SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
30
architectural terms freely during their initial commentary. We know that human
consciousness is well-maintained in frequently repeated or in practice practice.
We can also keep them in mind by working more on these terms.
5.
Implementing students' interest in the use of these terms. To do that, we
need to create a learning technology that can appeal to each student. For example,
we can take a description of a model or poster project for the students using the
same architectural terms. It is possible to keep a note of about 78% to 85%,
because of the fact that only 45% of people are listening only by hearing, hearing,
holding, and practically seeing them.
ЎКТАМОВА
ҲИЛОЛАХОН
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
ХХ
асрда
яратилган
дарий
тили
грамматикасига
оид
асарларда
исмий
сўз
туркумлари
таҳлили
Аннотация
.
Мақолада
афғон
олимларининг
грамматик
асарларида
исмий
сўз
туркумлари
таснифи
,
олимларнинг
назарий
қарашларидаги
ўзаро
тафовутлар
ҳамда
қиёсий
таҳлил
ёритилган
.
Таҳлил
учта
грамматик
асар
асосида
олиб
борилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
исмий
сўз
туркумлари
,
от
,
сифат
,
сон
,
олмош
.
Аннотация
.
В
данной
статье
описывается
классификация
именных
частей
речи
в
грамматических
работах
афганских
ученых
,
различия
теоретических
взглядов
ученых
и
их
сравнительный
анализ
,
проведенный
на
основе
трех
грамматических
книг
.
Опорные
слова
и
выражения
:
именные
части
речи
,
имя
существительное
,
имя
прилагательное
,
имя
числительное
,
местоимение
.
Abstract.
This article describes the classification of the nouns in the grammatical works
of Afghan scholars, the differences between theoretical views of scientists and their
comparative analysis, based on three grammatical books.
Keywords and expressions:
nominal parts of speech, noun, adjective, numeral, pronoun.
Маълумки
,
дарий
тилшунослиги
ХХ
асрнинг
60-
йилларигача
форс
тилшунослиги
таркибида
ривожланди
. 1969
йилдан
бошлаб
дарий
тили
бўйича
бир
қатор
илмий
нашрлар
дарий
тилшунослиги
алоҳида
мустақил
йўналиш
эканлигини
кўрсатди
.
Шундан
сўнг
форс
ва
дарий
тилшунослигидаги
мавжуд
тафовутлар
алоҳида
тадқиқотларни
талаб
қилиши
маълум
бўлди
.
Мақолада
дарий
тилидаги
мавжуд
исмий
сўз
туркумлари
афғон
(
дарий
-
забон
)
тилшунослари
асарларида
қандай
ёритилганлиги
,
уларнинг
фикрлари
орасидаги
ўхшашлик
ва
фарқлар
ҳақида
фикр
юритилади
.
Таҳлил
ХХ
асрда
яратилган
учта
китоб
:
Муҳаммад
Насим
Негҳат
Саидийнинг
رﻮﺘﺳد
نﺎﺑز
ﺮﺹﺎﻌﻣ
ﯼرد
Dastur-e zabân-e mo’âser-e dari
(“
Дарий
тилининг
замонавий
грамматикаси
”) (
Кобул
, 1969,
қайта
нашри
Кобул
, 2013), M
уҳаммад
Раҳим
Илҳомнинг
ز
رﻮﺘﺳد
ﺑ
ﯼرد
نﺎ
Dastur-e zabân-e dari
(“
Дарий
тили
грамма
-
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
31
тикаси
”) (
Кобул
, 1970),
Ҳусайн
Яминнинг
“
فﺮﺹ
:
ﯽﺟﻮﻝﻮﻓرﻮﻣ
و
ﯽﺟﻮﻝﻮﻧﻮﻓ
”
Sarf: fônôlôji wa môrfôlôji
(“
Морфология
:
фонология
ва
морфология
”)
(
Кобул
, 1986)
грамматик
асарлари
асосида
олиб
борилди
.
Грамматиканинг
бир
қисми
бўлган
морфология
соҳаси
сўз
,
сўз
туркум
-
лари
,
морф
,
морфема
каби
бирликларни
ўрганади
.
Сўз
туркумлари
тадқиқи
морфология
соҳасида
салмоқли
ўринни
эгаллайди
.
Дарий
тилида
сўз
тур
-
кумлари
иккига
бўлинади
:
мустақил
(
دازﺁ
âzâd
)
ва
мустақил
бўлмаган
(
ﻪﺘﺴﺑ
basta
).
Мустақил
сўз
туркумларига
исмий
(
ﺎه
ﻪﻴﻤﺳا
ismiyahâ
),
феълий
(
ﻪﻴﻠﻌﻓ
ﺎه
fe’liyahâ
),
равиш
(
دﻮﻴﻗ
qoyud
)
сўз
туркумлари
киради
.
Қуйида
исмий
сўз
туркумлари
таҳлили
ёритилган
.
1969
йилда
Кобулда
нашр
этилган
М
.
Н
.
Н
.
Саидийнинг
رﻮﺘﺳد
نﺎﺑز
ﺮﺹﺎﻌﻣ
ﯼرد
Dastur-e zabân-e mo’âsser-e dari
(“
Дарий
тили
замонавий
грамма
-
тикаси
”)
китоби
дарий
тили
бўйича
илк
алоҳида
грамматик
асар
бўлиб
,
2013
йилда
унинг
қайта
нашри
амалга
оширилди
.
