242
7. Фрай Р. Наследие Ирана / Пер. с англ. В.А.Лившица и Е.В.Зеймаль. –
М., 1972.
8. Пьянков И.В. Бактрия в античной традиции (общие данные о стране:
название и территория). – Душанбе, 1982.
9. Хлопин И.Н. Историческая география южных областей Средней Азии
(античность и ранее-средневековье). – Ашхабад, 1983.
10. Bernard P. Frankfort H. Eludes de geographie historique sur la plaine d
A.L.Khanoum (Afhanistan). – Paris. 1978.
11. Ртвеладзе Э.В. Ксениппа-Паретака // Кавказ и Средняя Азия в
древности. – М. 1981
ҚАДИМГИ ДАВРДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ ВА ҲИНДИСТОН
ХАЛҚЛАРИ ЎРТАСИДАГИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ВА СИЁСИЙ
МУНОСАБАТЛАР ТАРИХИ
Бийкузиев А.А.
т.ф.ф.д.(PhD),
Ўзбекистон Миллий университети
Ҳозирги вақтда Ўрта Осиёнинг қадимги аҳолиси ҳисобланган орийлар
тарихи долзарб бўлиб келмоқда. Уларнинг милоддан аввалги II минг
йилликнинг охирида Ҳинд ва Ганга дарёлари оралиғидаги ҳудудга бостириб
кириши, Мохенжо-Даро ва Хараппа маданиятлари инқирозидан сўнг қадимги
Ҳинд цивилизациясини янгидан ривожланишига сабабчи бўлган эди. Бу
муаммо нафақат Ҳиндистон, балки Марказий Осиё тарихи учун ҳам муҳим
аҳамиятга эга. Ҳинд-европа тил оиласининг барча этник гуруҳлари миграция
жараёнлари ҳам орийлар тарихига бевосита алақадор. Қадимги Ҳиндистон
тарихи яна шуниси билан қизиқарлики, айнан ҳинд-европаликлар Шимолий
кўчманчилар қадимий эътиқоди меросининг асосий қисмини сақлаб қолган.
Археологлар Волга даштларидан Ҳинд водийсига (милоддан аввалги II-I
минг йилликлар) кўчиб келган кўчманчи “ҳинд-орийлар”нинг келиб
чиқишини аниқлашга ва бронза даври қабилаларининг Шимолдан Ўрта Осиё
ва Шимолий Ҳиндистонга ҳаракатини кузатишга муваффақ бўлдилар.
Аввало бронза даврида маълум бўлган Волга бўйи минтақаси ва Урал
даштларининг этносларини қайси кўчманчи чорвадор орийлари билан
боғлаш кераклигини аниқлаб олиш лозим. Кейинчалик антик даврда юнон
муаллифлари уларни умумий этник атама номи билан “скифлар”деб атаган
бўлса, Эронга аввалроқ ўрнашиб олган орийлар Ўрта Осиё даштларида
қолган кўчманчи қариндошларини “саклар” деб атайдилар. Етти аср ўтгач,
орийларнинг ўзлари ўтроқ ва кўчманчиларга бўлина бошлаган.
БужараёнАлександр Македонскийюришлари ва Юнон-Бақтрия давлати юзага
келгунига қадар тўхтамаган. Салавкийлар даврида Сўғд ва Бақтрияни сак ва
дахлар экспансиясидан сақлаб қолиш қийин бўлиб қолган эди. Фақат подшо
Гелиокл даврида Юнон-Бақтрия заифлашгандан сўнг сакларнинг жанубга
243
кўчиши янада кучайган. Саклар ва Ўрта Осиёнинг бошқа қабилаларини
Эронга миграцияси мил.ав. 250 йилларда Аршак бошчилигида бошланган.
Улар милоддан аввалги 238 йил атрофида замонавий Эроннинг шимолий-
шарқи ва Туркманистоннинг жанубини эгаллаб, Парфия подшолигига асос
солган. Парфия аристократияси Ўрта Осиёлик кўчманчи зодагонлардан
таркиб топа бошлаган. Улар эллин ва маҳаллий аҳамонийлар
аристократиясининг мафкуравий мухолифлари бўлган. Кейинчалик Парфия
ҳудуди келажакда Салавкийлар Эронининг қолган қисмини эгаллаб олиш
учун ўзига ҳос “трамплин” ролини ўйнай бошлаган. Аммо бир аср мобайнида
подшо Аршак билан бирга келган саклар аллақачон ўтроқлашув жараёнини
бошдан кечирди. Парфия энди улар учун бегона мамлакат эмас эди. Ўрта
Осиё сакларининг жанубга – Бақтрия чегараларига янги миграцияси – буюк
кўчиши милоддан аввалги 140 йилда Ўрта Осиёда халқларининг хуннлар ва
юе-чжилар таъсири даврида юз беради. Оқибатта Дахя (шимолий Бақтрия)
юе-чжилар тамонидан босиб олинади. Кейинчалик мил.ав. 90 йили
Бақтриянинг қолган қисми эгаллангач, орадан бир асрдан кўпроқ вақт ўтиб
Кушонлар давлатига асос солинади.
