KOMPOZITSION MATERIALLARI TAYYORLASHNING ZAMONAVIY
TEXNOLOGIYALARI
.
RASULOVA NARGIZA BOTIRQULOVNA.,
talaba NARZULLAYEVA KOMILA AKRAM QIZI., talaba
TO’RAQULOVA DILNOZA ULUG’BEK QIZI
Jizzax politexnika institute-(“Qurilish materiallari va kimyoviy texnologiya fakulteti”, “Qurilish materiallari va
konstruksiyalari” kafedrasi), e-mail:
rasulovanargiza777@gmail.com
Annotatsiya-
Ushbu maqolada kompozitsion materiallarning klassifikatsiyasi, kompozitsion materiallarini
ishlab chiqarishning hozirgi kundagi usullari, ularning afzallikllari, ular uchun materiallar va mamlakatimiz hududida
kompozitsion materiallarini ishlab chiqarishni rivojlantirish.
Аннотация-
В данной статье рассмотрена классификация композиционных материалов, современные
способы производства композиционных материалов, их преимущества, материалы для них, а также развитие
производства композиционных материалов в нашей стране.
Annotation-
In this article, classification of composite materials, current methods of production of composite
materials, their advantages, materials for them, and development of production of composite materials in our country.
Kalit so
‘
zlar:
kompozitsion material, karkas, armaturalovchi material, mayin to‘ldirgich, struktura,
klassifikatsiya, lok-bo‘yoq materiallari, shishaplastiklar, fibrobeton , gidroizolyasion, metall.
Ключевые слова
: композиционный материал, каркас, армирующий материал, мягкий наполнитель,
структура, классификация, лакокрасочные материалы, стеклопластики, фибробетон, гидроизоляция, металл.
Keywords
: composite material, frame, reinforcing material, soft filler, structure, classification, varnish
materials, glass-plastics, fiber concrete, waterproofing, metal.
Qurilish industriyasi va ilmiy-texnik progressning rivojlanishi natijasida XX asrning ikkinchi
yarmidan yangi -
kompozitsion materiallar
qurilish amaliyotiga joriy etila boshlandi. Hozirgi
vaqtda ko‘pgina sanoat, fuqaro va turar-joy komplekslarini qurishni bunday materiallardan
foydalanmay turib barpo etib bo‘lmaydi. Kompozitsion qurilish materiallari ko‘p fazali sistemalar
bo‘lib, ular ikki va undan ortiq turli xossalarga ega bo‘lgan monomateriallardan tashkil topgandir.
Bir necha dastlabki komponentlarning birikuvi natijasida ma’lum xossalarga ega yangi materiallar
hosil bo‘ladi. Shu bilan birga xar bir komponent o‘zining induvidial xossalarini saqlab qoladi.
Kompozitsion qurilish materiallarini yaratishdan maqsad bu – dastlabki komponentlarning mexanik,
issiqlik-texnik, shuningdek kimyoviy chidamlilik, uzoq vaqt chidamlilik va boshqa xossalariga
nisbatan ishlab chiqariladigan materialning shunday xossalarini yaxshilash, yoki material tannarxini
sanoat chiqindilaridan foydalanish hisobiga pasaytirishdir. Kompozitsion qurilish materiallari
qatoriga qorishmalar, betonlar, sopol, lok-bo‘yoq materiallari, shishaplastiklar, fibrobeton,
asbestotsement, yohoch-tolali va yog‘och-qipiqli plitalar va boshqa ko‘pgina ko‘p komponentlt
materiallarni kiritish mumkin. Kompozitsion qurilish materiallarining g‘oyasi yangi emas, chunki
qadimdan qurilishda pohol, somon va loydan tayyorlangan materiallardan foydalanib kelingan. Bu
materialda loy bog‘lovchi material , somon esa mustahkamlovchi armatura vazifasini bajaradi. Metall
qotishmalaridan farqli o‘laroq, alohida fizik birikkan tashkil etuvchilar fizikaviy yoki fizikaviy
kimyoviy o‘zaro ta’sir natijasida, xar bir komponent alohida holda erisha olmaydigan, yaxshilangan
xossalarga ega yangi material hosil bo‘ladi va shuning bilan birga xar bir komponent o‘z
xususiyatlarini saqlab qoladi. Butun xajm bo‘yicha uzluksizlikka ega komponetlardan biri matritsa,
kompozitsiya xajmi bo‘yicha alohida, ajratilgan komponent esa mustahkamlovchi yoki
armaturalovchi deb xisoblanadi. Metallar va ularning qotishmalari, keramika, anorganik va organik
bog‘lovchilar matritsali material bo‘la oladilar. Kompozitsion materiallarning komponentlari o‘zaro