Бу
эса
ўз
навбатида
китоб
-
нинг
илмий
қийматини
кўрсатади
.
Китобда
исмий
сўз
туркумлари
ا
ﺎه
ﻪﻴﻤﺳ
ismiyahâ
деб
аталади
ва
у
ﻞﻋﺎﻓ
fâ’el
таркибида
ўрганилган
:
ﻢﺳا
ﺎﻬﻨﺕ
ﻪﻠﻤﺟ
رد
و
ید
ﺢیﺮﺸﺕ
رد
،ﻦیﺮﺑﺎﻨﺑ
،ﺪﻧاﻮﺘﻴﻣ
ﻪﺘﻓﺮﮔ
راﺮﻗ
ﻞﻋﺎﻓ
،ﺮﻴﻤﺿ
ﮕ
ﺮ
ءاﺰﺟا
ﻢیﻮﮕﻴﻣ
ﻦﺨﺳ
ود
ﻦیا
زا
،ﻪﻠﻤﺟ
.
1
Dar jomla tanhâ esm-o zamêr, fâ’el qarâr gerefta mêtawânad, benâbarin, dar
tašrih-e digar ajzâ-ye jomla, az in dô soxan mêgôyêm.
“
Гапда
фақат
от
ва
олмош
фоъил
(
субъект
)
бўлиб
кела
олади
,
бинобарин
гапнинг
бошқа
бўлакларини
шарҳлашда
мана
шу
иккисидан
бошлаймиз
.”
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
исмий
сўз
туркумларига
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺹ
sefat
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamêr
),
сон
(
دﺪﻋ
adad
)
ни
киритади
.
У
от
сўз
туркумига
қуйида
-
гича
таъриф
келтиради
:
ﺖﺳﺎﻬﻣﻮهﻮﻣ
و
ﺎهﺰﻴﭼ
،ﺎﻬیﺎﺟ
،صﺎﺨﺷا
مﺎﻧ
ﯽﻨﻌﻣ
ﻩﺎﮕﻧ
زا
ﻢﺳا
2
.
Esm az negâh-e ma’ni nâm-e ašxâs, jâyhâ,
č
izhâ wa mavhumhâst.
“
От
маъно
жиҳатдан
шахс
,
жой
,
нарса
-
предмет
ва
мавҳум
отларни
билдиради
.”
От
маъно
жиҳатдан
турдош
ва
атоқли
от
(
مﺎﻋ
ﻢﺳا
esm-e ‘âm,
صﺎﺥ
ﻢﺳا
esm-
e xâs
),
ноаниқ
ва
аниқ
от
(
ﻪﻓﺮﻌﻣ
ﻢﺳا
و
ﻩﺮﮑﻧ
ﻢﺳا
esm-e nakara wa esm-e
mo’arefa
),
аниқ
от
ва
мавҳум
от
(
ﯽﻨﻌﻣ
ﻢﺳا
و
تاذ
ﻢﺳا
esm-e zât wa esm-e ma’ni
),
пайт
ва
ўрин
-
жой
оти
(
نﺎﮑﻣ
ﻢﺳا
و
نﺎﻣز
ﻢﺳا
esm-e zamân wa esm-e makân
),
нарса
-
буюм
отлари
(
ﻪﻝﺁ
ﻢﺳا
esm-e âla
),
жамловчи
от
(
ﻊﻤﺟ
ﻢﺳا
esm-e jam’
),
товушни
билдирувчи
отлар
(
تﻮﺹ
ﻢﺳا
esm-e sawt
),
аниқ
ва
мажҳул
отлар
(
ﻢﺳا
ﺮﺹ
ی
ﻢﻬﺒﻣ
ﻢﺳا
و
ﺢ
esm-e sarih wa esm-e mobham
)
га
бўлинган
3
.
1970
йилда
нашр
этилган
M
уҳаммад
Раҳим
Илҳомнинг
رﻮﺘﺳد
نﺎﺑز
ﯼرد
Dastur-e zabân-e dari
(“
Дарий
тили
грамматикаси
”)
китобида
муаллиф
сўз
туркумларини
исмий
(
ﺎه
ﻪﻴﻤﺳا
е
smiyahâ
),
феълий
(
ﺎه
ﻪﻴﻠﻌﻓ
fe’liyahâ
),
равиш
-
1
.
94.
.
ص
.1969
ﺤﻣ
ﯼﺪﻴﻌﺳ
ﺖﻬﮕﻧ
ﻢﻴﺴﻧ
ﺪﻤ
.
ﯼرد
ﺮﺹﺎﻌﻣ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
2
Ўша
манба
. –
Б
. 96.
3
Ўша
манба
. –
Б
. 96.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
32
лар
(
دﻮﻴﻗ
q
о
yud
)
га
ажратиб
ўрганади
.
У
исмий
гуруҳга
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺹ
sefat
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamêr
),
саноқ
морфемалар
(
رﺎﻤﺷ
ﯼﺎه
ﻢﻴﻓرﻮﻣ
morfêmhâ-y
е
š
е
mâr
)
ни
киритади
.