Саклар эса юе-чжилар Бақтрияни шимолини босиб олаётган пайтда
Парфиянинг Жануби-шарқий (Дрангиана ёки Зарангиана) ўлкаларига
жойлашиб, бу ерда ўзларига ўзига ҳос плацдарм яратадилар. Бу эса Шимолий
Ҳиндистонга кириб бориш учун қулай шароит эди. Кўп ўтмай Дрангиана
вилояти Сакистон деб атала бошлаган.
Мил.аввалги II аср биринчи ярмида Шимолий Ҳиндистонда эса Шунга
давлати подшоси Пушямитра Шунга (мил.авв. 185-151 йй) Юнон-ҳинд
давлатини мамлакат шарқига силжиб боришига чек қўйишга муваффақ
бўлади. Гарчанд юнон-бақтрияликлар (ҳинд манбаларида яванлар) подшоси
Деметрий Паталипутрага қадар борган бўлсада[1, Б. 650], юнонлар бутун
Шимолий Ҳиндистон устидан тўлиқ ҳукумронликни ўрната олмаган.
Мил.авв. 149 йил Шунга империясида Агнимитра тахтга келади. У
Мауриялар сулоласи даврида мустақилликни қўлга киритган Видарбха
(Шарқий Ҳиндистон) давлати билан уруш бошлайди[2, Б. 47-50]. Видарбха
подшолиги Шунга давлатига бўйсиндирилади.
Агнимитра подшолиги замонида эса Видарбхадан ғарбда Юнон-ҳинд
давлатида буддавийликни қабул қилган Менандр I (мил.авв. 150-134 йй)
ҳукумронлик қилар эди. Бу икки давлатга Шимоли-шарқдан (Сейистон)
кўчманчи сак қабилалари ҳавф солиб турган. Юнон-ҳинд ва Видарбха ҳам
марказлашмаган конфедератив давлат бўлгани учун узоқ муддат сакларнинг
миграциясига қаршилик қила олмас эди. Бунинг устига Юнон-ҳинд
подшолиги Видарбха билан уруш олиб бориши икки давлатни ҳам
кучсизлантирган. Менандр I вафотидан кейин Юнон-ҳинд давлати тахтига
ёш Стратон I келади. Аммо амалда мамлакатни унинг онаси Агофоклея
(мил.авв. 134-125 йй) бошқарган[3, Б. 240]. Унинг даврида Юнон-ҳинд
давлати парчалана бошлайди. Видарбха подшоси Васумитра (мил.авв. 131-
124 йй) юнон-ҳинд қўшинини Ҳинд дарёси олдида тор-мор келтиради.
244
Шундан сўнг бу давлат бутунлай парчаланиб кетади. Шимоли-шарқдан
саклар унинг ҳудудини эгаллаб олади.
Саклар миграциясидан кейин Дахя (Шимолий Бақтрия) юе-чжилар
назоратига ўтади. Гуйшуанлар ябғуси Кудзула Кадфиз милодий I асрда барча
юе-чжилар мулкларини бирлаштиришга эришади. Сўнгра Шимолий
Ҳиндистонга юриш қилиб, Кушон далатига асос солади. Кушон подшоси
Канишка I (78-126 й) нафақат Бақтрия, балки Ҳиндистоннинг иқтисодий
тараққиётига ҳам этибор қаратади. Кушон империяси шаҳарсозлиги мил. II
асрларда юнон-ҳинд маданияти таъсирида ривожланиши янги босқичига
чиққан
эди.
Шимоли-ғарбий
Ҳиндистонда
кушонлар
даврида
ўзлаштириладиган ерларни кенгайтириш мақсадида бир нечта сув омборлари
қурилишига аҳамият берганлар. Бу жараён айниқса, мил. I – II асрларида кенг
тарқалган. Ғарбий Ҳиндистонда эса империяга қарам сак сатрапликларида
эски усулдаги ерга ишлов бериш маданияти ҳукмронлик қилган. Бу эллинлар
ва маҳаллийлашган сак зодагонларининг иқтисодий-сиёсатининг асоси
бўлган. Шундай бўлса-да, сак сатраплари бу хилдаги ер хўжалигини ислоҳ
қилганлар[4, Б. 140-141].
