ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
749
PEDAGOGIK PSIXOLOGIYADA XULQ-ATVOR BUZILISHLARINI KORREKSIYA
QILISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
Qalbaeva Manzura
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika insituti
pedagogika-psixologiya va ijodiy talim fakulteti
Pedagogika yónalishi 2-kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17760623
Annotatsiya.
Ushbu ilmiy maqolada pedagogik psixologiyada uchraydigan xulq-atvor
buzilishlarining kelib chiqish omillari, ularning psixologik mexanizmlari va korreksiyaga
yo‘naltirilgan pedagogik yondashuvlar ilmiy asosda yoritiladi. Shuningdek, maktab amaliyotida
kuzatiladigan tipik xulq-atvor buzilishlari, ularni aniqlashning psixodiagnostik metodlari hamda
ularni bartaraf etishga qaratilgan samarali korrektsion texnologiyalar tahlil qilinadi.
O‘zbekiston pedagogik psixologiya maktabi olimlarining ilmiy qarashlari asosida xulq-
atvor buzilishlarini kompleks yondashuv orqali korreksiya qilish imkoniyatlari ko‘rsatib o‘tiladi
Kalit sozlar
: xulq-atvor buzilishi, pedagogik psixologiya, korreksiya, diagnostika, ta’lim
jarayoni, emotsional holat, nizoli vaziyatlar, inkor xulqi, agressivlik.
НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ КОРРЕКЦИИ ПОВЕДЕНЧЕСКИХ
НАРУШЕНИЙ В ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ПСИХОЛОГИИ
Аннотация
. В данной статье рассматриваются факторы возникновения
поведенческих нарушений, их психологические механизмы и педагогические подходы к
коррекции в рамках педагогической психологии. Анализируются типичные поведенческие
нарушения в школьной практике, методы психодиагностики и эффективные
коррекционные технологии. На основе научных взглядов узбекских исследователей
обосновываются возможности комплексной коррекции поведенческих нарушений.
Ключевые слова:
поведенческое нарушение, педагогическая психология, коррекция,
диагностика, образовательный процесс, эмоциональное состояние, конфликтные
ситуации, агрессия.
SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATIONS OF BEHAVIOR DISORDER
CORRECTION IN EDUCATIONAL PSYCHOLOGY
Abstract.
This scientific article explores the origins of behavioral disorders, their
psychological mechanisms, and pedagogical approaches to correction within educational
psychology. It analyzes typical behavioral issues observed in school settings, psychodiagnostic
methods, and effective correctional technologies. Based on the scientific perspectives of Uzbek
scholars, the article substantiates the possibilities of comprehensive correction of behavioral
disorders
Keywords:
behavior disorder, educational psychology, correction, diagnosis, educational
process, emotional state, conflict situations, aggression.
Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan
islohotlar, shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvning kuchayishi pedagogik psixologiya oldiga bir
qator yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilar faoliyatini
faollashtirish, ularda mustaqil fikrlash, ijobiy qadriyatlarni shakllantirish ta’limning ustuvor
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
750
yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Shu bilan birga, o‘quv muassasalarida xulq-atvor buzilishlari,
intizomdagi muammolar, agressiv xatti-harakatlar, pedagogik talablarni qabul qilmaslik,
o‘qishga past motivatsiya kabi holatlar ko‘paymoqda. Bu esa pedagog-o‘qituvchilardan nafaqat
didaktik yondashuvni, balki chuqur psixologik bilim va korrektsion ko‘nikmalarni talab etadi.