Шу
ўринда
қўшимчалар
(
ﺪﻧﻮﺴﭘ
pasw
а
nd
ва
ﻪﻨﻴﺸﻴﭘ
pêšin
а
)
ҳақида
ҳам
маълумотлар
берилгани
бироз
чалкашликни
келтириб
чиқаради
.
М
.
Р
.
Илҳом
бирлик
ва
кўплик
,
ноаниқлик
,
изофа
,
ундов
(
hâlat-e nedâ
)
қўшимчаларини
олишни
от
сўз
туркумига
хос
хусусият
деб
билади
1
.
Лекин
у
отни
маъно
жиҳатдан
турларга
ажратмайди
.
Ҳусайн
Ямин
1986
йилда
Кобулда
чоп
этилган
“
فﺮﺹ
:
و
ﯽﺟﻮﻝﻮﻧﻮﻓ
ﻓرﻮﻣ
ﯽﺟﻮﻝﻮ
”
Sarf: fônôlôji wa môrfôlôji
(“
Морфология
:
фонология
ва
морфо
-
логия
”)
китобида
сўз
туркумларини
исмий
(
ﺎه
ﻪﻴﻤﺳا
ismiyahâ
),
равиш
(
دﻮﻴﻗ
q
о
yud
),
феълий
(
ﺎه
ﻪﻴﻠﻌﻓ
fe’liyahâ
)
сўз
туркумларига
ажратган
2
.
У
исмий
сўз
туркумига
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺹ
sefat
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamêr
)
ва
сон
(
دﺪﻋ
adad
)
ни
киритган
.
У
отга
қуйидагича
таъриф
беради
:
ﻦﺨﺳ
ﻪﺑ
،دﻮﺸﻴﻣ
قﻼﻃا
ﯼﺰﻴﭼ
ﺎی
و
تﺎﺒﻧ
،ناﻮﻴﺡ
،نﺎﺴﻧا
ﻪﺑ
ﻪک
ﺖﺳا
ﯼ
ﻪﻤﻠک
نﺎﺴﻧا
دﻮﺑ
صﺎﺨﺷا
و
ﺎﻴﺷا
مﺎﻧ
ﻢﺳا
ﺮﺘهﺎﺕﻮک
3
.
Ensân kalema-yêst ke ba ensân, haywân, nabât wa yâ
č
izi etelâq mêšawad, ba
soxan kutâhtar esm nâm-e ašyâ wa ašxâs bud.
“
Инсон
сўзи
инсон
,
ҳайвон
,
ўсимлик
ва
нарса
-
предметни
англатади
,
қисқаси
ашё
ва
шахслар
номини
билдиради
.”
У
отни
маъно
жиҳатидан
шахс
оти
(
تاذ
ﻢﺳا
esm-e zât
),
турдош
от
(
مﺎﻋ
ﻢﺳا
esm-
e ‘âm
),
атоқли
от
(
صﺎﺥ
ﻢﺳا
esm-e xâs
),
ноаниқ
от
(
ﻩﺮﮑﻧ
nakara
),
аниқлик
қўшим
-
часи
билан
келган
от
(
ﻪﻓﺮﻌﻣ
ﻢﺳا
esm-e
mo’arrafa
),
кўпликдаги
от
(
ﻊﻤﺟ
ﻢﺳا
esm-e
jam’
),
пайт
ва
ўрин
оти
(
نﺎﮑﻣ
و
نﺎﻣز
ﻢﺳا
esm-e zamân-o makân
),
асбоб
-
қуроллар
номи
(
ﻪﻝﺁ
ﻢﺳا
esm-e âla
),
кичрайтириш
оти
(
ﺮﻐﺴﻣ
ﻢﺳا
esm-e mas
γ
ar
),
ундов
оти
(
ﻢﺳا
تﻮﺹ
esm-e sawt
),
ноаниқ
от
(
ﻢﻬﺒﻣ
ﻢﺳا
esm-e mobham
)
га
ажратган
.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
: “
Сифат
ҳам
,
сон
ҳам
отга
боғланади
;
шундай
экан
,
агар
от
эга
вазифасида
субъект
орқали
ифодаланса
,
унга
тааллуқли
бўлган
нарса
-
буюмнинг
сифати
ва
сони
ҳам
эганинг
бир
қисми
бўлиб
келади
.
Агарда
от
тўлдирувчи
вазифасида
ва
иккинчи
қисмида
феълнинг
объекти
сифатида
қўлланилса
,
сифат
ва
сон
биргаликда
оғзаки
нутқда
қўлланилади
”
4
, -
дейди
ва
сифатга
қуйидагича
таъриф
беради
:
ﺳا
ﯼ
ﻪﻤﻠک
ﺖﻔﺹ
،ﺮﺕدوﺪﺤﻣ
ار
نﺁ
ﯼ
ﺎﻨﻌﻣ
،ﺪﻨﮑﻴﻣ
نﺎﻴﺑ
ار
ﻢﺳا
ﺖﻝﺎﺡ
و
ﯽﮔ
ﻪﻧﻮﮕﭼ
ﻪک
ﺖ
ﺪﻧادﺮﮔ
ﺮﺕرﺎﮑﺳﺁ
و
ﺮﺕﺮﺼﺘﺨﻣ
.
Sefat kalema-ye ast ke
č
egunagi wa hâlat-e esmrâ bayân mêkonad, ma’nâyi
ânrâ mahdudtar, mošaxxastar wa âškârtar gardân
а
d.
