CHAQIQTOSH-MASTIKALI ASFALTBETON QORISHMANI FIZIK-MEXANIK
XOSSALARINI ANIQLASH
t.f.d. professor SODIQOV I.S., magistrant OLTIYEV B.SH.
TDTrU.
Annotatsiya.
Ushbu maqolada chaqiqtosh-mastikali asfaltbeton qoplamasining afzalliklari va uni O’zbekiston
iqlim sharoitiga moslashtirish uchun uning qaysi xususiyatlariga chuqur e’tibor berilishi to’g’risida hamda qorishmani
fizik-mexanik xossalariga turli xil barqarorlashtiruvchi qo’shimchalarning ta’sirini tadqiqot natijalari yordamida
ko’rishimiz mumkin.
Kalit so‘zlar:
stabillashtiruvchi qo’shimchalar, xrizotil, sellyuloza, azbest, rezina kukuni.
Аннотация.
В этой статье мы увидим преимущества асфальтобетонного покрытия с щебеночно-
мастичным, на какие свойства его следует обратить пристальное внимание, чтобы адаптировать его к
климатическим условиям Узбекистана, а также влияние различных стабилизирующих добавок на физико-
механические свойства смеси по результатам исследований.
Ключевые слова:
стабилизирующие добавки, хризотил, целлюлоза, Азбест, резиновый порошок.
Annotation.
In this article, we can see the advantages of agiqtosh-mastic asphalt concrete coating and what
features of it are given in depth to adapt it to the climatic conditions of Uzbekistan, and the effect of various stabilizing
additives on the physical and mechanical properties of the mixture using the results of the study.
Keywords:
stabilizing additives, chrysotile, cellulose, asbestos, rubber powder.
Kirish.
Avtomobil yo‘llarini qurishda chaqiqtosh-mastikali asfaltbetonni qo‘llashdagi
ko‘p yillik o‘tqizilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, yo‘l qoplamasida iqtisodiy samaradorligi va
qo‘llanishdagi qulayligi aniqlangan. Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda
avtomobil yo‘llarini qurishda chaqiqtosh-mastikali asfaltbeton asosiy qoplama sifatida
qo‘llanmoqda.
Asosiy avzalligi:
muzlashga chidamliligi va suv o‘tqazmasligi;
og‘ir yuklarga yuqori chidamliligi;
surilishga qarshi chidamliligi;
qoplamani shina tasirida yedirilishga chidamliligi;
qoplamaning g‘ildirak bilan ilashish koefisienti yuqoriligi;
yorilishga chidamliligi;
shovqin darajasini pastligi asfaltbeton qoplamasigi nisbatan o‘rtacha 4-5 dB kamroq.
Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlari chaqiqtosh-mastikali asfaltbeton qoplamasini tamirlash
muddatini oshiradi, qulaylik ortadi xavsiz va sifatli xarakat taminlanadi. Bunda qorishma
tarkibidagi materiallarni fizik mexanik xossalarini tadbiq qilish dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Chaqiqtosh mastikali asfaltbeton qorishmani fizik-mexanik xossalarini aniqlash ГОСТ
12801-98 “Материалы на основе органических вяжущих для дорожного и аеродромного
строителства.Методы испытаний” синов усул ёрдамида амалга оширилади ГОСТ 31015-2002
«Смеси асфалтобетонные и асфалтобетон щебеночно-мастичные. Технические условия»
texnik shartlar me’yoriy hujjatida ko‘rsatilgan boshqa ko‘rsatkichlar ham tekshiriladi.
Bog‘lovchining oqishini ГОСТ 31015-2002 ning ilova V bandi, qorishmadan namunalar
tayyorlayotganda haroratni 3-jadval va tolalarning namligi va issiqga chidamliligi ilova G bandi
bo‘yicha, tabbiy radionuklidlar ГОСТ 30108 bo‘yicha sinovdan o‘tkaziladi. Biroq, standarga
muvofiq sinovdan o‘tkazilgan materiallarning to‘liq tavsifi yakuniy xulosalar uchun yetarli emas.
Shuning uchun ular bir qator maxsus testlar bilan to‘ldiriladi. Chaqiq tosh-mastikali asfaltbeton
qorishmani yo‘l sirtlarining mustahkamligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi tufayli, deleminasiyaga,
kesish qarshiligiga, yemirilishga chidamliligiga va eskirishning jadalligiga nisbatan qarshiligi
o‘rganiladi.
Ilmiy tadqiqot metodlari.
Usulning mohiyati ma'lum sharoitlarda chaqiqtosh-mastikali
asfaltbeton namunalarini yemirilishiga olib kelishi uchun zarur bo'lgan yuklama miqdorini
aniqlashdan iborat.
