SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
49
Умуман олганда, юқорида санаб ўтилган араб арузига бағишланган
манбаларнинг барчасида Халил ибн Аҳмад назариясига таянилган. Уларнинг
барчасида аруз баҳрларига Халил ибн Аҳмад келтирган қадимги араб шоирла-
рининг байтлари мисол қилиб берилган. Шу билан бирга, ҳар бир асар
муаллифи арузшунослик ривожига, аруз илмининг назарий жиҳатдан му-
каммаллашишига муайян тарзда ўз ҳиссаларини қўшдилар. Ушбу манбалар
кейинги даврларда ёзилган аруз илмига доир арабий, форсий, туркий тиллар-
даги асарларга назарий асос вазифасини ўтаганлиги кузатилади. Шу нуқтаи
назардан, юқорида номи зикр этилган асарларни монографик планда тадқиқ
этиш бугунги кун арузшунослигининг долзарб масаласидир.
ДЖУРАЕВА ФЕРУЗА
ўқитувчи, ТДШУ
Уммавийлар ҳукмронлиги давридаги сиёсий
воқеликнинг адабиётга таъсири
Аннотация. Мақола қадим араблар тарихи, хусусан, халифалик ва уммавийлар
асри сиёсий ҳаёти билан ушбу аср адабиёти ўртасидаги мутаносиблик масалаларини
тадқиқ этади. Муаллиф жамият ва адабиётнинг ўзаро чамбарчас эканлигига оид
асосли фикрлар беради ва тўрт одил халифалардан сўнг, деярли бир аср ҳукмронлик
қилган уммавийлар давридаги сиёсий- ижтимоий ҳаёт манзаралари қанчалик адабий
ҳаётга таъсир этганини ёритади. Маълумки, уммавийлар асри араблар тарихидаги
энг кўп жангларга, низо, беқарорлик ва зиддиятларга бой давр бўлган, ва айни пайтда
ислом динини кенг тарқатиш авжига олган фатҳлар асри деб ҳам эътироф этилади.
Ана шундай мамлакат ички ҳаётидаги нотинчликлар энг авжига чиққан, араблар
тарихидаги жаҳоншумул улкан ишлар амалга оширилган ушбу даврда араб
ҳукмдорларининг ўзи ҳам етук нотиқлар сифатида турли хил нутқлар айтишган.
Мақола муаллифи уммавийлар асри харитасидаги кўплаб фирқалар, гуруҳлар партия-
лар ва бошқа жамоаларнинг пайдо бўлиши, улар ўртасидаги тўхтовсиз урушлар,
келишмовчиликлар - муқаррар нотиқлик санъати-хитобаларга улкан эҳтиёж туғдир-
ганини асослайди. Муаллиф мақола якунида уммавийлар асридаги волийлардан (вилоят
ҳокими) бири Убайдуллоҳ бин Зияднинг хитобасини нотиқлик санъати намунаси
сифатида , ҳам бадиият қонунлари асосида чуқур таҳлил қилади.
Таянч сўз ва иборалар: уммавийлар асри, нотиқлар, хитоба, сиёсий кураш,
балоғат, бадиий тасвир воситалари, сажъ, кучли таъсир, эшитувчилар.
Аннотация. В статье исследуется взаимосвязь древней арабской истории, в
частности, политической жизни халифата и Омейядов с литературой того века.
Автор освещает насколько политическая картина омейядской эпохи повлияла на
литературную жизнь. Хорошо известно, что период правления омейядских хали-
фов был полон бесконечных войн, конфликтов, нестабильности, но несмотря на
это данная эпоха – эпоха великих завоеваний в истории арабов.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
50
В этот период, характеризующийся самыми длительными беспорядками и великими
свершениями в истории арабов), сами арабские правители в качестве выдающихся
ораторов произносили различные речи (арабские правители часто выступали публично.
Автор статьи утверждает, что появление многочисленных сект, групп, пар-
тий и других сообществ на карте политической жизни омейядов, а также пос-
тоянные войны и разногласия между ними - неизбежно приводили к необходи-
мости в публичных выступлениях. В конце статьи автор тщательно анализирует
речь одного из губернаторов омейядов Убайдуллы бин Зияда в качестве примера
публичных выступлений и литературного наследия.
Опорные слова и выражения: омейядская эпоха, ораторы, речи, политическая борьба,
риторика, выразительные средства, рифмованная проза, сильное влияние, слушатели.
Abstract. The article explores the relationship between ancient Arab history, in
particular, the political life of the caliphate and the Umayyads with the literature of that
century. The author highlights how the political picture of the Umayyad era influenced
literary life. It is well known, that the period of ruling of the Umayyad caliphs was full of
endless wars, conflicts, instability, and yet, despite this, this is the era of great conquests
in the history of the Arabs. At that time, when the unrest in the country was at its peak, as
well as when the greatest things in the history of the Arabs took place, the Arab rulers
themselves also made various speeches. The author of the article claims, that the
appearance of numerous sects, groups, parties and other communities on the map of the
political life of the Umayyads, constant wars and differences between them - inevitably
led to the need for the art of public speaking. At the end of the article, the author
carefully analyzes the speech of one of the governors of the Umayyads Ubaidullah bin
Ziyad as an example of public speaking and literary heritage.
Keywords and expressions: umayyad period, orators, orations, political struggle,
rhetorics, literary tools, rhymed prose, strong influence, listeners.
Адабиёт, у хоҳ шеърият, хоҳ наср бўлсин турли даврларда халқнинг сиёсий-
ижтимоий, тарихий, мафкуравий ҳаётига ҳамиша ўз таъсирини ўтказиб келган.