“
Сифат
отнинг
қанд
a
йлигини
ва
ҳолатини
англатади
.
Унинг
маъносини
қисқароқ
,
аниқроқ
ва
очиқроқ
қилиб
беради
.”
1
.92
مﺎﻬﻝا
ﻢﻴﺡر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
1349
.
ص
.
2
ﻦﻴﻤی
ﻦﻴﺴﺡ
.
فﺮﺹ
:
ﯽﺟﻮﻝﻮﻓرﻮﻣ
و
ﯽﺟﻮﻝﻮﻧﻮﻓ
.
ص
،ﻞﺑﺎک
.
79
.
3
Кўрсатилган
асар
. –
Б
. 79
.
4
.125
.
ص
.1969
ﮕﻧ
ﻢﻴﺴﻧ
ﺪﻤﺤﻣ
ﯼﺪﻴﻌﺳ
ﺖﻬ
.
ﯼرد
ﺮﺹﺎﻌﻣ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
33
Муаллиф
сифатни
маъно
жиҳатидан
тавсифий
(
ﯽﻔﺹو
ﺖﻔﺹ
sefat-e
wasfi
),
сўроқ
(
ﺖﻔﺹ
ﯽﺸﺳﺮﭘ
sefat-e porseši
),
нисбий
сифатлар
(
ﯽﺘﺒﺴﻧ
ﺖﻔﺹ
sefat-e
nesbati
)
га
ажратади
.
М
.
Р
.
Илҳомнинг
фикрича
,
сифат
сўз
туркумига
хос
хусусиятлар
қуйидагилар
:
сифат
даражалари
ҳамда
баъзи
ҳолларда
сифатнинг
кўплик
сонда
қўлланилиши
1
.
Бу
ўринда
ҳам
у
сифатни
от
каби
маъно
жиҳатдан
турларга
ажратмайди
.
Ҳ
.
Ямин
сифат
сўз
туркумига
қуйидагича
таъриф
беради
:
ﻪﻧﻮﮕﭼ
ﻪک
ﺖﺴﻧﺁ
ﺖﻔﺹ
ار
ﻢﺳا
ﯼﺎﻨﻌﻣ
ﺖﻔﺹ
ﯽﻨﻌی
ﺪهد
نﺎﺸﻧ
ار
ﺺﺨﺷ
ﺎی
ﯼﺰﻴﭼ
ﯽﮔ
دزﺎﺴﻴﻣ
ﺪﺕدوﺪﻬﻣ
و
ﺮﺕرﺎﮑﺷﺁ
،ﺮﺕﺮﺼﺘﺨﻣ
2
.
Sefat ânast ke
č
egunagi-ye
č
izi yâ šaxs râ nešân dehad, ya’nê sefat ma’nâ-ye
esm râ moxtasartar, âškârtar wa mahdudtar mêsâzad.
“
Сифат
нарса
ёки
шахснинг
қандайлигини
билдиради
,
яъни
сифат
отнинг
маъносини
қисқароқ
,
яққолроқ
ва
лўнда
изоҳлайди
.”
У
сифатнинг
етти
турини
ажратиб
кўрсатади
:
оддий
даражадаги
сифат
ﯼدﺎﻋ
ﺖﻔﺹ
(
sefat-e âddi
)
,
қиёсий
даражадаги
сифат
(
ﯽﺴیﺎﻘﻣ
ﺖﻔﺹ
sefat-e
meqâyesi
),
орттирма
даражадаги
сифат
(
یﺎﻘﻣ
ﺖﻔﺹ
ﻦیﺮﺕﺮﺑ
ﯽﺴ
sefat-e meqâyesi-
ye bartarin
)
,
сўроқ
сифати
(
ﺘﻔﺹ
ﯽﺸﺳﺮﭙ
sefat-e porseši
),
нисбий
сифат
(
ﺖﻔﺹ
ﯽﺘﺒﺴﻧ
sefat-e nesbati
),
ҳозирги
замон
сифатдоши
(
ﯽﻠﻋﺎﻓ
ﺖﻔﺹ
sefat-e fâeli
),
ўтган
замон
сифатдоши
(
ﻠﻌﻔﻣ
ﺖﻔﺹ
ﻮ
ﯼ
sefat-e maf’uli
).
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
от
ва
сифат
оралиғидаги
сўзларни
бир
гуруҳ
сифатида
ажратади
:
“
Дарий
тилида
икки
маънавий
категорияга
бўлинувчи
кўпгина
сўзлар
бор
: o
т
ва
сифат
маъноли
.
Мисол
учун
:
،بﻮﺥ
،ﻪﻧاﻮید
،ﺖﺴﻣ
،ﻪﻨهﺮﺑ
،ﻪﻨﺳﺮﮔ
،ﺮﻴﺳ
ﮎﺎﭘ
،رﻮک
،ﺮﻴﭘ
،ناﻮﺟ
،ﻩﺎﻴﺳ
،ﻩدﺎﻴﭘ
،راﻮﺳ
،ﺖﺷز
،ﺪﺑ
.
Бу
каби
сўзлар
ҳам
равиш
,
ҳам
сифат
бўлиб
келиши
ҳам
мумкин
”.