Xulq-atvor buzilishlari — shaxsning jamiyat tomonidan qabul qilingan me’yorlarga zid
tarzda namoyon bo‘ladigan xatti-harakatlari bo‘lib, ularning kelib chiqishi emotsional jarayonlar,
nerv tizimi faoliyati, oilaviy muhit, maktabdagi psixologik atmosfera kabi omillar bilan
chambarchas bog‘liqdir. Pedagogik psixologiyada bunday buzilishlarga ta’sir etuvchi omillarni
o‘z vaqtida aniqlash va ularga to‘g‘ri yondashish o‘quvchi shaxsining sog‘lom rivojlanishiga
xizmat qiladi. Shuningdek, xulq-atvor buzilishlarini korreksiya qilish metodlari o‘quvchilar
psixologiyasining chuqur tahliliga tayangan holda ishlab chiqiladi.Ta’lim amaliyotida
uchrayotgan xulq-atvor buzilishlari bir xil ko‘rinishda namoyon bo‘lmaydi. Ba’zi o‘quvchilarda
passivlik, tortinchoqlik, emotsional beqarorlik, o‘ziga ishonchsizlik kuzatilsa, boshqalarida
agressiv xatti-harakatlar, qarshilik ko‘rsatish, negativizm, impulsiv reaktsiyalar ustun bo‘ladi. Bu
holatlar pedagog-o‘qituvchilar faoliyatida muayyan qiyinchiliklarni vujudga keltiradi, ta’lim
jarayoni samaradorligini pasaytiradi, sinf muhitini buzadi. Shu sababli xulq-atvor
buzilishlarining ilmiy-nazariy asoslarini, ularning diagnostik mexanizmlarini aniqlash va
korrektsiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etish pedagogik psixologiyaning dolzarb masalalari sirasiga
kiradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston olimlarining tadqiqotlarida xulq-atvor buzilishlarining
pedagogik jarayonga ta’siri, ularni aniqlashning zamonaviy psixodiagnostik metodlari,
shuningdek, o‘quvchilar bilan korreksion ishlashning samarali yo‘llari alohida ilmiy ahamiyat
kasb etmoqda. Jumladan, A.R. Xo‘jayev, D.R. To‘raqulov, M.A. Ochilova, N. Jo‘rayev va
boshqa mahalliy tadqiqotchilar o‘quvchilar psixologik rivojlanishi, emotsional holatlari,
konfliktli vaziyatlardagi xatti-harakatlari, ularni moslashtirish va tarbiyaviy muammolarni
bartaraf etish texnologiyalarini ilmiy asosda o‘rgangan. Ushbu qarashlar xulq-atvor buzilishlarini
kompleks (pedagogik, psixologik va ijtimoiy) yondashuv asosida korreksiya qilishning
zamonaviy konsepsiyasini shakllantirishga zamin yaratmoqda.
Shu bilan birga, ta’lim muassasalarida psixologik xizmatning takomillashtirilishi,
o‘qituvchilarning pedagogik kommunikativ kompetensiyasini oshirish, o‘quvchilar bilan
muloqotda emotsional barqarorlikni shakllantirish kabi yo‘nalishlar ham xulq-atvor buzilishlarini
oldini olish va ularni to‘g‘ri korreksiya qilishda muhim o‘rin tutadi. Zero, xulq-atvor
buzilishlarini faqat jazolash yoki intizomiy choralar bilan bartaraf etish mumkin emas; bunday
yondashuv aksincha, konfliktning yanada kuchayishiga sabab bo‘ladi. Shu bois zamonaviy
pedagogik psixologiya o‘quvchi shaxsiga individual yondashuv, uning psixologik ehtiyojlarini
tushunish va qulay pedagogik muhit yaratish tamoyillariga tayanadi.
Mazkur ilmiy maqola pedagogik psixologiya doirasida xulq-atvor buzilishlarining kelib
chiqish omillarini, ularning psixologik tabiatini, diagnostika va korrektsiya usullarini,
shuningdek, O‘zbekiston ta’lim amaliyotida qo‘llanilayotgan yondashuvlarni chuqur ilmiy tahlil
qilishni maqsad qiladi.Yoritilayotgan masalalar ushbu muammoning nazariy asoslarini aniqlash,
amaliyotda samarali korrektsion strategiyalarni ishlab chiqish va o‘quvchilar xulqidagi
og‘ishlarni bartaraf etishda pedagogik psixologiyaning ahamiyatini ko‘rsatib beradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
751
Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan
islohotlar, shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvning kuchayishi pedagogik psixologiya oldiga bir
qator yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilar faoliyatini
faollashtirish, ularda mustaqil fikrlash, ijobiy qadriyatlarni shakllantirish ta’limning ustuvor
yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Shu bilan birga, o‘quv muassasalarida xulq-atvor buzilishlari,
intizomdagi muammolar, agressiv xatti-harakatlar, pedagogik talablarni qabul qilmaslik,
o‘qishga past motivatsiya kabi holatlar ko‘paymoqda. Bu esa pedagog-o‘qituvchilardan nafaqat
didaktik yondashuvni, balki chuqur psixologik bilim va korrektsion ko‘nikmalarni talab etadi.