Яъни адабиёт: ёки жамият ёки халқ руҳининг ифодасидир.1 Араблар жоҳилият
замонларида фақат ўз манзил маконлари, насл насабларини ифода этар,
ўзларининг мақтовга сазовор фазилатлари билан фахрланишар; фахрли ишлари
ҳақидаги ҳикоя ва қиссаларини қабилалараро кенг тарқатишар, ўзларининг
ғаройиб унутилмас ишларини доимо қайд этишар эди. Бунда фақат араблар-
гагина хос адабий руҳ ҳукмрон эди, Бундай руҳ арабларга оид ҳаётни энг яхши
шаклда намоён этарди. Арабларда қабилавийлик ҳисси жўш урар ва уларда ўз
қабилаларига нисбатан таассублик -тарафкашлик кучли эди.
2
Араблар ислом дини келиши арафасида оғзаки шаклдаги наср: хитоба,
мақоллар, ҳикматлар, васиятларнинг турли кўринишларига эга эдилар.
1
V.G. Belinskiy, Adabiy orzular G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti
Toshkent-1977,5-bet V. G. Belinskiy Literal dreams. В. Г. Белинский “Адабий орзулар” Ғафур
Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент-1977,5- бет
2
Balag’atu annasr fil ‘asril ummaviyyi, The development of prose in the umeyyad period.
Available at: http://theses. uiv-oran1. dz Balagatun
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
51
Аммо бу адабий мероснинг бирор қисмини ҳам ёзмас эдилар. Фақатгина,
ҳатто шеърларини ҳам йўқолиб кетмасидан аввал оғиздан-оғизга нақл қилиб
кўчиришар ва фарзандларини баъзи шеърлар хитобалар, мақолларни ёдлаш-
га одатлантирар эдилар
1
. Ислом дини келиши билан у диний, сиёсий-ижти-
моий ҳаётга катта таъсир ўтказди, худди шунингдек адабий ҳаётга ҳам
2
.
Бу адабий таъсир лафзий жиҳатдан Қуръони Каримнинг ақлларни ҳайрон
қолдирадиган даражадаги балоғати, фасоҳати ва мўъжизавийлиги орқали энг ав-
вало уларнинг тилига таъсир этди. Маълумки, Қуръони Карим мусулмонларнинг
илк маданий манбаси ҳисобланади, ундан араблар энг нафис ва энг дақиқ тасвир
ифодаларини, энг таҳсинга лойиқ адабий услубларни мерос қилиб олганлар
3
.
Жуда кўп араб адиблари, адабиётшунос ва танқидчилари араблардаги таҳ-
синга лойиқ барча қадимий адабий асарлар Қуръони Каримнинг таъсири, унинг
нафосати, унда зоҳир бўладиган чуқур тафаккур, улкан фаҳм-идрокдан руҳланиб
дунёга келган, деган илмий ёндошувни бир овоздан қўллаб-қувватлайдилар.
4
Қуръони Каримнинг нозил бўлиши адабий жанрлардаги ифода ва таъ-
бирдаги аниқлик, жозибадорлик ва янгича тарздаги тасаввур суратлари
яралишига ва инсониятни яхшиликка чорловчи диннинг буюк руҳи билан
суғорилган янгича адабий жанрлар ва асарлар туғилишига туртки бўлди.
Яшаш тарзи ўзгарди, ҳаётнинг ижтимоий, адабий жабҳаларида сезиларли
ўзгаришлар рўй берди. Бунинг сабаби араблар шавкатли вазифани елка-
ларига олган эдилар, бу вазифа ислом келишидан бир оз аввалроқ ҳукмрон
бўлган фосид қадриятларга қарши курашишни мақсад қилган эди.
5
632 йил Муҳаммад пайғамбар вафотидан сўнг давлат тизгинини унинг
ворислари –халифалар эгалладилар. Улар бир пайтнинг ўзида ҳам бутун
мусулмон умматининг диний раҳнамолари –имомлар ва феодал ҳукмдорлар-
амирлар вазифасини бажарар эдилар.
6
Бироқ халифа Усмоннинг ўлдирилиши(656й) ислом тарихини ўзгартир-
ган воқеа бўлди. Шу ондан бошлаб, халифаликни ким бошқариши кераклиги
фақат қўлда қилич билан ҳал қилинадиган бўлди.
7
1
Balag’atu annasr fil ‘asril ummaviyyi ,The development of prose in the umeyyad period.
Available at: http://theses. uiv-oran1. dz Balagatun
2
Ahmad Amin Fajrul islam T 10,s 195,Darul kitabil arabiyyi ,Bayrut 1969/Ahmad Amin The dawn of
islam. Аҳмад Амин “Фажрул ислам” Т 10,с 195,Дарул китаб ал арабиййи ,Байрут 1969.
3
Muhammad Abdul Mun”im Xafaaji Al hayaatul adabiyyu ba’da zuhuuril islaam . s-17. Daarul jiil
Bayrut 1990/Muhammad Abdul Mun’im Literary life after appearance of islam
4
Shavqi Dayf . Al asr al islamiyyu Darul maarifi. Misr,Al Qahiratu ,t 20. s-30. Shavqi Dayf . The
Islamic age.
5
Balag’atu annasr fil ‘asril ummaviyyi,The development of prose in the umeyyad period.
