ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
488
PUL TARIXI
Qosimov Faxriddin Shamsiddinovich
UzMU harbiy tayyorgarlik o’quv markazi front orti va moliyaviy ta’minot sikli katta
o‘qituvchisi. QK xizmatchisi
Mingboyev Ibrohim Alisher o‘g‘li
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti harbiy tayyorgarlik o‘quv markazi
kursanti, TMI talabasi
Lapasov Muhiddin Sa‘dulla o‘g‘li
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti harbiy tayyorgarlik o‘quv markazi
kursanti, TMI talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7847731
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Pulning kelib chiqishi har bir tovarning bir-biriga qarama-
qarshi bo'lgan foydalanish qiymati va qiymatlariga ega ekanligi bilan bog'liqligini hisobga
oladigan bo’lsak, pulning qadimgi davrlardan to bugungi ko’rinishi tahliliga bag’ishlanadi.
Kalit so‘zlar:
pul evolyutsiyasi, pul vazifasi, tanga evolyutsiyasi, qog‘oz pullar.
ИСТОРИЯ ДЕНЕГ
Аннотация.
В данной статье анализируется появление денег с древнейших времен
до наших дней с учетом того, что происхождение денег связано с тем, что каждый товар
имеет противоречивые потребительные стоимости и ценности.
Ключевые слова:
денежная эволюция, денежная функция, эволюция монет,
бумажные деньги.
HISTORY OF MONEY
Abstract.
This article analyzes the appearance of money from ancient times to the present,
taking into account that the origin of money is related to the fact that each commodity has
conflicting use values and values.
Key words:
monetary evolution, monetary function, coin evolution, paper money.
Ta‘kidlash joizki, pulning paydo bo'lishini xronologik jihatdan to'g'ri tavsiflash iqtisodiy
va ijtimoiy munosabatlarda paydo bo'ladigan sabab omillari zanjiridir. Pulning rivojlanishi va
shakllanishi tarixi shuni ko'rsatadiki, odamlar o'troq turmush tarzini yo'lga qo'yib, o'z yerlariga ega
bo'lgach, ba'zi oilalarda ba'zi mahsulotlarning ortiqcha, boshqalarining etishmasligi paydo bo'lgan.
Pullar qachon paydo bo‘lganini aniq aytish qiyin.
Axir, hatto pul tushunchasi ham har doim boshqacha edi. Ibtidoiy odamlarning mavjudligi
davrida ayirboshlash amalga oshirilgan. Masalan, kulolchilik bilan shug’ullanganlar qozon va
ko’zalar, temirchilar – o’q o’qlari, temirchilar va boshqalar bilan savdo qilganlar.
Bu juda qulay emasligini tushunib, oziq-ovqat va narsalarning qiymati boshqacha bo'lgan
tushuncha paydo bo'ldi. Bir qancha olimlarning o‘tkazilgan tadqiqotlariga ko‘ra, kumush
tayoqchalar dunyodagi birinchi pul belgisi sifatida ishlatilgan.
Ular bilan to‘lash amaliyoti Shumerlar tomonidan Mesopotamiyada joriy qilingan. Kauri
dengiz mollyuskasining chig‘anoqlari Xitoyda hisob-kitoblarda juda mashhur bo‘lgan va davlat
tarixining dastlabki davrlarida (taxminan 3500 yil oldin) ular aslida yagona “valyuta” bo‘lib
xizmat qilishgan.
O‘rta Osiyodagi tangalarning old tomonida biron bir jonzotning yoki odamning boshi,
teskari tomonida esa avval chuqurchalar, keyin esa tasvirlar bor edi. Tangalarning ikkinchi tomoni
old tomoniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi yo‘q edi, faqatgina unga qo‘shimcha sifatida xizmat qilgan.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
489
Agar tanga ustida ikkita bosh bo‘lsa, old tomonga qo‘yilgan bosh biroz kattalashtirilgan holda
tasvirlangan.
Pul evolyutsiyasi
1
Pul evolyutsiyasi
2
Qadimgi Misrda misrliklar orasida eng keng tarqalgan “valyuta” don mahsulotlari edi.