Tadqiqot maqsadi
Tadqiqotning asosiy maqsadi — pedagogik psixologiyada xulq-atvor buzilishlarining
maktab sharoitida kelib chiqish omillari, ularning psixologik xususiyatlari va samarali korreksion
metodlarni aniqlashdir.
Tadqiqot usullari
Tadqiqot quyidagi usullar orqali amalga oshirildi:
Kuzatuv —5–9-sinf o‘quvchilari sinflaridagi xulq-atvor namoyon bo‘lishini tizimli qayd
etish.
Psixodiagnostika — Emotsional barqarorlik va aggressivlikni aniqlash uchun standart
testlar:
R. Bek depressiya shkalasi
A. Eyzenk temperament testi
Sotsiometriya
Suhbatlar — o‘qituvchilar va ota-onalar bilan intervyular, o‘quvchilar bilan individual
suhbatlar.
Statistik tahlil — kuzatuv natijalari MS Excel va SPSS dasturlari yordamida tahlil qilindi.
Tadqiqot ishtirokchilari
Tadqiqot 120 o‘quvchi (Toshkent shahridagi 3 umumiy o‘rta ta’lim maktabi) va 12
o‘qituvchi ishtirokida o‘tkazildi. Ishtirokchilar 6–16 yosh oralig‘ida bo‘lib, xulq-atvor
buzilishlari darajasi turlicha edi.
Natijalar
Agressiv xulq: 120 o‘quvchidan 28% da sezildi, asosan 7–9-sinf o‘quvchilari orasida.
Passiv–agressiv xulq: 22% o‘quvchilarda kuzatildi, ko‘pincha ijtimoiy moslashishda
qiyinchiliklar bilan bog‘liq.
Emotsional buzilishlar: 18% o‘quvchilarda aniqlangan, ko‘pincha oilaviy omillar bilan
bog‘liq.
Deviant xulq: 12% o‘quvchilarda qayd etilgan, intizomiy va normaga zid harakatlar bilan
tavsiflanadi.
Tadqiqot tahlili
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, xulq-atvor buzilishlari ko‘pincha oilaviy omillar (35%),
sinfdagi psixologik muhit (30%), individual psixologik xususiyatlar (25%) va ijtimoiy omillar
(10%) bilan bog‘liq.
Korrektsion ishlarda quyidagi metodlar samarali bo‘ldi:
Kognitiv-behavoral mashg‘ulotlar – 80% ishtirokchilarda ijobiy o‘zgarish.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
752
Rolli o‘yinlar va treninglar – 75% o‘quvchilarda konflikt darajasini kamaytirish.
Relaksatsiya va stressni kamaytirish mashqlari – 70% o‘quvchilar uchun foydali bo‘lgan.
Oilaviy maslahat va ota-ona bilan hamkorlik – 85% holatda ijobiy natija.
Tadqiqot xulosalari
Xulq-atvor buzilishlarini oldini olish va korreksiya qilish uchun kompleks yondashuv
zarur.
Psixologik diagnostika va pedagogik texnologiyalarni uyg‘un qo‘llash samaradorlikni
oshiradi.
Ota-ona va o‘qituvchi hamkorligi muhim rol o‘ynaydi.
Amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarda emotsional barqarorlik va ijtimoiy moslashuv
sezilarli darajada yaxshilanadi.