Мил.авв. II асрдан – мил. I асрлар оралиғида Бақтрияда эллин
давлатчилиги завол топа бошланаган. Чунки маҳаллий маданиятни кўчманчи
юе-чжилар ўзлаштира бошлайдилар. Эллинларнинг ўзлари ассимилиция
натижасида Бақтрия аҳолиси орасига сингиб кетади. Икки дарё оралиғида
эллик бешга яқин маҳаллий давлатлар мавжуд бўлган[5, Б. 268]. Антик давр
ёзма манбаларда суғдликларнинг макон тутган жойлари етарлича
ёритилмаган. Тарихчилар томонидан илгари сурилган суғдликлар атамасини,
эллин даврида “йиғувчи” яъни, кўп миллатли кўчманчи ва ўтроқ
компонентлар йиғиндисига нисбатан қўллаш мумкин. Қолаверса,
Марғиёнанинг диний тасаввурларини ифода этувчи сополдан ясалган илоҳа
тасвири, қадимги Нақшабда маҳаллийлаштирилган[6, Б. 204]. Бундан
ташқари, кушонлар даврида Икки дарё оралиғига, Рим империяси
таркибидаги Миср диний эътиқодига тегишли урф (Саксанохура
илоҳаси)нинг
кириб
келиши
кушонларнинг
маданий
таъсирини
кучайтирган[7, Б. 205]. Кушон маданиятининг Нақшабга қадар кириб
боришини бирон-бир бегона маданий компонент сифатида қабул қилиш
керак эмас. Зеро, Бақтриянинг шимолий ерлари қанғлик (сак)лар
назоратидаги жанубий Суғдга доимий маданий таъсир ўтказиб борган. Она
(Нана-Анахита) илоҳаси образи қадимдан Бақтрия ва Суғдда кенг тарқалган
эди. Қолаверса, саклар ва маҳаллий ўтроқ аҳоли диний маданиятида алоҳида
ўрин эгаллаган. Уларнинг эътиқодида она тириклик, поклик ва соғлик
тимсоли сифатида гавдаланган эди. Кушонлар даврида Икки дарё
оралиғининг жанубида маҳаллий илоҳлар Орланго(уруш худоси), Ашто
(олов ҳудоси), Фарро (жангчи қиёфасидаги олов худоси), Мах (ой худоси),
Вадо (шамол худоси), Вахшо (сув худоси)ларга сиғинган[8, Б. 46-47].
Айримлари зардуштийлик ақидасига ҳам таъсир кўрсатган.
245
Кушонлар Бақтриясида ҳисоб-китоб учун белгиланган муддатлардаги
ойлар номлари, яъни Икки дарё оралиғи балки Хўтан (Шарқий Туркистон)да
ҳам ишлатилган[9, Б. 418]. Милодий I асрда Кушон ҳукумдорлари Тангри-
Тоғдан (Тян-Шан) ўтиб, саина (сак ёки қанғ)ларни тор-мор келтириб
кучсизлантирганлиги борасида кхароштри ёзувида битилган Дашти Навур
(Марказий Афғонистон) маълумотини учратиш мумкин. Унда қуйидаги
сўзлар келтирилган: “Қаранглар (биз) подшолар подшоси олийнасаб, буюк
Катфис Кусан (Кушон). Энди бу ердан эзгулик учун каҳрамонликни
тараннум этиш сўзларини ўзишни буюрдик. У Катфис баланд тоққа чиқиб,
тоғли ўлкага тушган. У Каписага қаради. У ҳужумдаги хизматкорларига
ёрдамга қўшимча куч юборди. Жангда олишди, вилоятни кесиб ўтди.
Ортларидан қувиб бориб Санас (Авестода саини)ни эгаллаб, уларни йўқ
қилди. Хизматкорларини раҳмдиллик билан хотиржам қилиб, худога
бағишлаб байрам уюштирди. ...содиқ ва раҳмдил бўлишлик. Кейин у
зобитларга ва умуман жангчиларга байрам уюштирди. У қояга ёздирган яхши
(ёки қулай) ҳисоботида олий худонинг муқаддас қадамжосидан солиқ ва
ҳисса ўлпонини олиб ташлашни буюрди” [10, Б. 419], деган эди.