Available at: http://theses. uiv-oran1. dz
6
I. M. Fillshtinskiy. Istoriya arabskoy literature. I. M. Fillshtinskiy History of Arabic literature V-
X centures. И. М. Фильштинский История арабской литературы V-X века. Москва главная
редакция восточной литературы, 1985. Стр 161
7
Y. Vellxauzen. Arabskiy emirat/Zolotoy vek islama. Str. 53 . Yulius Vellhauzen. Arabic Empire.
Golden age of islam. Available at:http/pda. litres. ru/ulius-vellhauzen/arabskiy emirat
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
52
Халифа этиб Усмоннинг қотиллари қўлидан ҳокимиятни қабул қилиб
олган Али бин Аби Толиб сайланади. Аммо ҳокимиятни қўлдан бой бериб
қўйганига ҳеч кўника олмаётган қурайш зодагонлари Алини тан олмайди-
лар. Сурия ноиби Муовия Абу Суфён “ Усмон учун ўч олиш” мақсадида
Алига қарши кураш бошлайди. Қурайшларга қарши чиққан халқ оммаси ва
бошқа араб киборларининг қўллаб қувватлашига қарамай, Али Муовия
билан сулҳ тузмоқчи бўлади, бироқ унинг бу сиёсати ўз қўл остидаги-
ларининг норозилигига ва уларнинг Алидан юз ўгиришларига сабаб бўлади.
Али тарафдорларининг каттагина қисми ундан ажралиб, алоҳида бўлиб
чиқиб кетишади. (Бу гуруҳ “хорижийлар-хавариж” чиқиб кетганлар номи
билан машҳур бўлган.) 661 йилда Али ўзининг собиқ тарафдори-бир
хорижий томонидан ўлдирилади.
1
Сурия ва Мисрлик араб зодагонлари Муовия Абу Суфённи халифа этиб
эълон қиладилар. Бошқарувнинг қарийб юз йил(661-750) ҳукмронлик қилган
уммавийлар сулоласига ўтиши араб аъёнлари, киборларининг оддий халқ
оммасидан иборат кўп сонли араб қабилалари устидан очиқ ва мутлақ
сиёсий ғалабасини англатар эди.
2
Айни шу тарихий воқеликни машҳур араб тарихчиси шундай тасвирлай-
ди: Бани уммайя асри вужудига кўплаб жароҳатлардан шикаст етган аср эди,
бу шундай аср эдики, гўё одил (рошидун) халифалар ҳукмронлигидан сўнг
дарҳол катта узилиш содир бўлгандек эди, ҳатто оддий халқ ислом дини
набий с.а.в. ва рошидун халифалардан кейин буткул мавжуд бўла олмаса
керак деб ҳам ўйлай бошлади. Шуни айтиш керакки, араб оммаси қайта
тикланишига шубҳа билан қараган бундай ҳокимият вақт билан ўлчанганда
бир асрнинг учдан биридан ҳам кам вақт амалда бўлди. Ва одил халифалар
ва уларнинг ёрдамчилари бунга қодир бўлишларига сабаб, ўша пайтда устун
бўлган бадавийлик вазияти ва қоим бўлган оддий ижтимоий ҳаёт эди.
Аммо фатҳлар рўй бергандан сўнг Мадинаю Мунавварага форс ва рим
маданиятлари билан қоришиш натижасида янги тараққиёт- тамаддун етиб
келди ва ислом бу маданиятлар олдида ўзгармасдан қола олмади. Шунда
расулуллоҳ с.а.в. саҳобалари ўртасида ихтилофлар пайдо бўлди. Бу низо
Али бин Аби Талиб ва Муовия бин Аби Суфён (радияллоҳу анҳума) ўрта-
сидаги муносабатларда намоён бўлди. Улардан биринчиси исломга садоқат
тимсоли бўлса, иккинчиси ўзаро ҳар соҳада рўй берган рим маданияти таъ-
сирини ифода этарди.
3
1
I. M. Fillshtinskiy History of Arabic literature V-X centures. И. М. Фильштинский История
арабской литературы V-X века. Москва главная редакция восточной литературы, 1985. Стр 165.
2
Badak. A. N. Vsemirnaya istoriya. Tom 7. Rannee srednevekove. str. 70 Badak A. N. The world
history. Available at http/historic. ru/books.
3
Mahmud Shakir At tarixul islamiyyu. 3. Al-xulafaau ar raashiduna. Al maktabul islamiyyu. T 6, s
5. Bayrut. Mahmud Shaakir The history of islam. Orthodox khalifs
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
53
Дарҳақиқат, уммавийлар асри шиддатли сиёсий курашлар ва норозилик-
ларга тўла эди, булар эса ўз навбатида кўплаб фирқалар, гуруҳ, партиялар-
нинг пайдо бўлишига сабаб бўлган эди. Алоҳида эътироф этиш лозимки, бу
асрда диний ҳаёт билан сиёсий ҳаёт ўртасида жуда кучли боғлиқлик бор эди.
Уммавийлар асридаги беқарорлик ва ўзаро кучли низо-адоватларнинг янада
кескинлашувига бир томондан ўзларини Усмон бин Аффон меросхўрлари
сифатида энг муносиб билган уммавий оиласига яқин уруғлар, қабилалар;
иккинчи томондан эса халифаликка расулуллоҳ с.а.в. қабиласи бани Ҳошим-
дан чиққан Али бин Аби Толибнинг фарзандлари ҳақлироқ деб жанг қилаёт-
ган имом Али саҳобалари бўлган шиаъалар сабабчи эдилар. Шиалар умма-
вийларнинг энг ашаддий душманлари эдилар ва уммавийларнинг ҳукмлари-
га куч билан қаршилик кўрсатар эдилар. Яна бир томонда эса мусулмонларга
ҳукмронлик қилиш танлови эркин бўлишини талаб қилган хаварижлар бўлиб,
улардан энг машҳур етакчилари Нафиъ бин ал-Азрақ, Қутри бин ал-Фажа’ эди.
Яна бошқа бир томонда халифалик тахтини бошқаришга уммавийлардан кўра
исломдаги энг илк саҳобаларнинг фарзандлари ҳақлироқ деб талашаётган
Абдуллоҳ бин аз-Зубайрнинг тарафдорлари зубайрийлар бор эди.