Xulq-atvor buzilishlari — shaxsning jamiyat tomonidan qabul qilingan me’yorlarga zid
tarzda namoyon bo‘ladigan xatti-harakatlari bo‘lib, ularning kelib chiqishi emotsional jarayonlar,
nerv tizimi faoliyati, oilaviy muhit, maktabdagi psixologik atmosfera kabi omillar bilan
chambarchas bog‘liqdir.
Pedagogik psixologiyada bunday buzilishlarga ta’sir etuvchi omillarni o‘z vaqtida
aniqlash va ularga to‘g‘ri yondashish o‘quvchi shaxsining sog‘lom rivojlanishiga xizmat qiladi.
Shuningdek, xulq-atvor buzilishlarini korreksiya qilish metodlari o‘quvchilar psixologiyasining
chuqur tahliliga tayangan holda ishlab chiqiladi.
Ta’lim amaliyotida uchrayotgan xulq-atvor buzilishlari bir xil ko‘rinishda namoyon
bo‘lmaydi. Ba’zi o‘quvchilarda passivlik, tortinchoqlik, emotsional beqarorlik, o‘ziga
ishonchsizlik kuzatilsa, boshqalarida agressiv xatti-harakatlar, qarshilik ko‘rsatish, negativizm,
impulsiv reaktsiyalar ustun bo‘ladi. Bu holatlar pedagog-o‘qituvchilar faoliyatida muayyan
qiyinchiliklarni vujudga keltiradi, ta’lim jarayoni samaradorligini pasaytiradi, sinf muhitini
buzadi. Shu sababli xulq-atvor buzilishlarining ilmiy-nazariy asoslarini, ularning diagnostik
mexanizmlarini aniqlash va korrektsiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etish pedagogik
psixologiyaning dolzarb masalalari sirasiga kiradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston olimlarining tadqiqotlarida xulq-atvor buzilishlarining
pedagogik jarayonga ta’siri, ularni aniqlashning zamonaviy psixodiagnostik metodlari,
shuningdek, o‘quvchilar bilan korreksion ishlashning samarali yo‘llari alohida ilmiy ahamiyat
kasb etmoqda. Jumladan, A.R. Xo‘jayev, D.R. To‘raqulov, M.A. Ochilova, N. Jo‘rayev va
boshqa mahalliy tadqiqotchilar o‘quvchilar psixologik rivojlanishi, emotsional holatlari,
konfliktli vaziyatlardagi xatti-harakatlari, ularni moslashtirish va tarbiyaviy muammolarni
bartaraf etish texnologiyalarini ilmiy asosda o‘rgangan. Ushbu qarashlar xulq-atvor buzilishlarini
kompleks (pedagogik, psixologik va ijtimoiy) yondashuv asosida korreksiya qilishning
zamonaviy konsepsiyasini shakllantirishga zamin yaratmoqda.
Shu bilan birga, ta’lim muassasalarida psixologik xizmatning takomillashtirilishi,
o‘qituvchilarning pedagogik kommunikativ kompetensiyasini oshirish, o‘quvchilar bilan
muloqotda emotsional barqarorlikni shakllantirish kabi yo‘nalishlar ham xulq-atvor buzilishlarini
oldini olish va ularni to‘g‘ri korreksiya qilishda muhim o‘rin tutadi. Zero, xulq-atvor
buzilishlarini faqat jazolash yoki intizomiy choralar bilan bartaraf etish mumkin emas; bunday
yondashuv aksincha, konfliktning yanada kuchayishiga sabab bo‘ladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
753
Shu bois zamonaviy pedagogik psixologiya o‘quvchi shaxsiga individual yondashuv,
uning psixologik ehtiyojlarini tushunish va qulay pedagogik muhit yaratish tamoyillariga
tayanadi.
Mazkur ilmiy maqola pedagogik psixologiya doirasida xulq-atvor buzilishlarining kelib
chiqish omillarini, ularning psixologik tabiatini, diagnostika va korrektsiya usullarini,
shuningdek, O‘zbekiston ta’lim amaliyotida qo‘llanilayotgan yondashuvlarni chuqur ilmiy tahlil
qilishni maqsad qiladi.
