231
References:
1.
Sadullaev, X., Tojiyev, R., & Mamarizaev, I. (2021). Experience of training
bachelor-specialist mechanics. Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy
jurnali, 1(5), 116-121.
2.
Xursanov, B. J., Mamarizayev, I. M. O., & Abdullayev, N. Q. O. (2021).
Application of interactive methods in improving the quality of education. Scientific
progress, 2(8), 175-180.
3.
Xursanov, B. J., Mamarizayev, I. M. O., & Akbarov, O. D. O. (2021).
Application of constructive and technological relationships in machines. Scientific
progress, 2(8), 164-169.
4.
Sadullaev, X., Muydinov, A., Xoshimov, A., & Mamarizaev, I. (2021).
Ecological environment and its improvements in the fergana valley. BARQARORLIK
VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(5), 100-106.
5.
Р.Ишмуҳамедов.,М.Юлдашев. Таълим ва тарбияда инновацион
педагогик технологиялар (таълим тизими ходимлари, ўқитувчилар, тарбиячи ва
мураббийлар, методистлар учун ўқув қўлланма) -Т.:2017.-368 б.
TARELKALI SKRUBBERLARDA QO‘LLANILADIGAN
TARELKALARNING ZAMONAVIY TURLARI.
dots. Isomiddinov Aziz Salomidinovich,
Qobiljonov Axmadillox Qurbonali o‘g‘li
Farg‘ona politexnika instituti, O‘zbekiston
Annotatsiya:
Maqolada sanoat ikkilamchi tashlama gazlarini yuvib tozalovchi
qurilmalar ishchi organlarini nazariy tadqiqot etish ishlari keltirilgan. Ishchi suyuqlikni
purkovchi mehanizmni jarayonga qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar yoritilgan.
Tayanch so‘zlar:
yo‘naltiruvchi quvir, konussimon tiqin, tarelkalar, suyuqlik
purkovchi mehanizm, tashlama gaz, gaz taqsimlagich, suv quvuri.
XXI asr boshiga kelib insoniyat tomonidan erishilayotgan ilmiy yangiliklar,
texnika taraqqiyoti, amalga oshirilayotgan har xil texnologik jarayonlar tabiiy
jarayonlardan ustunlik qilmoqda.
Ya’ni, bugungi kunga kelib insoniyatning tabiiy va sun’iy yo‘llar bilan olinadigan
mahsulotlarga bo‘lgan talabi kundan kunga o‘sib borishi natijasida sanoat korxonalari
tomonidan yangi turdagi mahsulotlarni yaratish va ularni ishlab chiqarish bilan bir
qatorda atrof muhitning ifloslanishi qo‘lami ham tezlashib bormoqda [1].
Atrof-muhitning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishini kamaytirish maqsadida
ishlab chiqarish korxonalaridagi barcha chiqindi manbalari aniqlanmoqda va tegishli
mashinalar va apparatlar qayta jihozlanmoqda. Yaratilayotgan yangi loyihalarda
chiqindisiz texnologiyalardan amalda keng foydalanilmoqda; ekologik toza jarayonlar
232
qo‘llanilmoqda; mashina va apparatlarning eng mukammal, eng zamonaviy tuzilmalari
joriy etilmoqda.
Atrof muhitni himoya qilish ishlarini rivojlantirish maqsadida ilmiy asoslangan
yechimlarga tayangan holda talablarga javob beraoladigan sanoat apparatlari ham
yaratilgan va muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda.
Hozirda sanoat chiqindilarini ushlash, neytrallash yo‘nalishida ko‘plab ilmiy
izlanishlar olib borilmoqda, sanoat ishlab chiqarishning har bir sohasi bo‘yicha aniq
bir tasniflangan, yuqori samara bilan maqsadga erishish imkonini beruvchi ilmiy
jihatdan puxta asoslangan ko‘plab ilmiy yechimlar, tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Sanoatda ikkilamchi gazlarni tozalashning quruq va ho‘l usullari mavjud bo‘lib,
bu turdagi qurulmalar kichik gidravlik qarshilik va yuqori ish unumdorligiga ega
hisoblanadi.
Ho‘l usulda chang va gazlarni tozalash qurulmalarining konsturksiyalari turlicha
bo‘lib, bu qurulmalar ichida eng ko‘p tarqalgani tarelkali qurlilmalardir.
Oqimchali (yoki plastinali) tarelkalar.
Bu turdagi tarelkalar qiya, parallel
plastinalar ko‘rinishida tayyorlanadi. Qalpoqchali, klapanli va oqimchali tarelkalarda
fazalarning yo‘nalishi o‘zaro kesishgan bo‘ladi. Gaz yoki bug‘ tarelkadagi teshiklardan
o‘tadi, suyuqlik esa gorizontal harakatlanib, tarelkadan tarelkaga quyilish moslamasi 5
orqali o‘tadi.