Шундай
чалкашлик
ва
ўхшашликлар
мавжудлигига
бўлишига
қарамай
,
от
ва
сифатни
ажратиш
учун
хизмат
қиладиган
белгиларни
келтирган
.
Отга
хос
белгилар
: 1)
бирлик
ва
кўплик
; 2)
сўзга
yâ-ye nakara
қўшилиши
;
3)
олд
ва
орт
кўмакчилар
билан
қўлланиши
; 4)
олмошлар
билан
қўлланиши
;
5)
изофий
бирикмада
от
ҳам
аниқланмиш
,
ҳам
аниқловчи
,
ҳам
тавсифий
сўз
бирикмасида
сифатланмиш
вазифасида
келади
.
Сифатга
хос
белгилар
: 1)
сифат
ҳеч
қачон
кўпликда
қўлланилмайди
;
2)
сифатга
у
â-
уе
nakara
қўшилмайди
; 3)
олмошлар
билан
қўлланила
олмай
-
ди
; 4)
тавсифий
сўз
бирикмаларида
даражаланади
.
Муаллиф
мазкур
хусу
-
сиятлар
бўлишига
қарамасдан
,
от
ва
сифат
чегараси
қатъий
белгилан
-
маганлиги
,
бадиий
асарларда
,
қисқартиришларда
,
эркалаб
-
суйиб
чақириш
-
ларда
сифатнинг
отга
айланишини
таъкидлайди
3
.
М
.
Р
.
Илҳом
сифат
ва
от
сўз
туркумлари
орасидаги
фарқни
қуйидагича
изоҳлайди
:
Дарий
тилида
от
ва
сифат
орасидаги
фарқ
нисбий
бўлиб
,
уларнинг
1
.99
مﺎﻬﻝا
ﻢﻴﺡر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
1349
.
ص
2
1365
.
ص
.
97
.
ﻦﻴﻤی
ﻦﻴﺴﺡ
.
فﺮﺹ
:
ﯽﺟﻮﻝﻮﻓرﻮﻣ
و
ﯽﺟﻮﻝﻮﻧﻮﻓ
.
،ﻞﺑﺎک
3
.
135
.
ص
.1969
ﯼﺪﻴﻌﺳ
ﺖﻬﮕﻧ
ﻢﻴﺴﻧ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
ﺮﺹﺎﻌﻣ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
34
ишлатилиш
хусусияти
ва
ўрни
жиҳатидан
ойдинлашади
.
Чунончи
,
мисол
учун
“
оқ
”, “
қора
”, “
яхши
”, “
ёмон
”
каби
сўзлар
ҳам
от
,
ҳам
сифат
ва
ҳатто
баъзида
равиш
ҳам
бўлиб
келади
.
Дарий
тилида
сифатга
оид
сўзларнинг
аксарияти
от
бўлиб
келади
.
Аммо
от
сўз
туркумига
оид
сўзлар
сифат
бўлиб
келмайди
1
.
Ҳ
.
Ямин
эса
бу
борада
фикр
билдирмаган
.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
олмошни
қуйидагича
таърифлайди
:
دﻮﺸﻴﻣ
ﺎﻴﺷﺁ
و
صﺎﺨﺷا
ﻢﺳا
ﻦﻴﺸﻧﺎﺟ
ﺖﺳا
ﯼ
ﻪﻤﻠک
ﺮﻴﻤﺿ
.
نﺁ
ﯼﺎﺟ
ﻪﺑ
ﺮﻴﻤﺿ
ﻪک
ار
ﻢﺳا
ﺪﻨﻣﺎﻨﻴﻣ
ﺮﻴﻤﺿ
ﯼ
ﻪﺟﺮﻣ
،ﺪیﺁ
ﯽﻣ
2
.
Zamêr kalema-yest ke jânešin-e esm-e ašxâs wa ašyâ mêšawad. Esm-ê râ ke
zamêr ba jây-e ân mêâyad, morajja’-ye zamêr mênâmand.
“
Олмошлар
шахслар
ва
предметлар
номларига
қўшилиб
ишлатилувчи
сўздир
”.
Отнинг
ўрнига
қўйилиб
ишлатилувчи
олмош
олмошга
қайтувчи
от
деб
аталади
.
У
олмошнинг
уч
турини
ажратади
:
кишилик
олмоши
(
ﺮﻴﻤﺿ
ﯽﺼﺨﺷ
zamêr-e šaxsi
),
бирикувчи
олмош
(
ﮎﺮﺘﺸﻣ
ﺮﻴﻤﺿ
zamêr-e moštarak
),
кўрсатиш
олмоши
(
ﻩرﺎﺷا
ﺮﻴﻤﺿ
zamêr-e
ešârât
).
М
.
Р
.
Илҳом
олмошни
қуйидагича
изоҳланган
:
ﺖﺳا
ﻢﺴﻗ
ود
ﺮﺑ
ﯼرد
نﺎﺑز
رد
ﺮﻴﻤﺿ
" :
ﻪﺑ
ﯽﻨﻌی
،ﺖﺳا
دازﺁ
ﻢﻴﻓرﻮﻣ
،دازﺁ
ﺮیﺎﻤﺿ
ﺖﺳا
ﻢﺴﻗ
ﺞﻨﭘ
ﺮﺑ
و
ﺖﻓر
ناﻮﺘﻴﻣ
رﺎﮑﺑ
ﯽیﺎﻬﻨﺕ
3
.
