ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
110
BOLАLАR NUTQIDА LISONIY YARАTUVCHANLIK
Axmedova Nilufar Safarovna.
O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti,
O‘zbekiston, Toshkent
https://doi.org/10.5281/zenodo.8002873
Annotatsiya.
Maqolada bolalarning lisoniy hodisalarga erkin, o‘z tasavvuri doirasida
yondashishi va buning oqibatida g‘ayrioddiy nomlar, ularni ifodalovchi so‘zlarning vujudga
kelish jarayonlari yoritilgan.
Таянч сўз ва иборалар:
miya, образ, тафаккур, obrazli muloqot, kreativ, хотира,
тасаввур, ҳаракат, ижод.
ЯЗЫКОВОЕ ТВОРЧЕСТВО В ДЕТСКОЙ РЕЧИ
Аннотация.
В статье описываются процессы свободного подхода детей к
языковым явлениям, в рамках их воображения, и возникновения в результате необычных
названий и слов, их обозначающих.
Ключевые слова и выражения:
mозг, образ, мышление, образное общение,
творчество, память, воображение, движение, творчество.
LINGUISTIC CREATIVITY IN CHILDREN'S SPEECH
Annotation.
The article describes the processes of children's free approach to linguistic
phenomena, within the framework of their imagination, and the emergence of unusual names and
words denoting them as a result.
Key words and word expression:
brain, image, thinking, imaginative communication,
creativity, memory, imagination, movement, creativity.
Bolalar nutqida lisoniy yaratuvchanlik ham eng faol hodisalardan biri hisoblanadi.
Masalan, boshqa agglyutinativ tillar singari o‘zbek tilida ham so‘z yasovchi qo‘shimchalar
vositasida yangi so‘z hosil qila bilish imkoniyati mavjud. Tashqi olam va o‘z-o‘zini anglash
bolalarda til orqali kashf etilar ekan[1:380], u so‘z yasalish imkoniyatini ham puxta o‘zlashtira
oladi. Masalan:
–
Dadang kim bo‘lib ishlaydilar?
–
Ustachi.
(Maftuna, 4 yosh)
Bola tafakkurida -chi affiksi shaxs oti hosilasini yuzaga keltirishi haqida maʼlumot mavjud
va uni yetarli darajada o‘zlashtirganligi sababli ham hech ikkilanmay shaxs oti maʼnosidagi so‘zni
hosil qilmoqda. Аyni vaziyatda bola uchun shaxs otidan iborat asos anglatayotgan maʼno
ahamiyatli emas, balki affiks bajaradigan funktsiya muhimroq. Shu sababli bolalar nutqida
bog‘bonchi, zavodchi, oshpazchi
kabi hosilalarning tug‘ilishi tabiiy. Zero, “...bolalar
tushunchasiga ko‘ra, muayyan ish bilan shug‘ullanuvchi xohlagan inson albatta nomlanishi kerak.
Shu sababdan ham bolalar nutqida “kasb-hunar”ni atovchi maxsus nomlar kashf qilinib boriladi.
Bunday nomlar ikki xil yo‘l orqali hosil qilinadi: birinchisi mavjud kasb-hunar otlariga o‘xshash
bo‘lsa (bog‘bonchi, zavodchi kabi), ikkinchisi mutlaqo tilda mavjud bo‘lmagan so‘zlar
orqali”[5:150].
Shukrona, tesha nima?
–
Teshami? Tesha hamma narsani teshib turadi.
(Shukrona, 4 yosh)
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
111
Ushbu misoldan ko‘rinadiki, baʼzan bolalar o‘zlari anglamagan holda ayrim ilmiy
farazlarni ham ilgari surishadi. Quyidagi misolda ham xuddi shu holat takrorlanmoqda:
–
Oybek, paypog‘ing qani?
– Oyiii, paypoq emas, oyoq qop. Qo‘l-qop, oyoq-qop. Ko‘rdingiz?!
(Oybek, 4,6 yosh).
Eʼtiborlisi, bola sof o‘zbek tilida so‘z yasamoqda. Chunki qo‘lqop so‘zi anglatayotgan
narsaning mohiyati paypoq so‘zi anglatayotgan narsa bilan juda yaqin. Bola nazarida paypoq so‘zi
oyoq bilan bog‘liq bo‘lsa-da, bu so‘z tarkibida uning maʼnosini anglatuvchi so‘z mavjud emas.