1
Шуниси ажабланарлики, ички нотинчлик ва тўхтовсиз урушлар шу қадар
авжига чиққан бир пайтда, уммавийлар ташқи сиёсатда ижобий натижаларга
эришган ва улкан зафарлар қучмоқда эдилар.
Уммавийлар асри халифалик тарихида Ўрта ер денгизи мамлакатларини
забт этиш асри деб сифатланса бўлади.2 Бу даврда уммавийлар Арабистон
ярим оролидан ташқари Миср, Фаластин, Шимолий Африка, Пиреней ярим
ороллари, Эрон, Ҳиндистонниг шимолий-ғарбий қисми, Ўрта Осиё, Арма-
нистон, Мовароуннаҳр, Озарбайжон, Грузия каби кўплаб мамлакатларда
ислом динини тан олдирдилар. Муовия (661-680), кейинроқ Абдул Малик
(685-680) инқирозлар даврида ҳам Византияга ҳар йили ўлпон тўлаш эвазига
бўлса-да тинчликни сақлаб қола олди, бироқ ички тинчликни ҳеч қандай
пуллар эвазига сотиб олиб бўлмасди.
3
Шундай қилиб, VII-VIII асрларда, улкан араб империяси шаклланаётган
чигал ва бўронли вазиятда яшаб ижод қилган илк ўрта аср араб шоирлари ва
насрнависларининг ҳаёт йўли ва уларнинг адабий мероси тўғридан-тўғри
ўша давр сиёсий ҳаёти ва курашлари билан чамбарчас боғлиқ эди.4 Ана
1
Ahmad Amin Fajrul islam T 10,s 195,Darul kitabil arabiyyi ,Bayrut 1969/Ahmad Amin. The dawn of
islam. Аҳмад Амин “Фажрул ислам” Т 10,с 195,Дарул китаб ал арабиййи ,Байрут 1969)
2
G. E. fon. Grunebaum. Klassicheskiy islam. (600-1258). Ocherki istorii. 2 G. E. fon. Grunebaum.
Classical islam. Historical studies. Г. Э. фон Грюнебаум”Классический ислам. (600-1258. Очерки
истории. Издательство Наука. Главная редакция восточной литературы. Москва, 1986, стр 61
3
G. E. fon. Grunebaum. Klassicheskiy islam. (600-1258). Ocherki istorii. 3 G. E. fon. Grunebaum.
Classical islam. Historical studies. . Г. Э. фон Грюнебаум”Классический ислам. (600-1258. Очерки
истории. Издательство Наука. Главная редакция восточной литературы. Москва,1986,стр 65
4
I. M. Fillshtinskiy History of Arabic literature V-X centures. И. М. Фильштинский История арабской
литературы V-X века. Москва главная редакция восточной литературы, 1985. Стр 161
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
54
шундай узлуксиз ва шиддатли қарама-қаршиликлар, шафқатсиз урушлар ҳақи-
қий маънода икки томонлама: ҳам жисмоний, ҳам руҳий-маънавий тўқнашув-
ларни тақозо этарди. Урушлар кимнинг фойдасига ҳал бўлишида сўз қудрати-
нинг ҳиссаси катта эди. Уммавийлар асридаги бундай таҳликали воқеликни акс
эттиришга энди шеърият қодир эмас эди. Айни шу даврда нотиқлик санъати-
хитобалар жанри кучайгандан кучайди ва қуввати ортди. Негаки, энг аввало
халифалар ўзларини турли хил ёвузликлардан ҳимоя қилиши, ва ўз қўл ости-
дагиларининг исёнларидан қўрқиши, ишғол қилинган ўлкаларда ҳукмларини
мустаҳкамлашлари кераклиги важидан хитобага майллари кучайди.
Бунга қўшимча равишда, уммавийлар харитасини тўлалигича қамраб олган
сон-саноқсиз гуруҳлар, фирқалар, партиялар хитобалар воситасида ўз хоҳиш-
истакларини илгари сурар, айни пайтда рақиб томонга зарба берар эди.
Хитоба ўзининг шу пайтгача бўлган тарихининг бирор парчасида умма-
вийлар асридагичалик юксак мавқега, комил тараққиётига эришмади.
Негаки бу аср хатибларининг аксари балоғат ва баён бобида буюк истеъдод
соҳиблари эдилар.1
Бу асрдаги хитобалар шу аср воқелигининг айнан кўзгуси сифатида
диний, сиёсий, ҳарбий, жиҳодларга даъват, томонларга садоқат каби ранг
баранг мавзуларда жилва қиларди. Ҳар бир партия, ҳар бир алоҳида уюшган
жамоаларнинг сўзга уста нотиқлари – хатиблари бор эди.2
Уммавийлар асридаги хитоба одил халифалар ҳукмронлиги охирларида
ривожланган хитобанинг давоми эди. Араблардаги нотиқлик санъати наму-
налари хитобалар жоҳилиятда ҳам бўлган, илк ислом даврида гуллай бош-
лаган ва уммавийлар асрида тараққиётининг чўққисига чиққан десак,
муболаға бўлмайди.
Бу даврдаги хитобалар моҳиятан динга садоқат ва байъат бериш; ҳукм-
дорларга бўйсунишга аҳд беришни акс эттирар ва у, айтиш мумкинки,
уммавийлар асри ижтимоий ва сиёсий тўлқинлари байъати эди.
Партияларнинг пайдо бўлиши, уларнинг аёвсиз сиёсий жангларда бир-
бирларини кунпа-якун қилиб ташлашлари учун сиёсий хитобалар ушбу
асрнинг энг асосий ва энг кўзга кўринган тури эди. Хатиблар-халифалар,
амирлар, волийлар, қабила бошлиқларининг ўзлари эди. Уларнинг хитоба-
лари шахс қудрати, ўзидан кибрланиш, шафқатсизликдан фахр ҳиссини
туйиш билан арабий ўзига хос услубда машҳур бўлган эди.