Zamêr dar zabân dari bar dô qesm ast: “zamâyer-e âzâd” wa zamâyer-
е
bast
а
. Zamêr-e âzâd, môrfêm-e âzâd ast, ya’nê ba tanhâyê bakâr mêtawân raft wa
bar panj qesm ast.
“
Олмош
дари
тилида
икки
қисмдан
иборат
:
мустақил
ва
мустақил
бўлмаган
олмошлар
.
Мустақил
олмош
мустақил
морфемадир
,
яъни
гапда
мустақил
кела
олади
(
маъно
англатади
)
ва
беш
қисмдан
иборат
”.
М
.
Р
.
Илҳом
олмошларни
ҳам
мустақил
(
ﺮیﺎﻤﺿ
دازﺁ
zamâyer-
е
âzâd
)
ва
мустақил
бўлмаган
олмошлар
(
ﻪﺘﺴﺑ
ﺮیﺎﻤﺿ
zamâyer-
е
bast
а
)
га
ажратади
.
Мус
-
тақил
олмошларга
кишилик
(
دازﺁ
ﺮیﺎﻤﺿ
ﯽﺼﺨﺷ
zamâyer-
е
âzâd-
е
š
ах
si
),
кўр
-
сатиш
(
تارﺎﺷا
ešârât
),
сўроқ
(
ﯽﺸﺳﺮﭘ
ﺮیﺎﻨﺿ
zamâyer-
е
p
о
rs
е
ši
),
ўзлик
(
ﺮیﺎﻤﺿ
ﮎﺮﺘﺸﻣ
zamây
е
r-
е
m
о
št
а
r
а
k
),
ноаниқ
(
ﻢﻬﺒﻣ
ﺮیﺎﻤﺿ
zamâyer-
е
m
о
bh
а
m
)
олмош
-
ларини
киритади
.
Сўроқ
олмоши
ўз
навбатида
шахсли
ва
шахссиз
сўроқ
олмошларига
ажратади
.
Шахсли
сўроқ
олмошига
:
ﯽک
k
е
,
ماﺪک
k
о
dâm
,
шахссиз
сўроқ
олмошига
ﯽﭼ
čе
,
ﺪﻨﭼ
čа
nd
,
ﯽک
k
а
y
,
ﻮک
ku
ни
киритади
.
Мустақил
бўлмаган
олмошларга
энклитик
олмош
(
ﻪﻨﺴﺑ
ﺮیﺎﻤﺿ
ﯽﮑﻴﻠﻤﺕ
tamlikiy-
е
zamâyer-
е
basta
)
4
,
объективлик
олмоши
(
ﯽﻝﻮﻌﻔﻣ
maf’uli
)
яъни
tô
man râ
шаклини
ўрнига
tô am
шаклидаги
am
қўшимчаси
,
феъллик
олмоши
(
ﯽﻠﻌﻓ
fe’liy
)
ни
киритади
.
5
1
.
101
مﺎﻬﻝا
ﻢﻴﺡر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
1349
.
ص
.
2
.107
.
.
ص
.1969
ﯼﺪﻴﻌﺳ
ﺖﻬﮕﻧ
ﻢﻴﺴﻧ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
ﺮﺹﺎﻌﻣ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
3
.
102
مﺎﻬﻝا
ﻢﻴﺡر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
1349
.
ص
.
4
Фақат
дарий
тилига
хос
бўлган
олмош
бўлиб
,
бирор
нима
атайлаб
билдириш
,
эълон
қилиш
учун
қўлланиладиган
олмош
.
Лекин
муаллиф
бу
олмошга
мисол
келтирмаган
.
5
.106
مﺎﻬﻝا
ﻢﻴﺡر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
1349
.
ص
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
35
Ҳ
.
Яминнинг
олмошга
берган
таърифи
қуйидагича
:
ﺮﻴﻤﺿ
ﯼ
ﻪﺟﺮﻣ
ار
ﻢﺳا
نﺁ
ﺪﺷﺎﺑ
ﻩﺪﻣﺁ
مﻼک
رد
شﺮکذ
ﺮﺘﺸﭘ
ﻪک
ددﺮﮕﻴﻣ
ﯽﻤﺳا
ﻦﻴﺸﻧﺎﺟ
ﺮﻴﻤﺿ
ﮑﺕ
زا
ﯼﺮﻴﮔﻮﻠﺟ
ﺮﻴﻤﺿ
ﯼ
ﻪﻔﻴﺿو
ﺪﻨیﻮﮕﻴﻣ
ددﺮﮕﻴﻣ
مﻼک
ﻒﺹو
ﯽیﺎﺳرﺎﻧ
ﺐﺟﻮﻣ
ﻪﻤﻠک
راﺮ
1
.
Zamêr-e jânešin-e esmi mêgardad ke pêštar zekraš dar kalâm âmada bâšad ân
esm râ morajja-ye zamêr mêgôyand wazifa-ye zamêr jelawgiri az takrâr ast dar
soxan, zêrâ takror-e kalema mawjob-e nârasâyi was’f-e kalâm mêgardad.