1-gidravlik zatvor: 2-to‘kilish to‘sig‘i, 3-tarelka; 4-plastinalar, 5-quyilish patrubkasi
1-rasm. Oqimichali tarelka
Boshqa tarelkalarga qaraganda, ushbu tarelkalar fazalarning parallel harakatida
ishlaydi, ya’ni har bir seksiyada gaz va suyuqlik fazalari bir xil yo‘nalishda bo‘ladi. Bu
esa, suyuqlik va gaz fazalari bo‘yicha yuklamani keskin ravishda oshirish
mumkinligidan dalolat beradi. Lekin kolonna miqyosida esa fazalar qarama-qarshi,
ya’ni suyuqlik tepadan pastga, gaz faza esa pastdan yuqoriga qarab harakatlanadi.
Gazning tezligi 20÷40 m/s gacha bo‘lishi mumkin. Plastinalarning qiyalik burchagi
kichik bo‘lgani uchun (α=10÷15°) u orqali o‘tayotgan gaz tarelka tekisligiga parallel
yo‘nalishga yaqin harakatlanadi. Shunda suyuqlik ejeksiyaga uchraydi va gaz oqimi
yordamida mayda dispers tomchilarga aylanib, tarelka bo‘ylab va keyingi tirqishga
uloqtiriladi. Bu yerda gaz va suyuqlik fazalarining o‘zaro ta’siri yana qaytariladi.
Natijada suyuqlik yuqori tezlikda tarelka ustidan parallel yo’nalishda quyilish trubkasi
tomon harakat qiladi.
Gaz yoki bug‘ni suyuqlik bilan to‘qnashuvini amalga oshirish uchun turli
konstruksiyadagi tarelkalar qo‘llaniladi: klapanli, qalpoqchali, elaksimon, panjarali,
233
tirqishli, plastinali va h.k. Yuqorida qayd etilgan tarelkalardan faqat bittasi, qalpoqchali
tarelka barbotajli rejimda ishlay oladi.
Neftni qayta ishlash korxonalarida tunnelli qalpoqchali tarelkalar rektifikasion
kolonnalarda ishlatiladi (2 a,b-rasm). Bu turdagi tarelkalarning shtamplangan tarnov 1
lari tayanch burchak 2 larga o‘rnatiladi va ustiga qalpoqcha 3 lar qo‘yilib yig‘iladi.
Bug‘ fazani bir tekisda taqsimlash uchun qalpoqcha 2 ning ostki qismida trapetsiya
shaklidagi teshiklar qilingan. Qalpoqchalar gorizontal taxtaga shpilka 4 yordamida
mahkamlanadi. Suyuq fazani bir me’yorda taqsimlash uchun quyilish tarelka plankasi
5 ham to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi teshikli qilib tayyorlanadi.
1-tarnis; 2-tayanch burchak, 3-qalpoqcha 4-shipilka. 5- quyilish tarelka plankasi
2-rasm. Tunnelli qalpoqchali tarelka
Bu turdagi tarelka afzalliklari-qalpoqchalar soni kam va ularni tozalash oson
Tarelkaning qolgan ko‘rsatkichlari past, shu sababli ular boshqa konstruksiyadagi
tarelkalarga almashtirilmoqda.
S-shaklidagi elementli tarelka 1 lar ham absorbsion va rektifikatsion
kolonnalarda keng ko‘lamda ishlatilmoqda (3-rasm).
a)
b)
a-umumiy ko‘rinish; b-sxema. 1-S-simon element, 2-plastinalar.
3-rasm. S- cimon elementli tarelka
Ushbu element suyuq faza harakat yo‘nalishiga perpendikular holatda
o‘rnatiladi. Tarelkaning ikki cheti va S shaklli element mustahkamligini oshirish uchun
elementlar orasiga tirqishli plastina 2 lar o‘rnatiladi.
Kolonna diametri qarab tarelkalar bitta yoki ko‘p quyilish moslamali bo‘lishi
mumkin.
234
Ushbu turdagi tarelkalarning afzalliklardan biri shundaki, tarelkalardan chiqqan
bug‘ suyuq faza tomon qarab yo‘nalganligidir. Ushbu holat tarelkaning quyilish va
to‘kilish to‘siqlari oldidagi suyuqlik sathining kamayishiga olib keladi. S-shaklli
elementli tarelkalar massasi 2 barobar kam va kapsula qalpoqchali tarelkalarga
qaraganda 20÷30% ga ko‘p. Solishtirilayotgan tarelkalarning samaradorligi taxminan
bir xil, ya’ni fik 0,6.÷ 0.8. Ushbu tarelkaning gaz fazasi bo‘yicha unumdorligi
qalpoqchali tarelkanikiga nisbatan 10÷25% kichik. S-shakldagi elementli tarelkalar
turg‘un ishlash oralig‘ini va unumdorligini oshirish uchun bu turdagi tarelkalar
tepasiga to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi klapan 1 o‘rnatiladi (4-rasm) Tarelka
mustahkamligini oshirish uchun plastina 3 qo‘yiladi. Ish unumdorligi bo‘yicha ushbu
tarelkalar klapanli tarelkalarga qaraganda 10% ga ko‘proq.