3
Буларга
қўшимча равишда яна фатҳлар; ўзга ўлкаларга юришларга руҳлантириш;
жангчилар қалбида жасорат уйғотиш; яна шу қаторда мисрлик ва йаманлик
1
Shavqi Dayf Al asr al islamiyyu Darul maarifi. Misr,Al Qahiratu ,t 20. s-484. Shavqi Dayf. . The
Islamic age.
2
Ahmad Zakiy Safuut. Jamharatu xutab al arab. Fii ‘usuuril arabiyyati az zaahidati. Al asr al
ummaviyyu. Al-juz’ as saanii. Al Qahiratu 1933. T 1,s 212-213 Ahmad Zakiy Safuut. The
collection of the khutabs of arab.
3
Imil Nasif. Arva’u maa qiila min al khutab,. Daarul jiil. Bayrut. 1999. T 141,H 1, s 19
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
55
жамоалар вакиллари ҳамда шоиртабиат араблар ўртасида рўй бераётган
қарама-қаршиликлар, шон-шарафдаги рақобатларда ҳам хитобадан фойдала-
нилар эди. Худди жоҳилиятда ва илк ислом даврида жангларга, васиятлар
орқали амри маъруфга, шаръий ҳукмга изоҳ беришга ёки фатҳ, жума ва икки
ҳайит байрами, ҳаж мавсуми билан табриклаш ва бошқа муносабатларга
қўлланилгандек хитобадан фойдаланиларди.
1
Уммавийлар асридаги хитоба жамиятда рўй бераётган ҳар бир ижти-
моий-сиёсий воқеликни айни ўша воқелик руҳи билан намоён этарди. Маса-
лан уммавийлар гуруҳи(уммавийлар халифалигини қўллаб-қувватловчи
катта жамоа) хитобасида ўзаро тортишувлар ва хусумат руҳи ҳукмрон эди.
Айниқса, уммавийлар партиясида мантиқ руҳи: йўқдан бор қила оладиган
даражадаги маҳорат бор эдики, уларнинг хатиблари ўз хитобаларида ёлғон-
ни чин, ҳақиқатни ботил қилиб кўрсата олар эдилар, уларда ўз мақсадларига
эришиш учун барча усуллар ва инсон ҳисларига таъсир эта оладиган сўзлар
топилар эди. Диний хитобаларда фалсафа ва мунозара санъати, турли томон-
лар вакилларининг хитобаларида эса балоғатнинг сеҳрловчи жозибасини
кўриш мумкин эди.
2
Бу жозиба шарофати билан хаварижлар чуқур диний ҳисларни қўзғатар эди,
уларнинг хитобалари ҳақида “уларнинг каломи қалбларга қуруқ ўтиннинг
ёнишидан-да тезроқ етиб боради” деб айтилган бўлса, шиаларнинг хитобалари
ҳақида эса “улар диний -руҳий кечинма ва сидқ-садоқат хитобалари эди”
дейилган.
3
Уммавийлар асри сиёсий ҳаёти хитобаларга кўчган ва хитоба
уммавийлар асрида ҳам уруш, ҳам тинчлик учун кураш қуроли эди. Бу қурол
кимларнинг қўлида ва қандай ишлатилди экан?. Шавқий Дайфнинг араб
нотиқларига нисбатан юксак балоғат ва баён соҳиблари иборасини қўллаши
нимани англатар эди;балоғат нима ;унинг нотиқликка қандай алоқаси бор?
Балаға дейилганда бирор нарсага етишиш тушунилади. Агар сен бирор
жойга етиб олдим десанг:”балағтул макаана” дейсан. Яна балоғат фасиҳ-
сўзга уста кишининг тилида уни ҳамд эта олади, чунки у(хатиб) нимани
истаган бўлса шунга эришади.
4
Балоғатга истилоҳ-атама сифатида ҳам кўплаб таърифлар берилган, лекин
уларнинг ҳар бири ўзича беқиёсдир. Улардан баъзиларини келтириб ўтамиз.
Балоғат-тушуниш ва тушунтириш; калом-нутқда маънони оча билиш; ифода
санъатидан хабардорлик; лафзий бойлик; назмда бехатолик; мақсадни билиш;
1
Ahmad Khasan az Zayat. Al adab al arabiyyu va tarixuhu. Daarul ma’rifati. Bayrut. Lubnan.
2004. T 08,s 486. Ahmad Khasan az Zayat. The Arabic literature and its history.
2
Balag’atu annasr fil ‘asril ummaviyyi ,The development of prose in the umeyyad period.
Available at: http://theses. uiv-oran1. dz
3
Hanna al Faxuri. Al jaami’u fii taarixil adabil arabiyyi. Al adab al qadim. Daarul
jiili,Bayrut,Lubnaan,s 360 . Hanna al Faxuri,The entire of the history of arabic literature. Ancient
literature. Available at: https//www. kutub-pdf. net. bok.
4
Ibn al Faaris Maqaayisul lug’ati, t. Abdussalaam Mukhammed Haarun . J 1,s 301-302. Daarul
fikr. Bayrut,Lubnaan,1979. Ibn al Faaris . Measurements of language.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
56
уни амалда баён қилиш; далилларни тўғри талқин қилиш; сўзланаётган вазият-
дан нутқда хабардорлик; кўп қисқалик билан кўп маъно англата билишдир.
1
Бошқа бир қадимий арабий манбада хатибларнинг сўзи балоғат ва иъжаз-
мўъжизадир деб келади, яна: Аъробийдан сўралди: инсонларнинг энг сўзга устаси
ким? Сўзда энг яхши ва ҳозиржавобликда энг тез кишидир - деб жавоб берди.