“
Олмош
отнинг
ўрнида
келади
,
юқорида
айтилганидек
,
у
отни
гапда
так
-
рорламаслик
учун
қўлланилади
,
зеро
сўзнинг
такрорланиши
сўзнинг
қийма
-
тини
туширади
”.
У
олмошнинг
уч
турини
ажратади
:
кишилик
олмоши
(
ﯽﺼﺨﺷ
ﺮﻴﻤﺿ
zamêr-e šaxsi
),
бирикувчи
олмош
(
ﻣ
ﺮﻴﻤﺿ
ﮎﺮﺘﺸ
zamêr-e moštarak
),
кўрсатиш
олмоши
(
تارﺎﺷا
ﺮﻴﻤﺿ
zamêr-e
ešârât
)
.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
сон
сўз
туркумига
қуйидагича
изоҳ
келтирган
:
رﺎک
ﻪﺑ
ﺎﻴﺷا
و
صﺎﺨﺷا
ﯼ
ﻩرﺎﻤﺷ
ﻦﻴﻌﺕ
ﯼاﺮﺑ
ﻪﻠﻤﺟ
رد
ﻪک
ﺖﺳﺎه
ﻩرﺎﻤﺷ
مﺎﻧ
ًﺎِﺳﺎﺳا
دﺪﻋ
ﺎﺠﻧﺁ
ار
ﻩﺪﻨﻨک
ﻦﻴﻌﻣ
ﯼ
ﻪﻔﻴﺿو
ًﺎﻣﻮﻣا
دﺪﻋ
ﯽﻨﻌی
،دوﺮﻴﻣ
ﺪهﺪﻴﻣ
م
2
.
Adad asâsan nâm-e š
е
mâra host ke dar jomla barâye ta’yin-e š
е
mârayi ašxâs
wa ašyâ ba kâr mêrawad, ya’nê edâd umuman wazifa-y
е
mo’ayyan konanda râ
anjâm mêdehad.
“
Сонлар
асосан
,
саноқларнинг
номи
бўлиб
,
гапда
шахс
ва
нарсаларнинг
аниқ
саноғини
билдириб
келади
,
яъни
сонлар
умуман
муайян
вазифани
бажаради
”.
Сон
сўз
туркумининг
қуйидаги
турларини
ажратади
:
миқдор
сон
(
ﯽﻠﺹا
دﺪﻋ
adad-
e asli
),
тартиб
сон
(
ﯽﺒﻴﺕﺮﺕ
دﺪﻋ
а
dad-e tartibi
),
каср
сон
(
ﯼﺮﺴک
دﺪﻋ
adad-e kasri
),
жуфт
сон
(
دﺪﻋ
ﯽﻌیزﻮﺕ
adad-e
tawzi’ye
),
ноаниқ
сон
(
ﻢﻬﺒﻣ
دﺪﻋ
adad-e mobham
).
М
.
Р
.
Илҳом
Сон
сўз
туркуми
учун
ҳам
دﺪﻋ
adad
,
ҳам
ﯼﺎه
ﻢﻴﻓرﻮﻣ
رﺎﻤﺷ
morfêmhâ-y
е
š
е
mâr
терминларини
қўллайди
ва
қуйидагича
таъриф
беради
:
ﺖﺳا
ﺖﻴﺴﺑ
ﻩد
ﺎﺕ
ﮏی
زا
ﻩرﺎﻤﺷ
ﯽی
ﻪﻤﻠک
ﯼرد
نﺎﺑز
رد
.
ﺎﺕ
ﻩد
زا
ﺮﺕ
ﻻﺎﺑ
ﯼﺎه
ﻩرﺎﻤﺷ
ﺖﺴﻴﺑ
دﻮﺸﻴﻣ
ﻪﺘﺥﺎﺳ
ﻩد
ﻪﻤﻠک
ﻪﻧ
ﺎﺕ
ﮏی
ﯼ
ﺎه
ﻪﻤﻠک
ﺐﻴکﺮﺕ
ﺎﺑ
3
.
Dar zabân-e dari kalemahâ-ye šemâr az yak tâ d
а
h basit ast. Šemârahâ-ye bâlâtar
az d
а
h tâ bist bâ tarkib-e kalemahâ-ye yak tâ noh bâ kalema d
а
h sâxta mêšawad.
“
Дарий
тилида
бирдан
ўнгача
бўлган
сонлар
оддий
сонлардир
.
Ўн
ва
йигирмадан
юқори
ҳамда
бирдан
тўққизгача
сонлар
қўшилса
таркибли
сон
ясалади
(23, 45
каби
дейилмоқчи
)”.
У
миқдор
(
ﯼ
ﻩرﺎﻤﺷ
ﯽﻠﺹا
š
о
mâra-ye asli
),
тартиб
(
ﯽﺒﻴﺕﺮﺕ
ﯼ
ﻩرﺎﻤﺷ
š
о
mâra-ye tartibi
)
ва
каср
сонлар
(
ﯼ
ﻩرﺎﻤﺷ
ﯼﺮﺴک
š
о
mâra-ye kasri
)
ни
изоҳлайди
.
Ҳ
.
