланиш каршилиги ва коррозия потенциал йўналишлари (Rk/Ek) усулида тадкиқ қилинди.
    6. Ўрганилган ингибиторлар «Муборакнефтгаз» маъсулияти чекланган жамиятида пўлат 3 ва Н80 намуналарни кислотали, ишқорий ва нейтрал муҳитларда коррозияланишига қарши жорий этилди ва уларнинг самараси импорт ингибиторларга нисбатан 5% га юкори бўлиши кайд этилди.

    Элёр Бердимуродов
    1-43
    0   0
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда ҳозирги кунда яримўтказгичлар физикаси ва асбобсозлигининг интенсив ривожланишида куб симметрияли яримўтказгичлар муҳим ўрин эгаллайди. Бундай яримўтказгичлар негизида фотогальваник эффектга асосланган фотоўзгартиргичлар ва фотодатчиклар яратиш истиқболлидир. Куб симметрияли яримўтказгичларнинг қатор физик хусусиятлари уларнинг хажмидаги заряд ташувчиларнинг сочилиш механизмларига боғлиқ бўлиб, бу соҳада баллистик ва сирт фотогальваник эффект ҳамда икки ўлчамли электронли ҳолатларни тадқиқ этиш муҳим вазифалардан бири бўлиб келмокда.
    Мамлакатимизда илм-фан соҳасидаги устувор йўналишларда, жумладан, «Қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни ривожлантириш»да яримўтказгичли наноструктуралардаги фотонли кинетик ҳодисаларни ўрганиш бўйича муҳим натижалар олинди. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясига кўра, илмий тадқиқот ва инновация фаолиятини ривожлантириш, илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш масалаларига, жумладан, уч ва икки ўлчамли электронли системалардаги физик жараёнларни тадкик килишга алоҳида эътибор қаратилди.
    Бугунги кунда жаҳонда нанотузилмали яримўтказгичларда юз берувчи физик жараёнларни чуқур ўрганиш борасида, жумладан, куйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш мухим вазифалардан хисобланади: куб симметрияли яримўтказгичларда баллистик ва сирт фотогальваник эффекти шартларини хамда икки ўлчамли электронли ҳолатларни аниқлаш; квант ўраларининг фотонли кинетик хоссаларини, ўлчамли квантлашиш эффектларини, заряд ташувчилар сочилиш меха-низмларини, квазизарралар энергетик спектрини кутбий фотогальваник эффектларда таққослаш; мураккаб валент зонали яримўтказгичлар ва уларнинг нанотузилмаларидаги заряд ташувчилар билан кутбланган нурланишнинг ўзаро таъсирини хамда электронли, оптик ва фотогальваник хоссаларини аниқлаш.
    Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармонини, 2017 йил 13 февралдаги ПҚ-2772-сон «2017-2021 йилларда Электротехника саноатини ривожлан-тиришнинг устивор йўналишлари тўғрисида»ги ва 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-2789-сон «Фанлар академияси фаолияти, илмий тадкиқот ишларини ташкил этиш, бошкариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат қилади.
    Шундай килиб, яримўтказгич ва яримўтказгичли ўлчамли квант-лашган структураларда электронли ҳолатларни ҳамда фотонлар ютилиши-даги ассимметрия ва фотоуйғотилган заряд ташувчилар импульси релаксацияси билан тавсифланувчи оптик ва фотогальваник эффектларнинг микдорий назариясини тадкик килиш долзарбдир ва илмий-амалий истиқболга эта.
    Тадқиқотнинг мақсади куб симметрияли яримўтказгичларда юз берувчи баллистик ва сирт фотогальваник эффектларнинг намоён бўлиш қонуниятлари ҳамда икки ўлчамли электронли ҳолатларни аниқлашдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    ассимметриявий қатламли структураларда Бастард шартига асосан қўшни қатламлардаги электронлар эффектов массалари турли кийматли бўлгандаги электронлар ўтиш коэффициентининг осцилляцияси аниқланган;
    p-GaAsna электрон-фонон ва электрон-фотон ўзаро таъсир ассимметрия-сига боғлиқ бўлган ҳамда зона тармоклариаро бир фотонли ўтишларда куза-тиладиган чизикли фотогальваник эффект токининг температуравий богланиши учун математик ифода аникланган;
    мураккаб валент зонали яримўтказгичда электронларнинг фотон ва фононларда ассимметриявий сочилиши Келдиш диаграммалар техникаси методида ҳисобланган бўлиб, баллистик фототокнинг спектрал боғланиши ютилиш коэффициентининг спектрал боғланиши билан аниқланиши кўрсатилган;
    баллистик фототок коваклар гамильтонианида тўлкин векторларига чизиқли ва кубинчи даражасига мутаносиб бўлган ҳадларнинг эътиборга олиниши туфайли содир бўлиши кўрсатилган бўлиб, яримўтказгич зонавий параметрлар ишорасига боғлиқ ҳолда фототокнинг микдоран ўзгариши аниқланган;
    ташқи магнит майдонидаги кўп воҳали ярим чексиз яримўтказгичда температура ва частотага боғлиқ бўлган ҳол учун сирт фототокининг математик ифодаси келтириб чикарилган.
    Хулоса
    Куб симметрияли яримўтказгичларда баллистик ва сирт фотогальваник эффекта ҳамда икки ўлчамли электронли холатларни тадкик килиш асосида куйидаги хулосалар килинди:
    1. Бастард шарти эътиборга олинган ҳолда ассимметрияли структуралардаги потенциал тўсиқлар тиниқлик коэффициента учун ифодалар, икки ўлчамли электронларнинг туннелланишидаги осцилляцияни кузатиш шартлари аникланган.
    2. Симметрия маркази бўлмаган яримўтказгичда баллистик чизиқли фотогальваник эффект ковакларнинг фотонлар ўзаро таъсир операторида хар хил жуфтликли ҳадларнинг мавжудлиги туфайли содир бўлиши кўрсатилган.
    3. p-GaAs валент зонаси огир ва енгил каваклар тармоклариаро оптик ўтишлар эҳтимоллиги ассимметриясига боглик баллистик фототокнинг температуравий ва частотали богланиши учун математик ифода олинган бўлиб, бунда зонавий параметрларнинг ишоралари хисобига фототокнинг микдоран ўзгариши кўрсатилган.
    4. p-GaAsj\,a экспериментал кузатилган фототокнинг температура ортиши билан экстремум оркали ўтиши коваклар гамилтонианида тўлқин векторларига чизиқли ва кубинчи даражасига мутаносиб бўлган зонавий параметрларнинг киймати ва ишораси билан боғланганлиги кўрсатилган.
    5. Релаксация вақти якинлашишида ярим чексиз кристалл сиртидан кўзгули ёки диффузиявий сочилаётган электронларнинг номувозанатдаги тақсимот функцияси билан аниқланадиган фототок ҳисобланган. Сиртдан диффузияли сочилаётган электронлар тақсимот функцияси фақат уларнинг энергиясига боғлиқлиги ва электронлар тўлиқ оқимининг нолга айланиш шарти билан аникланиши кўрсатилган.
    6. Заряд ташувчилар энергетик спектрининг анизотропиясини эътиборга олиб, кутбланган ёруглик ютилишида ярим чексиз кўп воҳали яримўтказгичдаги сирт фототокига ташки магнит майдон таъсири аникланган. Бу ҳолда сиртдан электронларнинг лармор орбитаси радиусига тенг масофада фототокнинг мужассамлашган бўлиши кўрсатилган.

    Вохоб Расулов
    1-41
    0   0