2
Балоғатнинг кўп бўлиши энг комил яхши мавқиъни ола билишдир,
нутқда меъёрни билишдир, маъноларни беришда тушунилмай қоладиган
жойларининг камлигидир, яъни лафз ва қийинликдан қочишдир.
3
Ал-Жаҳизнинг фикрича, гапни энг муносиб ўрни келганда айтмоқ, нутқ
ирод қилинганда хитобалар айтилаётган вазият, ҳолатни эътиборга олмоқ
жуда жоиздир. Хитобалар мақсадини ифодалашда сўзларнинг ва маънолар-
нинг йўқолиб кетмаслиги - мақсаддан узоқлашмаслик масаласига ҳам аҳа-
мият қаратиш кераклиги жуда муҳимдир. Балиғ – уста нотиқ, шундайки у
айни ўша маъноларни тақозо қиладиган вазиятларда керакли сўзларни
жойлаб қўя олади ва бунда бирон ўринни бўш қолдирмайди.
4
Шундай қилиб, балоғат бу эшитувчилар қалбларига ўзига хос оҳанг ва
ранглар орқали таъсир кўрсата олиши, нотиқ оғзидан чиқаётган сўзлар
эшитувчилар ақлларини таажубга солиши ва охир оқибат кўзланган мақсад-
га олиб бориши керак. Балоғатнинг бундай юксак қудрати ҳақида яна ал-
Жаҳиздан ўқиймиз: Балоғат бу яширилган ҳақиқатни ёруғликка олиб чиқиш
ва ёлғонни ҳақиқат суратида ифодалашдир.
5
Ал-Аскарий ёзади: - балоғатнинг энг илк ва муҳим қуроли бу туғма
мукаммал ақл иқтидор ва сўздаги эркинлик. Бу иш фақат Аллоҳ Таолонинг
қудратидаги иш бўлиб, унга қуллари ўзича эриша олмайди.
6
Ушбу иқтибосларни келтиришдан мақсад, уммавийлар асридаги воқелик
чиндан ҳам айни асрда хитобаларда акс этганмиди; бу адабий жанр айнан ана шу
сиёсий ижтимоий вазият туфайли ўзининг энг авж нуқтасига кўтарилганмиди;
уммавийлар давридаги нотиқлар қай даражада балоғат ва фасоҳат, таъбир устаси
эдилар… каби турфа саволларга жавоб топишдир. Фикрларимизнинг исботи
сифатида, уммавий халифаларнинг волийларидан бири бўлган Убайдуллоҳ бин
Зияднинг кичик бир хитабасини таҳлил этишни лозим топдик.
1
Ibn Rashiiq al Qayravaani Al umda fii mahaasinish shi’ri va adabihi va naqdihi,t . Muhammad
Mukhyiddin Abdulkhamid,j-1,T 1. s 247. Daarul jiil Bayrut,1981. Ibn ar Rashiiq al Qayravaani.
2
Ibn abd Rabbihi,Abu Amr Ahmad bin Mukhammad al Andalusiy ,Al iqd al farid. ,t. Ahmad Amin va Ahmad
az Zayn va Ibrohiim al Bayaari. Matba’atu lajnatu at ta’liifi vat tarjamati van nashri. Al Qahiratu j-3,s-409.
3
Al Jaahiz ,Abu Usmaan Amr bin Bahr,Al bayan vat tabyiin,t. Abdus Salaam Haaruun,maktabatu
al Jaahiz,j-1,s-9 Al Jaahiz ,Abu Usmaan Amr bin Bahr. The book of eloquence and oratory.
4
Al Imaam Jalaaluddin Mukhammad bin Al Qazviniy ,t. Abdur rahmaan al Barquuqi. At talxiisu
fii ‘uluumil balaag’ati. T-1,j-1,s-11. Daarul fikr al arabiyyi,1904
5
Al Jaahiz ,Abu Usmaan Amr bin Bahr,Al bayan vat tabyiin,t. Abdus Salaam Haaruun,maktabatu
al Jaahiz,j-1,s-220 . Al Jaahiz ,Abu Usmaan Amr bin Bahr. The book of eloquence and oratory.
6
Abu Hilaal Al Askariyyu,As sinaa’atayni lilkitaabati vash shi’ri,Daarul kutub al
‘ilmiyyati,Bayrut,Lubnaan,t-2,s-30,1989) Abu Hilaal Al Askariyyu . Mastery of writing and verse.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
57
لاق مث ‘هيلع ىنثأو الله دمحف
ءاطعإ و‘مكمولظم فاصنإب ينرمأو‘ مكرغث و مكرصم ينلاو )الله هحلصأ( نبنمؤملاريما نإف
و مكعماس ىلإ ناسحلإاب و‘مكمورحم
ذفنم‘هرمأ مكيف عبتم انا و‘ مكيصاع و مكبيرم ىلع ةدشلاب و‘مكعيطم
يف
انأف‘هدهع مك
مل
سح
مكن
ولاك مكعيطمو
ا
قبيلف‘يدهع فلاخ و‘يرمأ كرت نم ىلع يفيسو يطوسو ‘ربلا دل
ديعولا لا كنع ىيبني قدصلا‘هسفن ىلعؤرما
Аллоҳга ҳамду сано айтгач, у хитобасини бошлади:
Мени мўминлар амири сизнинг шаҳарларингиз ва чегараларингизни
бошқариш учун ҳоким этиб тайинлади. Ва менга мазлумларингизга инсоф
қилишни, муҳтожларингизга саховат кўрсатишни, менга итоат этиб қулоқ
осганларга эҳсон – яхшилик қилишни, менга бўйсунмаган ва сўзларимга
шубҳа билан қаровчиларга ғазаб этишни амр этди. Мен унинг амрига сиз-
ларни эргаштирувчиман, унинг ваъдаси- аҳдини бажарувчи(амалга оширув-
чи)ман. Мен сизларнинг орангиздаги энг яхшилар ва энг итоатгўйларга меҳ-
рибон ота кабиман. Қамчим ва қиличим итоатимдан чиққанлар ва келишувга
хилоф иш қилганлар устидадир. Нимани танлаш унинг (кимсанинг) ўзига
қолсин. Ваъда бериш эмас, балки садоқат сиз ҳақингизда хабар берур.