Ямин
соннинг
таърифини
қуйидагича
келтиради
:
ﻪک
ﯼ
ﺎﻴﺷا
و
صﺎﺨﺷا
ﺪﻨﮑﻴﻣ
ﻦﻴﻌﺕ
ار
ﻩرﺎﺷا
و
صﺎﺨﺳﺁ
ﯼ
ﻩرﺎﻤﺷ
ﻪک
ﺖﺳا
ﯼ
ﻪﻤﻠک
دﺪﻋ
ددﺮﮕﻴﻣ
ﻦﻴﻌﻣ
ﺎﻬﻧﺁ
ﯼ
ﻩزاﺪﻧا
و
ﻩرﺎﻤﺷ
1
.
1
.
102
ﻦﻴﻤی
ﻦﻴﺴﺡ
.
فﺮﺹ
:
ﯽﺟﻮﻝﻮﻓرﻮﻣ
و
ﯽﺟﻮﻝﻮﻧﻮﻓ
.
ص
،ﻞﺑﺎک
.
.
2
.
130
.
ص
.1969
ﯼﺪﻴﻌﺳ
ﺖﻬﮕﻧ
ﻢﻴﺴﻧ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
ﺮﺹﺎﻌﻣ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎک
3
.107
مﺎﻬﻝا
ﻢﻴﺡر
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
ﺎک
،ﻞﺑ
1349
.
ص
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
36
Adad-e kalema-yê-st ke š
о
mâra-ye ašxâs wa ešâra râ ta’yin mêkonad ašxâs
wa ašyâ-yê ke šomâra wa andâza-ye ânhâ mo’ayyan mêgardad
.
“
Сон
шахс
ва
белгиларнинг
миқдорини
билдиради
,
шахс
ва
нарсалар
-
нининг
миқдори
ва
ҳажмини
аниқлаб
беради
.”
У
сон
сўз
туркумининг
тўрт
турини
ажратган
:
миқдор
сонлар
(
ﯽﻠﺹا
دﺪﻋ
а
dad-e asli)
,
сифатловчи
сонлар
(
ﻔﻴﺹﻮﺕ
دﺪﻋ
ﯽ
adad-e tawsifi
),
жуфт
сон
(
دﺪﻋ
ﯽﻌیزﻮﺕ
adad-e
tawzi’ye
),
каср
сонлар
(
ﯼﺮﺴک
دﺪﻋ
adad-e kasri
)
.
Муаллифлар
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
(1969)
М
.
Р
.
Илҳом
(1970)
Ҳ
.
Ямин
(1986)
Исмий
сўз
туркумлар
От
ﻢﺳا
esm
ﻢﺳا
esm
ﻢﺳا
esm
Сифат
ﺖﻔﺹ
sefat
ﺖﻔﺹ
sefat
ﺖﻔﺹ
sefat
Олмош
ﻴﻤﺿ
ﺮ
zamir
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
Сон
دﺪﻋ
а
dad
دﺪﻋ
adad
,
ﯼﺎه
ﻢﻴﻓرﻮﻣ
رﺎﻤﺷ
morfêmhâ-y
е
š
е
mâr
دﺪﻋ
adad
От
ва
сифат
оралиғидаги
сўзлар
ﺖﻔﺹ
و
ﻢﺳا
دوﺪﺡ
hodud-e esm wa
sefat
ﺖﻔﺹ
و
ﻢﺳا
دوﺪﺡ
hodud-e esm wa
sefat
_
Юқорида
келтирилган
маълумотлардан
қуйидаги
хулосаларга
келинди
:
1.
Учала
олим
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
,
М
.
Р
.
Илҳом
,
Ҳ
.
Ямин
томонидан
от
,
олмош
,
сифат
ва
сон
исмий
сўз
туркумига
киритилган
.
2.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
отнинг
маъно
жиҳатидан
13
та
,
Ҳ
.
Ямин
11
та
турини
ажратади
,
М
.
Р
.
Илҳом
томонидан
ажратилмаган
;
3.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
сифатнинг
маъно
жиҳатидан
3
та
,
Ҳ
.
Ямин
7
та
турини
ажратади
,
М
.
Р
.
Илҳом
томонидан
ажратилмаган
;
4.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
олмошнинг
маъносига
кўра
3
та
,
М
.
Р
.
Илҳом
5
та
,
Ҳ
.
Ямин
3
та
турини
ажратади
.
5.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
соннинг
маъно
жиҳатидан
4
та
,
М
.
Р
.
Илҳом
3
та
,
Ҳ
.
Ямин
4
та
турини
ажратади
.
6.
М
.
Н
.
Н
.
Саидий
ва
М
.
Р
.
Илҳом
от
ва
сифат
оралиғидаги
сўзларни
алоҳида
гуруҳ
сифатида
ажратган
,
Ҳ
.
Ямин
бунга
тўхталиб
ўтмаган
.
7.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
дарий
тили
грамматикаси
муфассал
ёритилган
асар
М
.
Н
.
Н
.
Саидийнинг
رﻮﺘﺳد
نﺎﺑز
ﺮﺹﺎﻌﻣ
ﯼرد
Dastur-
e zabân-e mo’âser-e dari
(“
Дарий
тилининг
замонавий
грамматикаси
”)
китобидир
.
1
.106
ﻦﻴﻤی
ﻦﻴﺴﺡ
.
فﺮﺹ
:
ﯽﺟﻮﻝﻮﻓرﻮﻣ
و
ﯽﺟﻮﻝﻮﻧﻮﻓ
.
ص
،ﻞﺑﺎک
.
