170
35. Potts D.T. Tepe Yahya and the End of the 4
th
Millennium on the Iranian
Plateau – Le Plateau Iranien et l’Asie Centrale des origins a iaconquete islamique.
– Paris,1977. – Р. 56.
36. Potts D.T. Tepe Yahya and the End of the 4
th
Millennium on the Iranian
Plateau – Le Plateau Iranien et I’Asie Centrale des origins a iaconqueteislamique. –
Paris, 1977. – Р. 53.
37. Ratnager Sh. Encounters. The Westerly Trade of Harappa Civilization. –
Oxford, 1981. – Р. 154
38. Ratnager Sh. Encounters. The Westerly Trade of Harappa Civilization ..
– Р. 155.
39. Tosi M, Pirerno M. Lithik technology behind the ancient lapis lazuli
trade \\ Expedition.1973. V.16. – P. 15-23.
40. Tosi M., Pirerno M. Lithic technology behind the ancient lapis lazuli
...P.15-17.
41. Woolley L. The Development of Sumerian Art. – N.Y. 1935. – P. 96;
ХИВА ХОНЛИГИДА КЕМАЧИЛИК
Каримов Я.А.
т.ф.ф.д.(PhD),
Урганч Давлат университети
Амударёнинг қуйи оқимидаги ҳудудларни кўздан кечириш мақсадида
Хива хонлари кемаларда Чоржўйдан Туямуйингача сайр қилиб туришлари
ҳам сарой маросимларидан бири бўлган. Хива хонларининг Амударё сув
йўлининг Хива хонлигига тегишли оқими бўйлаб кемаларда сайр қилиши,
шикор пайтларида маълум масофаларни кемада босиб ўтишлари одатий ҳол
ҳисобланганлиги манбаларда ҳам акс этган. Огаҳийнинг “Зубдату-т-таворих”
асарида келтирилган маълумотлар ҳам бу фикрга келишимизга имкон беради.
Бу асарда Хива хони Раҳимқулихон Эрон юришидан қайтишда, Марвдан
Мужовир кўли, Тархон қудуқ, Ёнтоқли, Сиртлонли, Учорли (Хон фармони
билан шу ерда балан қум устига ўтиндан баланд йўл белгиси қўйиладики,
йўловчилар учун белги бўлиши учун), Тахт, Ҳавзхон орқали Жайҳун
қирғоғидаги Қабоқли тўғойга етиб келгани, бу масофани босиб ўтиш учун 8
кун, пайшанбадан пайшанбагача вақт сафрлагани ҳақида маълумотлар
мавжуд (бу масофани босиб ўтиш учун 8 кун, пайшанбадан пайшанбагача
вақт сафрлагани маълум бўлади.) [8,Б.74-75]. Амударё қирғоғига чиққач, бу
ерда хон учун махсус барпо қилинган “баргоҳи олийға” дам олган. Жума куни
тонгда қўшин қуруқлик йўли билан Хоразмга қайтгани, Хон эса ўз аёнлари
билан “барқсуръат заврақларға (кемаларга. – Я.К.) миниб, дарё ажойиботини
тамоша қила азимат кўргузди”, дея маълумот келтирилган[8,Б.75].
Бу манбада хоннинг дарё бўйлаб саёҳати бир неча кунга чўзилганлиги
таърифланади. Бу маълумотлар кемалар бир кунда босиб ўтган масофани
171
аниқлаштириши жиҳатидан муҳимлиги боис, уларга қисқача тўхталиб,
маълумотларни қуйидаги жадвал кўринишида келтириб ўтамиз:
3
№
Жўнаш манзили
Келиш манзили
Босиб ўтиш учун
сарфланган вақт
1
Қабоқли тўғойи
Доя хотун работи
Бир кун
2
Доя хотун работи
Отхўр бешаси
Бир кун
3
Отхўр бешаси
Шишли қароайғир
Бир кун
4
Шишли қароайғир
Судук бешаси
Бир кун
5
Судук бешаси
Тевабўйун
Бир кун
6
Тевабўйун
Яккачақир
Бир кун
Шу тариқа, Хива хонининг Қабоқлидан Ҳазорасп яқинидаги
Яккачиқаргача Амударё бўйлаб кемадаги сафари 6 кун давом этган. Бу ердан
Хон қуруқлик йўли орқали Ҳазораспга келган[8,Б.76].
Хива хонлигида ҳам қайиқлар ясаш билан шуғулланадиган шаҳар ва
қишлоқлар (Қорамаз ва Жаланди қишлоқлари аҳолиси) бўлган. Хонқа
шаҳрида қайиқ ясовчи маҳаллий усталар ва уларни керакли хом ашё билан
таъминловчи тадбиркор бойлар фаолият кўрсатганлар. Хива хонлигида 300
га яқин қайиқ ясовчи усталар бўлиб, уларнинг 8 нафари 8 кунда битта қайиқ
ясай олишган. Хива қайиқлари чидамлилиги билан Бухоро қайиқларидан
устун бўлиб, XIX аср охири ХХ аср бошларида улар Амударё бўйлаб Чоржўй
яқинидаги “Россия юк транспорт жамияти”дан Қўнғиротгача юк ташишда
асосий ўрин тутган (бу даврда Бухоро амирлигида руслар томонидан бир
йилда 33 та қайиқ ижарага олинган бўлса, Хива хонлигида 100 га яқин
қайиқни ижарага олиш мумкин бўлган. Ўртача қайиқнинг йиллик ҳақи 120-
140 рубль миқдорида бўлган.)[6,C.12-13].