Убайдуллоҳ бин Зияднинг ушбу хитабаси янги бир вилоятга ҳоким этиб
тайинланган, ўз қўл остидагиларнинг ичида қандай ҳислар ва унга қандай
муносабатда эканидан бехабар аммо биринчи учрашувдаёқ уларга ўз ҳукми-
ни кўрсатишни мақсад қилган жуда балоғатли нотиқнинг нутқидир.
Убайдуллоҳ йиғилганларга мурожаат қилар экан, энг аввало халққа мўмин-
лар амирининг ўз қўл остидагиларга: унинг амрига бўйсунганларга не чоғли
бағрикенглик билан муомала қилишни амр этганини жуда чиройли дипломатик
йўл билан еткизади: “мазлумларингизга инсоф қилиш”, “муҳтожларингизга
саховат кўрсатиш”. Аслида у янги қаттиққўл волий сифатида йиғилганларга
шафқатсизларча ўз талабларини қўйиши ҳам мумкин эди, бунга унинг сиёсий
ва ҳарбий мавқеи тўла имконият берар эди, аммо у зийрак зеҳнли, маҳоратли
ҳарбий раҳнамо сифатида нутқини энг аввало итоат қилганларга қандай
манфаат ва яхшилик борлигидан бошлайди. Аммо биз юқорида тасвирлагани-
миз уммавийлар асрида омма орасидаги бўлинишлар, кўплаб гуруҳ ва жамоа-
ларнинг мавжудлиги фактини ҳам ҳисобга олган ҳолда Убайдуллоҳ бин Зияд
хитобасининг иккинчи қисмига ўтади:” менга бўйсунмаган ва сўзларимга
шубҳа билан қаровчиларга ғазаб этишни амр этди”. Аммо Убайдуллоҳ ўз қўл
остидагиларига нисбатан иккинчи йўлни тутишга ҳайриҳоҳ эмаслигини кейин-
ги гапларида янада аниқроқ ифода этади: “Мен сизларнинг орангиздаги энг
яхшилар ва энг итоатгўйларга меҳрибон ота кабиман”. Аммо итоатсизларга ҳам
қандай муносабатда бўлишини алоҳида таъкидлайди: “Қамчим ва қиличим
итоатимдан чиққанлар ва келишувга хилоф иш қилганлар устидадир”. Энди
нутқининг бу қисмига келиб, Убайдуллоҳ бин Зияд ўзининг айни пайтда
қанчалар шафқатсиз ҳам бўла олишига ва унинг қиличи ва қамчисига ҳеч ким
қарши тура олмаслигига ишора қилади.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
58
Аммо хитоба якунига келиб, у яна сўзга уста моҳир нотиқ сифатида танлаш
имконияти ҳар кимнинг ўзида эканини айтади.” Нимани танлаш унинг
(кимсанинг) ўзига қолсин. Ва унинг янги ҳукмдор сифатидаги энг муҳим талаби –
халқнинг тилёғмалик ёки қўрқувдан ва ёки бошқа сабаблардан унга итоат этиши
эмас, балки уларнинг чин дилдан садоқат билан итоатда бўлишларини исташидир
ва акс ҳолда у бундан хабар топиши мумкинлигини ҳам билдиради. “Ваъда бериш
эмас балки садоқат сиз ҳақингизда хабар берур”.
Бу қисқагина хитобада Убайдуллоҳ бин Зияд ўзининг ҳам уммавийлар
ҳукмдорларга қанчалар садоқат билан хизмат қилишга шайлигини билдириб
ўтади:” Мен унинг амрига сизларни эргаштирувчиман, унинг ваъдаси –
аҳдини бажарувчи(амалга оширувчи)ман”
Бу Убайдуллоҳ бин Зияд хитобасининг мазмун-маъно жиҳатдан таҳлили,
аммо ушбу хитабанинг бадиий жиҳати ҳар қандай эшитувчи қалбига жуда
тез таъсир эта оладиган даражада фусункор.
Ушбу хитоба араблардаги насрий жанр сифатида анъанавий таркибий
тузилишга эга. Аллоҳга ҳамду сано, сўнгра “амма баъд” билан бошланади. Араб
тилидаги фа инна юкламаси маънони кучайтириш учун хизмат қилишига урғу
берилган ҳолда, хитоба
ينلاو )الله هحلصا( نبنمؤملاريما نإف
مكرغث و مكاصم
–
фа инна амирул
му’минина (аслаҳаҳул лаҳи) валлаани мисракум ва сағракум
дея бошланади.
Бадиий санъатлар тилининг моҳир таржимони Алибек Рустамийнинг
фикрларига кўраЙ, тилдаги бир неча қайтарилувчи товушлар тилдаги
гўзалликни ҳосил қилувчи нисбатнинг бир туридир. Тилдаги товушдошлик
нутқ гўзаллигининг манбаи ҳисобланади ва моҳир сўзчилар бундан чексиз
равишда фойдаланишлари мумкин. Яна олим айни ҳолатда сўзнинг
маъносига зарар етмаслиги лозимлигини ҳам таъкидлайди.