ГОСТ 28840ga muvofiq mexanik yoki gidravlik presslar yuklari 50 dan 100 kN
(5-10 ts) gacha va 500 kn (50 ts) gacha xatolikni 2% dan ko'p bo'lmagan miqdorda ta'minlaydigan
yuk ta’sirida olib boriladi Termometr ГОСТ 400 bo'yicha ishlatishda kimyoviy simob shishali 1 °C
shkalasigacha aniqlikda ko‘rsatadigan turidan foydalaniladi. Sinov uchun 1 va 2 rasmlardagidek
namunalar tayyorlanadi. Sinovdan oldin namunalar belgilangan haroratda termostat idishlarda
tayyorlanadi: (50±2) °C, (20±2) °C yoki (0±2) °C. Me’yoriy hujjatda talabdan tashqari O‘zbekiston
iqlim sharoitini hisobga olgan holda, (60±2) °C haroratda, ham sinov natijalari olindi. Harorat (0±2)
°C suvni muz bilan aralashtirish orqali hosil bo'ladi. Issiq aralashmalardan olingan namunalar ma'lum
bir haroratda suvda 1 soat davomida saqlanadi. Suv bilan to'yingan holatda namunalarni siqish
paytida kuch chegarasini aniqlash uchun ГОСТ 12801-98 13-bo'limga muvofiq da sinovdan o'tgan
namunalar qo'llaniladi. Suv bilan to'yingan namunalar havoda va suvda tortilgandan so'ng yana
(20°C) haroratda suvga joylashtiriladi va sinovdan oldin yumshoq mato yoki filtr tol qog'ozi bilan
artib olinadi.
Muhokamalar.
Tadqiqotda ChMA-15 markali qorishma namunalarini tayyorlab o‘tkazildi.
Qorishmaning qatlamga ajralishga turg‘unligini bog‘lovchining oquvchanlik ko‘rsatkichi bo‘yicha
aniqlanadi. Chaqiq tosh-mastikali asfaltbeton qorishma quritish pechida bitum turiga qarab 170 °C
haroratga qadar qizdirilgandan so‘ng, 0,9-1,2 kg miqdorda namuna olinib, shisha idishda (60 ± 1)
min ushlab turadigan qizdiriladigan xonasiga joylashtiriladi. Keyin shisha idish ichidagi namuna
olib tashlanadi va teskari o‘girib (10 ± 1) s qo‘yiladi. Shundan so‘ng, shisha idish ostki qismga
joylashtiriladi va 10 min davomida sovutiladi. Shisha idishda qolgan qoldiqlar miqdori aniqlanib
olinadi. O‘tkazilgan sinov natijalari quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:
𝐵 =
100 ∗(𝑔
3
− 𝑔
1
)
(𝑔
2
− 𝑔
1
)
(1)
bu yerda:
g
1
- shishaning quruq og‘irligi, g;
g
2
- shishaning qorishma bilan og‘irligi, g;
g
3
– shishaning qorishma to‘qilgandan keyingi og‘irligi, g.
ChMA ning elastiklik modulini aniqlash uchun kesma qarshiligini baholash uchun standart
silindrsimon namunalarning maksimal yuklanishlari va ikkita siqilishli chegaralanuvchi
deformasiyalar aniqlanadi. ChMA ning elastiklik moduli quyidagi (ifoda yordamida aniqlanadi:
𝐴 =
𝑃𝐿
2
bu yerda: P – ta’sir ko‘rsatuvchi yuk, kN
L- chegaraviy deformasiya, mm.
𝐶 =
1
6
(3 − 2𝑡𝑔𝜑) ∗ 𝑃
𝑐
Bu yerda: C- yagona ekspressli siqilish ostida yakuniy bosim, MPa.
ChMA ning yemirilishga chidamliligi uzoq muddatli suv qarshiligi bilan baholanadi. 90
kunlik suv to‘yinganligi va sovuqga chidamliligi - 50 ta muzlatish davriga qadar eritish-muzlatishni
talab etadi.
A turli asfaltbeton va chaqiq tosh-mastikali asfaltbetonning uzoq muddatli suv qarshiligi va
sovuqga chidamliligi bo‘yicha sinovlar o‘tkazildi. Uzoq muddatli suv qarshiligi koeffisientlari 15,
30, 60 va 90 kunlik to‘yinganlikdan keyin belgilandi. 5,10,15,25 va 50 sikldan keyin boshqa
muzlashdan va eritishdan so‘ng siqilish kuchining yo‘qolishi jarayoni ChMA ning fizik-mexanik
ko‘rsatkichlari o‘zgarishi bilan baholandi.
Uning
mustahkamligini
belgilaydigan
ChMA
xususiyatlarining
eng
muhim
ko‘rsatkichlaridan biri namlik va harorat sharoitlari o‘zgarganda uning tuzilishining barqarorligi.
Yuqorida keltirilgan omillarning asfaltbeton qoplamasiga ta’sirini baholash me’yorlari me’yoriy
hujjat ГОСТ 12801 - 98 da tavsiflangan bo‘lib, iqlim va iqlim sharoitlarining barcha turlarini aks
ettirmaydi.
1-rasm. ChMA-15 qorishmasining mineral donadorlik tarkibi grafigi
Qorishma uchun materiallar tarkibi va ulushi (ChMA-15)
1-jadval
№
Materiallar
O‘lchami/markasi,
mm
Umumiy massadagi
ulushi %
1
Chaqiqtosh
10-15
52-60
Chaqiqtosh
5-10
15-25
2
Chaqilgan qum
0-5
10-16
3
Mineral kukun
0,1-0,63
10-15
4
Bitum
YNB 60/90
6.0-7.0
5
Barqarorlashtiruvchi qo‘shimcha
Turli xil
0.2-0.5
Nаtijаlаr.