Donli mahsulotlar ko‘rinishidagi oylik ish haqi boshqa tovarlarni olish uchun barter savdosida
ishlatilgan. Okeaniyada bir necha yuz vulqon orollaridan iborat Mikroneziya shtati hududida - Yap
Orol davlati mavjud. Mahalliy aholi “rai” deb ataydigan dumaloq teshikli ulkan tosh disklardan
foydalangan va bu disklar har xil o‘lchamlarga ega bo‘lgan (baʼzi “tangalarning” og‘irligi besh
tonnaga, diametri bir necha metrga yetadi, boshqalari esa atigi 10 santimetr bo‘lgan).
G‘arbiy Afrikada metall uzuklar pul sifatida ishlatilgan va bu 1948 yilgacha davom etgan.
Odatda qullar uchun pul to‘lash uchun oddiy emas, balki qimmatbaho metallardan yasalgan
uzuklar ishlatilgan. Sharqdagi yana bir g‘ayrioddiy pul ekvivalenti presslangan choydan qilingan
g‘isht edi. Shunga o‘xshash “valyuta” qadimgi Xitoy, Tibet va Mo‘g‘ulistonda savdoda ishlatilgan.
Bunday “pul” baʼzi Sharqiy mintaqalarda o‘tgan asrning o‘rtalariga qadar ishlatilgan.
Dunyoning baʼzi qismlarida hatto tuz ham haqiqiy valyuta hisoblangan. Butun dunyoda va
insoniyat tarixi davomida tuz:
Foydali va shifobaxsh mahsulot
Ҳаётнинг рамзи
Yovuzlikdan himoya
Ko‘pgina mamlakatlarda tuz oltindan qimmatroq edi.
1
Muallif tomonidan tayyorlandi
.
2
Muallif tomonidan tayyorlandi
.
Pul
bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun
umumiy ekvivalent vazifasini bajaradi
tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida isteʼmolchilar o‘rtasidagi
ijtimoiy munosabatlarni ifoda etadi.
“Shekel”
miloddan avvalgi
3000 yillar,
Mesopotamiya
“Oltin quymalar”
miloddan avvalgi
3000 yillar, Misr
“
Pul-pichoqlar”
miloddan avvalgi
XII asr,
Xitoy
shunday kuchga ega bo‘ladiki, u umumiy ijtimoiy qiymatga ega
barcha tovarlarni xarid qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi
.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
490
Pul haqida umumiy tushuncha
3
Turli mamlakatlarda hisob-kitoblar uchun vosita sifatida cherkov idishlari, turli xil
asboblar va bezaklar ishlatilgan. Ehtimol, dastlab ular metall buyumlar (o‘q uchlari va nayzalar,
mixlar, idishlar), keyin turli shakldagi quymalarda bo‘lgan.
Pulning vazifasini mis, bronza, temir, kumush bajargan. Faqat baʼzi mamlakatlarda
(Ossuriya va Misrda) oltin miloddan avvalgi 2 ming yilliklarda pul uchun ishlatilgan.
Vaqt o‘tishi bilan metall quymalar pul sifatida ishlatila boshlandi, va bu sezilarli
noqulayliklarga ega edi:
har safar metall miqdorini tortish kerak edi
uning namunasini aniqlash kerak edi
ularning soxtalashishi
xali ommalashmagan edi
ularni olib yurish noqulay edi
Pul
4
Gerodot va antik davrning boshqa baʼzi allomalari birinchi tangalar kichik Osiyo, yaʼni
Lidiya shaxrida zarb qilingan deb yozishgan.
Bizning vaqtimizda eng qadimgi tangalar miloddan avvalgi 685 yil atrofida, aynan shu
shaxarda qirol Ardis davrida paydo bo‘lganligi aniq belgilangan. Ular elektrumdan, kumush va
oltinning tabiiy qotishmasidan qilingan.
Miloddan avvalgi VII asrdan boshlab zarb qilingan tangalar muomalada bo‘lgan.
Tangalarning tez tarqalishi ularni saqlash, maydalash va birlashtirish qulayligi, kichik og‘irlik va
hajm bilan nisbiy yuqori narx bilan bog‘liq bo‘lgani, xamda ular almashish uchun juda qulay
bo‘lishi ularni ommalashishiga sabab bo‘ldi.