1
(Қаранг:Алибек
Рустамий “Сўз ҳақида сўз”.)Убайдуллоҳ бин Зияд ҳам “моҳир сўзчи” “уста
нотиқ” сифатида араб тилининг ана шундай бадиий санъатлари- манбала-
ридан маҳорат билан фойдаланади. Яъни ҳар бир гапида ҳаттоки грамматик
жиҳатдан ҳам ўхшаш сўзларни:
فاصنإب
би инсаафи
,
ءاطعإ
иътаа’и
,
ناسحلإاب
бил
иҳсаани
(IV боб масдари) ҳамда мажҳул нисбат сифатдошлари:
م
ظ
مكمول
мазлуумакум
,
مكمورحم
маҳруумакум
; аниқ нисбат сифатдошлари :
مكعماس
саамиъикум
,
مكعيطم
мутииъикум
,
مكيصاع و مكبيرم ىلع ةدشلاب
биш шиддати ъала
муриибикум ва ъаасийикум
. Убайдуллоҳ бин Зияднинг маҳорати биргина ал-
аниқлик артиклини жуда ўрнида ишлатиб, халққа қайси ваъдаси қанчалар
яқин ва аниқлигига ҳам ишора беради:
ناسحلإاب
бил иҳсаани
ва
ةدشلاب
биш
шиддати
- яъни яхшилик ва ғазаб қилиш амирул му’миннинг аниқ амри.
Маъновий жиҳатдан синоним сўзлар:
ءاطعإ
иътаа
,
فاصنإ
инсааф
,
ناسحإ
иҳсаан эшитувчи қалбида қанчалик илиқлик ва ўзаро тил топиш учун
енгиллик ҳиссини уйғотса;
ةدش
шиддат
,
يفيسو يطوسو
ва савтии ва сайфии
1
Alibek Rustamiy ,So'z haqida so'z. 13-16 betlar. Toshkent O’zbekiston LKSM Markaziy komiteti
Yosh gvardiya nashriyoti 1987 yil . Alibek Rustamiy The speech about speech. Available at:
www. ziyouz. com. kutubxonasi
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
59
сўзлари эса уларнинг қалбларига оғир жазодан дарак берувчи қўрқув
ҳиссини олиб киради. Хитобадаги
كرت نم ىلع يفيسو يطوسو
خ و يرمأ
يدهع فلا
ва
савтии ва сайфии ъала ман тарака амрии ва хаалафа аҳдии
сўзлари эса ўз
навбатида қофияли наср-сажъ санъатини намоён этади.
Убайдуллоҳ бин Зияднинг ушбу қисқагина хитобаси нотиқ ўз олдига
қўйган мақсадига етганига – эшитувчилар қалбига ўзи истагандек таъсир
кўрсатганига шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Негаки ушбу хитоба берилган
манбада Убайдуллоҳ бин Зияднинг нутқи одамларга ва қабила оқсоқол-
ларига кучли таъсир этгани ҳақидаги хабар ҳам келтирилади.
1
Биз уммавийлар асри сиёсий воқелигининг ушбу асрда энг юксак
босқичига кўтарилган хитоба жанридаги инъикосини уммавий волийлардан
бирининг кичиккина нутқи орқали баҳоли қудрат таҳлил этдик. Аммо ўша
даврнинг ижтимоий –сиёсий, диний, маънавий ва адабий ҳаётини тадқиқ
этарканмиз, ушбу аср воқелигининг ўзи, араб жамияти бошидан ўтказган
деярли ҳар бир кун ана шундай вазиятлар ва уларга муносиб хитобаларга
тўла эди дея ишонч билан айта оламиз.
Ушбу тадқиқотимизнинг хулосасида яна бир аниқ ҳақиқатга дуч
келганимизни ҳам алоҳида эътироф этамиз: бадиий ва маъно-мазмун жиҳа-
тидан мукаммал бундай хитобалар араб нотиқларининг ҳар бир вазият учун
узоқ машқлар орқали меъёрига келтиргач; олдиндан пухта тайёргарлик
кўриб бўлингач, айтилмаган, билакс, вазият тақозоси билан кутилмаганда
оммага тез ва самарали таъсир кўрсатиш учун нотиқларнинг туғма иқти-
дорлари ва балоғатлари эвазига яратилган юксак адабий меросдир.
ҚОСИМОВА ГУЛНОРАХОН
Таянч докторант, ТДШУ
“Нихон эйтайгура” тўплами ва Ихара Сайкаку
бадиий услуби масаласи
Аннотация. Мазкур мақола XVII аср япон адабиётида “Замонавий адабиётнинг
реалистик мактаби” (“укиёзоши”) асосчиси сифатида шуҳрат қозонган адиб Ихара
Сайкаку ва унинг “Нихон эйтайгура” (“Япониянинг боқий хазинаси”) новеллалар тўп-
ламининг бадиий таҳлилига бағишланган.“Нихон эйтайгура” тўплами ёзувчининг
“чёнинмоно”, яъни шаҳарликлар учун тарбиявий новеллалар жанридаги бадиий жи-
ҳатдан энг етук асари ҳисобланади. Ихара Сайкакунинг ёзувчи сифатидаги ўзига хос
услуби айнан мазкур тўпламда ўзининг юқори чўққисига етганлиги яққол намоён
бўлади. “Нихон эйтайгура” новеллалар тўпламнинг бадиий хусусиятлари ва унинг
адабий манба сифатида ўрта аср япон адабиётидаги аҳамиятини таҳлил қилиш
1
Ahmad Zakiy Safuut. Jamharatu xutab al arab. Fii ‘usuuril arabiyyati az zaahidati. Al asr al
ummaviyyu. Aljuz’ as saanii. Al Qahiratu 1933. T 1,s 37-38 Ahmad Zakiy Safuut. The collection
of the khutabs of arab.