1-S-simon element, 2-plastinkalar.
4-rasm. S- cimon elementli tarelka
Yuqorida qayd etilgan tarelkalar samaradorligi gidrodinamik rejimlarga bog‘liq.
Gaz (yoki bug‘) tezligi va suyuqlik sarfiga qarab 3 xil rejimlar mavjud: pufakchali,
ko‘pikli va oqimchali. Har bir rejimda ham botajli qatlam o‘ziga xos tuzilishiga ega
bo‘lib, u qatlamning gidravlik qarshiligi va massa alushinish yuzasi kattaligini
xarakterlaydi. Bunday tarelkalarning gidravlik qarshiligi kam, ularni yasash uchun
metall kam sarflanadi va tarkibida iflosliklar bo‘lgan suyuqliklarni ham ishlatish
mumkin. Undan tashqari, bu tarelkatli qurilmalarda jarayonni harakatga keltiruvchi
kuch katta bo‘ladi.
Oqimchali tarelkalar kamchiliklari: tarelkaga issiqlik berish va ajralib chiqqan
issiqlikni ajratib olish murakkab, suyuqlik sarfi nisbatan kam bo‘lgani uchun, uning
samaradorligi pastroq.
Teshikli tarelkalar.
Tuzilishi bo‘yicha elaksimon tarelkalarga o‘xshash bo‘lib,
faqat quyilish trubasi yo‘qligi bilan farqlanadi (5 a-rasm). Teshiklar diametrlari 4÷10
mm oraliqda va ular yuzasining ulushi 10÷25% ni tashkil etadi.
a)
b)
235
1-tarelka; 2-teshiklar, 3-tirqishlar.
5-rasm. Suyuqlik oqib tushadigan tarelkalar
Panjarali tarelkalar
- eni 3...8 mm li tirqishlar yoki frezerlash usulida qilingan
bo‘ladi (1.8 b-rasm). Teshikli va panjarali tarelkalar konstruksiyasi sodda, narxi arzon,
gidravlik qarshiligi nisbatan kichik va montaj qilish oson. Teshikli va panjarali
tarelkalar konstruksiyasi soddaligi, metall sarfi kamligi, montaj osonligi va kichik
gidravlik qarshiligi bilan ajralib turadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Yusupbekov N.R., Nurmuhamedov H.S., Zokirov S.G. Kimyoviy texnologiya
asosiy jarayon va qurulmalari. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2015. – 848 b.
2.
Rasuljon, T., Azizbek, I., & Abdurakhmon, S. (2021). Research of the
hydraulic resistance of the inertial scrubber. Universum: texnicheskie nauki, (7-3 (88)),
44-51.
3.
Tojiev, R. J., Isomiddinov, A. S., Axrorov, A. A. U., & Sulaymonov, A. M.
(2021). Vыbor optimalnogo absorbenta dlya ochistki vodorodno-ftoristogo gaza v
rotorno-filtrovalnom apparate i issledovanie effektivnosti apparata. Universum:
texnicheskie nauki, (3-4 (84)), 44-51
IKKI OʻLCHAMLI QOʻZGʻALISHLI MODEL OPERATORINING DISKRET
SPEKTRI
(PhD) Almuratov Firdavs, Bobonazarova Aynura
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Ushbu ishida
𝐿
2
(𝑇)
Hilbert fazosida aniqlangan ikki o’lchamli
qo’zg’alanishli, chiziqli, chegaralangan va o’z-o’ziga qo’shma
𝐻
𝜇𝜆
operator qaralgan.
Ishda
𝐻
𝜇𝜆
operatorning muhim spektrdan chapda va o’ngda faqat bitta yoki ikkita xos
qiymatga ega ekanligi operatorning paremetrlariga bog’liq ravishda o’rganilgan.
Kalit soʻzlar:
Operator, tor, spektr, Veyl teoremasi, Hilbert fazosi.
T = (−π; π]
— bir o’lchamli tor bo’lsin.
𝐿
2
(𝑇)
kvadrati bilan integrallanuvchi
funksiyalarning Hilbert fazosi bo’lsin.
𝐿
2
(𝑇)
Hilbert fazosida aniqlangan quydagi
operatorni qaraymiz:
𝐻
𝜇𝜆
= 𝐻
0
− 𝜇𝑉
1
− 𝜆𝑉
2
, 𝜇, 𝜆 ∈ 𝑅
(2.1)
Bu yerda
𝐻
0
− 𝐿
2
(𝑇) fazoda 𝑐𝑜𝑠𝑥
funksiyaga ko’paytirish operatori,
V
1
va
V
2
lar esa
𝐿
2
(𝑇)
fazoda integral operatorlar, ya’ni