3
Muallif tomonidan tayyorlandi.
4
Muallif tomonidan tayyorlandi.
O’lchov
Ekvivalent
Tovarlar
yoki
xizmatlar
qiymatining
o‘lchovi
Osongina
almashiladigan,
yaʼni maksimal
likvidlikka ega
bo‘lgan universal
ekvivalentdir
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
491
Tanga evolyutsiyasi
5
1917 yilgi inqilobdan keyin Rosiya imperiyasi quladi va shu bilan birga pul tizimi zaiflashdi.
Mamlakatda hokimiyat uchun kurash bilan bir qatorda turli pul birliklari ham o‘zaro kurashdilar.
uomalada juda katta miqdordagi pul va ularning analoglari bor edi. Bunday vaziyatda rubl
kursining shoshilinch ko‘tarilishi talab qilindi.
1922 yilda pul tizimini mustahkamlash uchun Sovet hukumati birinchi qadamni qo‘ydi: u
Sovet Ittifoqining maxsus banknotalari – chervonesni chiqardi. Bitta chervones inqilobdan oldingi
o‘nta oltin rublga teng edi. Keyin, pulni almashtirish uchun, 1923 yilda Sovet ittifoqining
xazinalari - rubl chiqarildi. 1 rubl 1922 yilgacha chiqarilgan 1 million rublga va 1922 dan keyin
chiqarilgan 100 rublga teng edi. Yangi tashkil etilgan davlatda banknotalar chiqarilishi shu tarzda
boshlandi.
Sovet Ittifoqi gerbi tushirilgan qog‘oz banknotalar 1923 yilda paydo bo‘lgan. 10 000, 15 000
va 25 000 rubl nominaldagi banknotalar umumiy suv belgisi bilan qog‘ozga bosilgan. Ikkala
tomonda - substrat panjarasini va bitta rangli tipografik yozuv bilan bosib chiqarilgan. Old
tomonda "ikki harf - beshta raqam" formatida ikkita raqam mavjud edi. Markaziy saylov
komisiyasi va Sovet ittifoqining xalq Komissarlari Kengashining 1923 yil 23 - noyabrdagi qaroriga
asosan besh ming rublgacha bo‘lgan kichikroq nominallar masalasini o‘z zimmasiga oldi. Ammo
yaqinlashib kelayotgan pul islohoti va narxlarning hozirgi ko‘lami ularning chiqarilishini amaliy
qilib bo‘lmasdek ko‘rsatdi. Bunga parallel ravishda, o‘sha yili bosilgan Rossiya Sovet Federativ
Sotsialistik Respublikasi banknotalari foydalanishga tushdi.
Sovet Ittifoqining tashkil topgan paytdan to qulashigacha bo‘lgan rivojlanish tarixi 1922
yildan 1991 yilgacha vayronagarchilik va shakllanish, rivojlanish, farovonlik va tanazzul
davrlarini kuzatish mumkin bo‘lgan banknotalarda bevosita va yorqin aks etgan. Mamlakatning
mavjudligi pulsiz imkonsiz bo‘lib chiqdi va 70 yil davomida Sovet pullari tovarlarning aylanishini
va iqtisodiyotning ishlashini taʼminladi, so‘ngra yangi davlat - Rossiyaning milliy pul tizimiga
yo‘l ochdi.
O‘zbekiston Respublikasi 1991 yil 31 avgustda mustaqillikka erishgani eʼlon qilingach,
mamlakatda sovet rubli pul birligi sifatida muomalada qolavergan edi. 1992 yilning yanvaridan
5
Muallif tomonidan tayyorlandi.