bir-birga yaxshi mos kelish xususiyatiga ega bo‘lishlari zarur. Bu nafaqat turli tashkil etuvchilar
o‘rtasidagi o‘zaro tishlashishga ,balki boshqa bir qator xossalarga ham bog‘liqdir. Kompozit
materiallar turli fizik-mexanik xususiyatlarga ega bo‘lgan bir nechta komponentlardan iborat bo‘lgan
materialdir: metall yoki metall bo‘lmagan matritsalar, ulardagi sertleştiricilarning ma’lum bir
taqsimoti, ularning kombinatsiyasi kompozit materiallarga yangi xususiyatlarni beradi. Tuzilishning
tabiati bo‘yicha kompozit materiallar tolali bo‘lib, uzluksiz tolalar va mo‘ylovlar bilan sertlestirilir,
tarqalgan zarrachalar matrisi ichiga qattiqlashtiruvchi moddalar kiritish orqali olingan
dispersiyalangan mustahkamlovchi materiallar, turli materiallarni bosish yoki yoyish orqali hosil
bo‘lgan qatlamli materiallar. Bugungi kunda kompozitsion materiallar, ayniqsa, turli sohalarda
talabga ega. Birinchi shisha tolalar XX asrning 30-yillarining ikkinchi yarmida tuzilgan. Kompozit
materiallarni aviatsiya qilish bo‘yicha dastlabki dasturlardan biri 1967 yildan F-111A samolyotining
orqa tomonidan karbonli-tolali panel ishlab chiqarish edi. So‘nggi yillarda ko‘plab chuqurchalar bilan
qoplangan alyuminiy plomba va karbonli tola terilari bilan uch qavatli sandvis qurilishi aerokosmik
mahsulotlarda tobora ko‘proq kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtda Boing-787 yoki Airbus A350
samolyotlarining umumiy massasining qariyb 50 foizi kompozit materiallar hisoblanadi. Kompozit
materiallar avtomobilsozlik sohasida uzoq vaqt davomida ishlatilgan va aerodinamik tana
to‘plamining texnologiyasini rivojlantirish asosan ishlab chiqilgan. Cheklangan kompozitsion
materiallar ishlab chiqarish qismlari va motorini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Kompozit
materiallardan mahsulot ishlab chiqarish texnologiyalari . Ko‘pgina hollarda, kimyoviy jihatdan
yumshatuvchi termoset qiluvchi qatronlar plomba bog‘lovchi sifatida ishlatiladi, davolash jarayoni
ekzotermik kimyoviy reaksiyaga ega. Odatda polester, epoksi, fenolik va yuqori haroratli reçineler
ishlatiladi. Ko‘pincha murakkab konfiguratsiya qismlarini ishlab chiqarishda quruq tagliklarni
joylashtirishdan iborat bo‘lgan texnologiyadan foydalaniladi. Qo‘l va avtomatlashtirilgan usullarni
o‘z ichiga olgan kompozitsion materiallardan qismlarni ishlab chiqarish uchun bir necha asosiy
texnologiyalar mavjud: armaturalovchi tolalarni matritsali material bilan singdirish, tolalarni
elektrokimyoviy qoplash, keyinchalik presslash, matritsaning smola birikmasidan keyingi siqish
bilan joylashtirish, qismlarni payvandlash, matritsa bilan mustahkamlovchi elementlarning qo‘shma
konstruksiyasi va boshqalar.[1]
Kompozit materiallardan mahsulotni ishlab chiqarish vazifasi muayyan operatsiya sharoitida
talab qilinadigan xususiyatlarning kombinatsiyasini ta’minlovchi kompozitsionni to‘g‘ri tanlashdir.
Dori-polimer kompozitsion materiallarni loyihalashda kompyuter ma’lumotlarni qayta ishlash keng
qo‘llaniladi, bu uchun ko‘plab turli xil dasturiy mahsulotlar ishlab chiqilgan. Ularni ishlatish
mahsulot sifatini yaxshilash, rivojlanish muddatlarini qisqartirish va tuzilmalarni ishlab chiqarishni
tashkil etish imkonini beradi, ularning oqilona dizayni muammolarini har tomonlama, samarali va
tezda hal qiladi. Yuklarning mos kelmasligini inobatga oladigan bo‘lsak, mustahkamlangan
kompozitdan tayyorlangan, qaysidir jihatdan o‘n barobarga o‘zgarib turadigan, qalinligi aniqlangan
bir korpus tuzilishi mumkin. Zamonaviy dasturiy mahsulotlar ikki guruhga bo‘linadi: ikki o‘lchovli
yoki nur plastinka formulasida va uch o‘lchamli laminatlarning ommaviy tahlilini o‘tkazish. Birinchi
guruh Laminator, VerctorLam Cirrus va boshqalar. Dasturlar Uch o‘lchovli yechimning son element
elementidir va mavjud dasturiy mahsulotlar orasida katta tanlov mavjud.