Yoritilayotgan masalalar ushbu muammoning nazariy asoslarini aniqlash, amaliyotda
samarali korrektsion strategiyalarni ishlab chiqish va o‘quvchilar xulqidagi og‘ishlarni bartaraf
etishda pedagogik psixologiyaning ahamiyatini ko‘rsatib beradi.
XULOSA
Pedagogik psixologiyada xulq-atvor buzilishlarini korreksiya qilish masalalari
zamonaviy ta’lim tizimining eng dolzarb yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, xulq-atvor buzilishlari bir tomonlama intizomiy choralar bilan bartaraf etilmaydi;
ularni aniqlash, psixologik va pedagogik tahlil qilish, shaxsga yo‘naltirilgan korreksion
texnologiyalarni qo‘llash zarur.
O‘zbekiston olimlarining tadqiqotlari asosida xulq-atvor buzilishlarini korreksiyalashning
kompleks yondashuvi samarali ekanligi isbotlangan. Bu yondashuv psixologik diagnostika,
pedagogik strategiyalar va oilaviy qo‘llab-quvvatlashni birlashtiradi. Shuningdek,
o‘qituvchilarning pedagogik kompetensiyasi va sinfdagi psixologik muhit ham xulq-atvor
buzilishlarini kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi.
Tavsiyalar va takliflar:
Individual monitoring: Har bir o‘quvchining xulq-atvorini muntazam kuzatib borish,
diagnostika natijalarini tizimli ravishda qayd etish.
Moslashtirilgan korreksion dasturlar: Diagnostika asosida har bir xulq-atvor buzilishi
turiga moslashtirilgan maxsus mashg‘ulot va treninglar tashkil etish.
Psixologik-pedagogik integratsiya: Pedagogik va psixologik yondashuvlarni birlashtirish
orqali o‘quvchilarni ijtimoiy va emotsional jihatdan qo‘llab-quvvatlash.
Ota-ona hamkorligi: Ota-ona, o‘qituvchi va psixolog uchburchak tizimi orqali uzviy
hamkorlikni kuchaytirish, tarbiyaviy ishlarni uyg‘unlashtirish.
Sinf muhitini optimallashtirish: Konfliktlarni oldini olish, sinfdagi emotsional
barqarorlikni shakllantirish va o‘quvchilarning ijobiy xulqini rag‘batlantirish.
Pedagogik
malakani
oshirish:
O‘qituvchilarning
pedagogik
va
psixologik
kompetensiyalarini oshirish uchun maxsus kurslar, seminarlar va treninglarni joriy etish.
Milliy qadriyatlarni hisobga olish: Tarbiyaviy va korrektsion ishlarni milliy madaniyat va
an’analarni inobatga olgan holda tashkil etish, o‘quvchilarda ijobiy shaxsiy va ijtimoiy
fazilatlarni rivojlantirish.
Shunday qilib, xulq-atvor buzilishlarini ilmiy asoslangan pedagogik psixologik
yondashuv orqali korreksiya qilish o‘quvchilarning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga, ta’lim
jarayonining samaradorligiga sezilarli hissa qo‘shadi. Bu esa milliy ta’lim tizimida sog‘lom va
barqaror maktab muhiti yaratishga xizmat qiladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
754
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Xo‘jayev A.R. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan, 2018.
2.
To‘raqulov D.R. Psixologik diagnostika va maktab amaliyoti. – Toshkent: O‘zbekiston
davlat pedagogika universiteti nashriyoti, 2020.
3.
Ochilova M.A. O‘quvchilarda xulq-atvor buzilishlarini aniqlash va korreksiya qilish. –
Buxoro: Nasaf, 2019.
4.
Jo‘rayev N. Maktab psixologiyasi: nazariya va amaliyot. – Toshkent: San’at, 2021.
5.
Alimov T. Psixologik maslahat va pedagogik yondashuvlar. – Farg‘ona: Fan, 2022.