“Birinchi
tangalar”
miloddan avvalgi
VII–VI asrlar,
Lidiya
“darik” lar
miloddan avvalgi
VI asr, Fors
(birinchi xalqaro
zaxira valyutasi)
“Solid”
miloddan avvalgi
IV asr,
Rim imperiyasi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
492
isteʼmol bozorini himoyalash va mahsulotlarni faqat O‘zbekiston fuqarolariga sotish uchun bir
martalik kuponlar bosib chiqarilgan. 1993 yilning 15 noyabrida so‘m-kupon chiqarilganidan so‘ng
1 hafta o‘tib — 22 noyabrgacha gazeta qog‘ozida chop etilgan va tashkilotining muhri uriladigan
kartochkasi qirqib olinuvchi bir martalik kuponlar amal qilgan. Oziq-ovqat do‘konlari, umumiy
ovqatlanish korxonalarida kuponlarning naqd pulda to‘lanishi kerak bo‘lgan hisobga yarasha
qismi qaychida qirqib olingan. Bunday kuponlar 10+25=35, 50, 100, 150, 200, 350, 500, 1000,
2000, 3000, 5000 rublga yarasha kartochkalar bilan chop etilgan. O‘zbekistonning amaldagi milliy
valyutasi so‘m — O‘zbekiston Respublikasi Oliy kengashining 1993 yil 3 sentabrdagi №952-XII
qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 iyundagi PF-870 sonli
farmoniga binoan, 1994 yilning 1 iyulida, o‘zigacha amalda bo‘lgan so‘m-kuponga 1:1000
nisbatda muomalaga kiritilgan. So‘m dastlab 1, 3, 5, 10, 20, 50 tiyinlik tangalar hamda, 1, 3, 5, 10,
25, 50, 100 so‘mlik qog‘oz kupyuralar bilan bir vaqtning o‘zida muomalaga kirgan. 1 so‘m 100
tiyinga maydalangan. Aytish joizki, so‘m muomalaga kiritilgan kunda valyuta birjasida 1 AQSH
dollarining qiymati roppa-rosa 7 so‘m bo‘lgan.
So‘m qadri tushib borishi bilan past nominaldagi qog‘oz pullar muomalada ko‘proq ushlab
turilishi uchun tanga ko‘rinishidagi so‘mlarga almashtirib borilgan. Jumladan, 1997 yilda ilk marta
1, 5 va 10 so‘mlik tangalar muomalaga kiritilgan. Bunday ko‘rinishdagi tanga so‘mlar 1998, 1999
yillarda ham ishlab chiqarilgan. 2000 va 2001 yillarda 1, 5 va 10 so‘mlik tangalarning hajmi
kichraytirilgan va dizayni o‘zgartirilgan. Bundan tashqari, po‘lat, mis va nikel qotishmali 50
so‘mlik (2001) va 100 so‘mlik (2004) tangalar ham muomalaga kiritilgan.
1994 yilda muomalaga kiritilgan 100 so‘mgacha bo‘lgan jamiki qog‘oz pullar
Germaniyaning «Giesecke & Devrient» («Giyesacke & Devriyent») firmasida chop etilgan. (Hozir
bu yerda Yevropa Ittifoqi valyutasi — yevro ham chop etiladi). 1997 yili muomalaga kiritilgan
200 so‘mlikdan boshlab, keyingi barcha kupyuralar Toshkentdagi «Davlat belgisi» davlat
korxonasida bosilmoqda.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, birinchi pullarning paydo bo'lish tarixi ko'pincha bugungi
kunda, yuqori texnologiyalar asrida o'zini namoyon qiladi.
Birinchi pullarning tarixi "qog'oz va temir" bilan tugamaydi, kompyuter texnikasining
rivojlanishi bilan ko'plab iqtisodiy operatsiyalarda keng qo'llaniladigan "elektron pullar" paydo
bo'ldi.
Ayni paytda, muzeylar va boshqa tarixiy tashkilotlarda pul "yodgorliklari" bilan bir qatorda
turli xalqlarning pullari paydo bo'lishining ishonchli tarixi ehtiyotkorlik bilan saqlanadi.
REFERENCES
1.
История денег / Владимир Тульев. – 2-чи наш. – М. : Эксмо, 2013. – 208 б.
2.
Монеты СССР. Большая иллюстративная энциклопедия / И. А. Ларин – Подольский,
М. М. Гдейзера – М. : Эксмо, 2013. – 256 б.
3.
История денег. От раковин каури до евро / Егор Грин - М. : Центрполиграф, 2022. –
280 б.
4.
Самые известные монеты и банкноты мира. Большая иллюстрированная
энциклопедия / Игорь Ларин-Подольский – М. : Эксмо, 2021. -259 б.