Tаdqiot ishidаgi quyidа ko’rsаtilgаn pаrаmetrlаrgа egа qurilish mаteriаllаridаn
foяlаnilgаn holdа lаborаtoriя nаtijаlаri olingаn.
ChMА-15 ning fizik-mexаnik xossаlаri
2-jаdvаl
№
Ko’rsаtkich nomi
O’lchov
birligi
GOST
31015-
2002
bo’yichа
tаlаb
Qo’shimchаlаr
Topcel
Xrizopro
RKM-2
1
Suv shimuvchаnligi
%
1,5 - 4,0
3,3
3,3
3,4
2
Minerаl zаrrаlаrning g‘ovаkligi
%
15-19
15,0
14,2
14,6
3
Qoldiqli g‘ovаklik
%
2,0-4,5
2,3
1,5
1,9
4
Siqilishdаgi mustаhkаmlik chegаrаsi
50 °C dа, dаn kаm emаs
MPа
0,7
1,2
0,96
1,5
5
Siqilishdаgi mustаhkаmlik chegаrаsi
20 °C dа , dаn kаm emаs
MPа
2,5
3,2
3,3
3,8
6
Surilish qаrshilik ko’rsаtkichi, dаn
kаm emаs
0,94
0,94
0,95
0,87
7
Surilish tа’siridа ilаshish chegаrаsi
50 °C dа, dаn kаm emаs
MPа
0,20
0,22
0,28
0,31
8
Yorilishgа mustаhkаmligi 0 °C
MPа
3,0-6,5
4,2
4,2
3,8
9
G‘ildirаk izi chuqurligi
mm
-
6,24
5,75
4,73
10
O’rtаchа zichligi
g/cm
3
-
2,38
2,40
2,39
0
20
40
60
80
100
120
40
20
15
10
5
2,5
1,25
0,63
0,315
0,16 <0,071
11
Uzoq muddаt suvdа suvgа
bаrdoshliligi
0,75
0,80
0,78
0,86
12
Yemiriluvchаnligi
%
0,07-0,15
0,06
0,07
0,20
13
Siqilishdаgi mustаhkаmlik 60 °C dа,
dаn kаm emаs
MPа
-
0,8
0,7
1,0
Xulosаlаr.
Tаdqiqot nаtijаlаridаn kelib chiqаdiku, turli xil bаrqаrorlаshtiruvchi qo‘shimchаlаrning
qorishmа nаmunаlаrini turli xil sinov usullаri orqаli turlichа ko‘rsаtkich chiqqаnini ko‘rishimiz mumkin. Bundаn,
selllyulozа аsosdаgi qo‘shimchаlаr qorishmа nаmunаsining g‘ildirаk izigа qаrshiligni oshirishdа sezilаrli
ko‘rsаtkich qаyd etgаn bo‘lsа, rezinа аsosdаgi qo‘shimchаlаr qorishmаning siqilishdа mustаhkаmligidа yuqori
bаrdoshliligini oshirishdа yordаm berishini hаmdа silikаt-mаgniy аsosgа egа qo‘shimchаlаr esа suv
shimuchаnligi vа suvdа uzoq muddаt bаrdoshliligi kаbi xususiyatlаrini oshirishdа xizmаt qilishi o‘z
isbotini topdi. Xulosа o‘rnidа, ushbu qo‘shimchаlаrdаn hаr tomonlаmа sаmаrаlisini tаnlаsh аsosiy
vаzifа hisoblаnаdi. Keyingi tаdqiqotlаrdа yagonа vа optimаl qo‘shimchаni аniqlаsh to‘g‘risidа
tаdqiqotlаrdа o‘tkаzilishi tаvsiya etilаdi.
FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR:
1.
Кирюхин, Г. Н. Контрол плотности покрытия из щебеночно- мастичных асфалтобетонов/ Г.11. Кирюхин //
Паука и техника в дорожной отрасли. - 2005. - №1. - С. 15-1 7.
2.
Костин В.И. Щебеночно-мастичный асфалтобетон для дорожных покрытий Учебное пособие по курсу
«Новые технологии в дорожном строителстве» для студентов спесиалности 270205 – «Автомобилные
дороги и аеродромы» Нижний Новгород, 2009
3.
Кирюхин Г.Н. Контрол плотности покрытий из щебеночно-мастичного
ас- фалтобетона //
Наука
и техника в дорожной отрасли, № 1, 2005, s. 15-17.
4.
Методические рекомендасии по устройству верхних слоев дорожных покрытий из щебеночно-мастичного
асфалтобетона (ЩМА). СоюздорНИИ. - M., 2002. - 36 s.
5.
Кирюхин Г.Н., Балашов С.Ф., Сокалская М.Б. Устройство слоев износа из горячих щебеночно-мастичных
асфалтобетонных смесей // Труды СоюздорНИИ. Юбилей- ный выпуск. M., 2001, s. 76-84.