Turli kompaniyalarning deyarli barcha ixtisoslashtirilgan dasturlari oliy darajadagi SAPR
tizimlari - Creo Elemens / Pro, Siemens NX, CATIA bilan integratsiyalash imkoniga ega. Umuman
olganda, ish quyidagicha: qatlam materiallari tanlangan, qatlamlar to‘plamining umumiy parametrlari
aniqlangan, qatlamlarni shakllantirish usuli aniqlangan, murakkab mahsulotlar ishlab chiqarish uchun
qatlamli qatlamli usul ishlatiladi, murakkab mahsulotlar, zonalar yoki tizimli dizayn usullari
qo‘llaniladi. Ularning to‘siqlarini tashlash jarayonida. Mahsulotni ishlab chiqarish usuliga qarab
(qo‘lda joylashtirish, kalıplama, lenta döşemesi, tolalar tartibi), yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
deformatsiyalar uchun materialning qatlamli qatlamliligi tahlil qilinadi. Qatlamlarning tarkibi
ishlatilgan materialning kengligi bo‘yicha o‘rnatiladi. Qolıplama jarayonini mexanizatsiya qilishning
dastlabki bosqichi, emprene mashinalariga qo‘shimcha ravishda 4-5 mm qalinlikdagi ko‘p qatlamli
sumkalarda shisha tolali yoki shisha tolali matolarni yig‘ishtirishdan iborat edi. Jarayonlarni
mexanizatsiyalash, xodimlar xatosi ehtimolini kamaytirish, samaradorlikni oshirish, masalan, tashqi
terini, qopqog‘i paneli va boshqa shisha tolali tuzilmalarni olishingiz mumkin bo‘lgan puskurtmi
usuli qo‘llanilmoqda. Kompozitlarni ishlab chiqarishning keyingi bosqichi - uglerod davrlarini
yotqizish jarayonini avtomatlashtirilgan o‘rash uchun o‘rnatishni joriy etish. Rossiyada birinchi
marta shu kabi uskunalar VASOda joriy etildi.Ushbu jihoz 8 m gacha bo‘lgan uzunligi va 3 m gacha
diametrli kompozit qismlarini ishlab chiqarish imkonini beradi. Matolarni qo‘lda joylashtirishni
osonlashtirish va chiqindilarni kamaytirish uchun dastgohlarni prepregni joylashtirishda mato
prepreg, lazerli LAP va LPT proektorlarini avtomatik ravishda kesish uchun ishlatiladi. Lazerli
projektorni moduldan foydalanib kompozit mahsulotning 3D modelidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
projektorni uchun ma’lumot hosil qilish mumkin. Bunday ish sxemasi vaqt sarf-xarajatlarini sezilarli
darajada pasaytiradi, jarayonning samaradorligini oshiradi, nuqsonlar va xatolar ehtimolini
pasaytiradi va ma’lumotlar boshqaruvini osonlashtiradi.[2]
An’anaviy tartibga solish bilan solishtirganda, dasturiy ta’minotni kesuvchi mashinalar -
proeksion lazer kompleksi 50% gacha qisqartirishning mehnat zichligini kamaytiradi, tartibning
mehnat zichligi 30% ga kamayadi, materiallardan foydalanish tezligini oshiradi, ya’ni materialning
15% dan 30% gacha tejash imkonini beradi . Sarg‘ish usuli bilan uglerod bilan mustahkamlangan
plastmassalarni shakllantirish eng yuqori deformatsiyaga qarshi xususiyatlarga ega bo‘lgan
mahsulotlarni olishga imkon beradi. Saralash usullari quruq va nam bo‘linadi. Birinchi holda, o‘rash
uchun iplar, paketlar yoki bantlar shaklidagi prepreglar ishlatiladi. Ikkinchidan - mustahkamlovchi
materiallarni birlashtiruvchi bilan yedirish to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarg‘ish jarayonida amalga oshiriladi.
So‘nggi paytlarda, tolalar yo‘nalishini tartibga solish uchun kompyuter tizimlaridan foydalanadigan
uskunalar ishlab chiqildi. Bu murakkab geometriya bilan bir qatorda, egiluvchan va tartibsiz shaklga
ega bo‘lgan quvurli mahsulotlarni olish imkonini beradi. Yelimli uskunalar moslashuvchan
texnologiya yordamida ishlab chiqilmoqda, tolali materiallarni mustahkamlash har qanday
yo‘nalishda mandrelga qo‘yilishi mumkin.
Hozirgi kunda kompozit mahsulotlarni yig‘ishni avtomatlashtirish, jumladan, matritsalarni
yaratish uchun uskunalar jadal rivojlanmoqda. Avtomobillarni sozlash uchun ko‘pincha aerodinamik
tana to‘plamining individual elementlari ishlatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
A.A. Tulaganov, X.X.Kamilov, M.M. Voxidov, A.A. Sultonov. Zamonaviy qurilish materiallari, buyumlari va
texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. – Samarqand. Zarafshon, 2015.
2.
Qosimov E. Qurilish ashyolari. Oliy o‘quv yurtlarining magistrantlari uchun . - darslik. T.:«Mehnat».–2004.
3.
Samigov N.A., Samigova M.S. “Qurilish materiallari va buyumlari”. Toshkent. “Mehnat”, 2004.
4.
Тулаганов А.А. и др. Нанотехнологии в производстве цемента и бетона. Ташкент, 2008.
5. https://uz.wikipedia.org/wiki/Kompozitsion_materiallar
6. http://lib.jizpi.uz/mod/resource/view.php?id=8850&redirect=1