Амударёда кемалар ва қайиқлар ясашда маҳаллий хом ашё сифатида тол,
гужум дарахти ёғочидан фойдаланиб келинган. Толдан ясалган кемалар
сиғимига боғлиқ равишда 20-40 тоннагача юкни манзилга етказа олган.
Одатда бундай қайиқлар унча мустаҳкам бўлмасдан, сувга анча ботиб,
тезлиги унча юқори бўлмаган. Сибирдан арча ёғочи келтириш йўлга
қўйилиб, кема ва қайиқлар ундан ясала бошлагач, Амударё кемачилигида
бирмунча ўзгаришлар пайдо бўлди.
Бундан ташқари Хива хонлиги ҳудудида бақатерак ва мирзатерак ўсган.
Биринчиси кам учраган, иккинчиси эса ҳаддан ташқари кўп экилган.
Теракнинг бунчалик кўп етиштирилишига сабаб, унинг ёғочидан қурилиш
ишларида ишлатилгани, уй ва омборхоналарнинг шифтлари ва девор
синчларида кенг фойдаланилган. Хоразм воҳасида қайиқларни ҳам теракдан
ясашган[7,C.125.].
Манбаларнинг далолат беришича, ўрта асрларда Хоразмда ҳам кўплаб
катта каналларда кемалар қатнови йўлга қўйилган. Улар ҳақида маълумот
берган Мақдисий уларнинг кўплигидан харитага туширмаганлигини қайд
қилади[4,C.189]. Амударёдан ғарбий йўналишда чиқарилган Ҳазорасп,
Говуҳар, Кардаранхош (Кардаран-хас), Мадра, Вадак ва бошқа каналлар
бўйлаб қатнаган кемалар воҳанинг ички ва ташқи иқтисодий алоқаларида
ўзига хос ўрин тутган[1,P.461. 2,C.10-11.]. Истаҳрий асарида бу каналлар
172
Ҳазораспдан бошлаб қурилгани, бу каналдан 2 фарсаҳ (1 фарсаҳ– 6-7 км.
Я.К) қуйида Кардаранхош, кейин Хива, Мадра, Говуҳар каби каналлар
ҳақида, Кат шаҳридан 2 фарсах узоқликда бошланган Вадак канали ва ундан
қуйироқда бошланувчи яна бир канал – Бувва (Буе) билан Андаристон
қишлоғи яқинида қўшилиб Журжонияга қараб оққани қайд этилади. Вадак ва
ундан бироз кичикроқ Бувва каналида кемалар қатнови йўлга қўйилган
бўлиб, улар Журжония яқинидаги (
1
/
24
фарсаҳ узоқликдаги) тўғонгача сузиб
борганлар. Улардан ташқари Катдан 4 фарсаҳ узоқликда 4 та жойдан
бошланиб, Курдаргача борувчи каналлар бўлган. Улар қўшилиб Вадак
(ҳозирги Шовот канали. Я.К.) ва Бувва (ҳозирги Ёрмиш канали. Я.К.) каби
катта канал бўлгач, унда кемалар қатнай олган[3,C.301-304.].
Ўрта асрларда Хоразмдаги катта каналларда, хусусан, Амударёдан
ғарбий йўналишда чиқарилган Ҳазорасп, Гавҳўра, Кардаранхош (Кардаран-
хас), Мадра (хозирги Ғозовот канали. Я.К.), Вадак ва бошқа каналлар бўйлаб
кемаларда юк ташилган[4,C.178-180. 1,P.461.].
Адабиётлар:
1. Ibn Hawqal. La configuration de la Terre (kitab surat al-Ard) /
Introduction et traduction par J. H. Kramers et G. Wiet. – Paris: Maisonneuve et
Larose, 2001.
2. Абдуллаев Т. Водные пути и транспорт в древнем и средневековом
Хорезме (письменные источники) // Приаралье на перекрестки культур:
Тезисы докладов Международного симпозиума и второго полевого семинара
“Археология древнего Ташкырманского оасиза”, посвященные 100-летию со
дня рожденеия выдяющегося исследователя Центральной Азии С.П.
Толстова: – Нукус, 2007.
3. Ал-Истахри. Извлечения из “Китаб масалик ал-Мамалик” ал-
Истахри / / Перевод с персидского З.Н.Ворожейкиной, Я. Крапольского //
Материалы по истории киргизов и Киргизии. – М, 1973.
4. Арабские и персидские источники. VII-XV вв. Труды института
востоковедения. – М.-Л. Изд-во АН СССР, 1939. Т. I.
5. «Ахсан ат-такасим фи-ма’рифат ал-акалим» ал-Макдиси / Перевод С.
Волина. Сведения арабских источников IX-XVI вв. о долине реки Талас и
смежных районах // Новые материалы по древней и средневековой истории
Казахстана. – Алма-Ата, 1960.
6. Гинтелло. Сведения по интендантской части, собранныя въ
Бухарскомъ ханстве капитаномъ Гинтелло въ мае и июне 1885 г. // СМА. –
СПб.: Военная типография, 1886. Вып. ХХI.
7. Данилевский Г. Описание Хивинского ханства// Записки русского
географического общества, 1851. Книга V.
8. Огаҳий. Мир Муҳаммад Ризо. Зубдату-т-таворих // Нашрга
тайёрловчи, сўзбоши, изоҳ ва кўрсаткичлар муаллиф Н. Жабборов. –
Тошкент: “O’zbekistоn” NMIU, 2009.