Демак, Икки дарё оралиғининг жанубидаги чегараларни мустаҳкамлаш
учун ҳарбий юришлар уюштириш Кушон подшоси Вима Кадфиз учун
аҳамияти катта бўлган. Зеро, Қанғ конфедерациясига тегишли сакларнинг
айримлари Шимолий Бақтрияга ўтиб жойлашган. Шунинг учун уларни Икки
дарё оралиғининг ички вилоятларига суриб чиқариш кушонлар учун муҳим
масала ҳисобланган. Кушон аскарларининг орасида Икки дарё оралиғилик
сакларнинг тилига оид шевалари ишлатилган бўлса-да, лекин кушон тили
устунлик қилган[11, Б. 419]. Бу эса Икки дарё оралиғи аҳолисининг тили
Бақтрияга доимий таъсир ўтказиб турганлигидан далолат беради. Жанубий
Суғднинг антик даврга оид қатор шаҳарлари масалан: Қалъаи Заҳоки Марон,
Шуллуктепа, Кўҳна Фазли, Киндиклитепа[12, Б. 113-114] аҳолиси бир-
бирига яқин этнослардан ташкил топган эди. Қолаверса, Шимолий Бақтрия
ҳудуди Икки дарё оралиғига киришининг ўзи Кушонлар Бақтрияси ва Қанғ
назоратидаги Икки дарё оралиғи маданиятларини ўзаро уйғунлашувини
таъминлаган эди.
Антик давр Ҳиндистони буддавийлик матнлари “Милиндапанхе”да
(мил.авв. 100 й) таъкидланишича, мамлакатда етмиш бешга яқин
хунармандчилик тури мавжуд бўлган[13]. Буддавийлик матнларида ва хатто
“Артхашастра”да ҳам бунчалик кўп ҳунармандчилик касблари кўрсатиб
ўтилмаган. Улардан саккизтаси минерал хом ашёга ишлов берувчи ва ҳар хил
металлар билан ишловчи, жумладан: олтин, кумуш, қўрғошин, мис, бронза,
темир ва қимматбаҳо тошлар билан ишлашга ихтисослашган эди. Бундан
ташқари, аракута (бронзанинг бир тури), қалай, сурма ва маргимушлар
алоҳида
таъкидлаб
ўтилган.
Буларнинг
барчаси
Ҳиндистон
ҳунармандчилигининг металлургия йўналишидаги ютуқларидан далолат
беради. Айниқса, темир эритиш борасидаги ҳинд санъати ўз даврида
Эфиопия шаҳарларигача етиб борган эди. Тўқимачилик матоларининг
246
нафислиги билан Матхура шаҳри шуҳрат қозонган. Матхура газламалари
бутун Кушон империясининг ички ва ташқи бозорларига ҳам чиқарилар эди.
Улар ҳатто Икки дарё оралиғи орқали Марказий Осиёнинг шимолий
ҳудудларигача олиб борилган. Кушон империясида савдогарлар жуда бой
табақани ташкил қилган. Улар хатто ўзларининг будда ибодатхоналарига ҳам
эга бўлган. Демак, империяда нафақат диний, балки савдо-иқтисодий
алоқалари ҳам эркин ривожланиб борган.
Адабиётлар:
1. Страбон. География в 17 книгах. – М., 1964. - С. 650.
2. Lahiri Bela. Indigenous States of Northern India (Circa 200 B.C.to 320
A.D.) – Calcutta: University of Calcutta, 1974. P .47-50.
3. Попов А. А. Греко-Бактрийское царство. – СПб.: Издательство
Санкт-Петербургского университета, 2008. – С. 240
4. Бонгард–Левин Г.М. Индия в древности. – Москва, 1985.– С. 140–
141.
5. Ртвеладзе Э.В. Цивилизации государства культуры Центральной
Азии.– Ташкент, 2008. – С.268.
6. Сулейманов Р.Х. Древний Накшаб. Проблемы цивилизации
Узбекистана VIIв.до.н.э.– VIIв.н.э. – Самарканд–Ташкент., 2000. – С. 204.
7. Ўша жойда. – Б. 205.
8. Дервиш Р.А., Левтеева Л.Г., Мусакаева А. Памятники истории
религии и культуры в Узбекистане. – Ташкент, 1994. – С. 46–47.
9. Harmatta J. Languages and literature in the Kushan Empeire. // History of
Civilations of Central Asia. Volume II. The development of sedentary and
nomadic civilizations: 700 B.C. to A. D. 250. Paris. 1994. – P. 418
10. Harmatta J. Languages and literature in the Kushan Empeire. // History
of Civilations of Central Asia. Volume II. The development of sedentary and
nomadic civilizations: 700 B.C. to A. D. 250. Paris. 1994. – P.419
11. Harmatta J. Languages and literature in the Kushan Empeire. // History
of Civilations of Central Asia. Volume II. The development of sedentary and
nomadic civilizations: 700 B.C. to A. D. 250. Paris. 1994. – P.419.
12. Эшов. Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи.–
Тошкент, 2012., – Б. 113–114.
13. https://www.sacred–texts.com/bud/sbe36/sbe3609.htm.