Vaholanki, paypoq so‘zi tarkibidagi pay fors-tojik tilidagi poy – oyoq so‘zining fonetik
o‘zgarishga uchragan shakli. Аmmo bolalarda hali boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish jarayonini
anglash ko‘nikmasi mavjud bo‘lmaganligidan uni ilg‘ay olmadi va shu sababdan bola asriy
“xatolikni tuzatib”, yangi so‘z hosil qilib qo‘ydi.
Yoki
1.
– Oyi, buvimnikiga oyoqda boramizmi yoki mashinada?
(Yosin Muhammad, 4 yosh)
2.
– Aka, qarang, choy pishdi
. (Yosin Muhammad, 3 yosh)
3.
– Mani tushimga-chi, oppoq ot tushdi.
(Yosin Muhammad, 3 yosh)
Ushbu misollarda ham bola aslida mantiq nuqtayi nazaridan xatolikka yo‘l qo‘yayotgani
kuzatilmaydi. Chunki haqiqatan ham oyoq orqali boriladi, suv xomlik holatidan qaynash holatiga
o‘tadi, balki, tushlarni tafakkurimizga “tush”ganligi uchun ham ko‘ra olarmiz.
Vaqt o‘tishi bilan ular til mohiyatiga ko‘nikib boradi, “...tanish so‘zlarning yangi maʼnolari
haqida bilim va malakaga ega bo‘lish bolalar faol lug‘atining sifat jihatdan takomillashuviga sabab
bo‘ladi. Bolalar nutqiga xos yasama so‘zlarning semantik strukturasi ham ular tajribasida yuz
berayotgan o‘zgarishlar va buyumlar olamini o‘zlashtirish darajasini aks ettiradi”[11:12].
Umuman, bolalar nutqida ko‘plab metafora, o‘xshatish, jonlantirish kabi tasviriy vositalar,
aksiologik modallikni ifodalovchi lisoniy birliklar, mazmunan o‘ziga xos matnlar hosil qilinadiki,
bu bolalar obrazli va ijodiy tafakkuri asosida yuzaga keluvchi o‘ziga xos nutqiy tuzilmalarni tizimli
ravishda maxsus tadqiq etishni, ularning lingvistik qonuniyatlarini aniqlash zaruriyatini keltirib
chiqaradi. Ushbu muammoni tadqiq etish o‘zbek tilshunosligining psixolingvistika yo‘nalishi
rivojiga xizmat qilishi bilan bir vaqtda hozirgi globallashuv davrida millatimiz kelajagi bo‘lgan
yosh avlodning milliy tafakkuri va milliy tili shakllanishiga xos xususiyatlarni yoritish imkonini
ham beradi.
Аytish joizki, bolalar nutqining ushbu masala bilan aloqador o‘ziga xos jihatlari Yevropa
tilshunosligida R.Braun, Ye.Klark, M.Breyn, D.Slobin, M.Bauerman; rus tilshunosligida
O.S.Аxmanova, А.N.Gvozdev, А.А.Leontьev, V.K.Xarchenko, А.M.Shaxnarovich, S.N.Seytlin,
T.А.Gridina, N.V.Glushevskaya, N.M.Mosina, O.V.Shabalina, N.M.Golevalarning tadqiqotlarida
o‘z aksini topgan. Xususan, А.N.Gvozdev, S.N.Tseytlinlarning ilmiy tadqiqotlarida obrazli
tafakkurning bolalar nutqida so‘z ijod qilish jarayonida kuzatiladigan spetsifik o‘ziga xosliklari
haqida[2:471; 9:64-73]; V.K.Xarchenko, T.А.Gridinalarning ilmiy ishlarida esa bolalar nutqida
so‘zlarning konnotativ maʼno anglatish xususiyatlari to‘g‘risida fikr yuritiladi[8:195; 6:306].
N.V.Glushevskaya hamda O.А.Shabalinalar bolalar nutqida so‘zlarning ko‘pmaʼnolilik xususiyati
ularning narsalar bilan aloqadorlikdagi faoliyatida, o‘yin o‘ynash hamda nutqiy faoliyatida kattalar
nutqini eshitish va ularga taqlid qilish orqali o‘zlashtirilishini alohida taʼkidlaydilar[3:27; 10:21].
N.M.Goleva esa bolalardagi o‘xshatish usuliga bo‘lgan nutqiy layoqat borliqdagi narsa-hodisa,
belgi-xususiyat, harakat-holatni nomlash, tushuntirish, hissiy-baholash kabi vazifalarni bajarish
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
112
uchun qo‘llanishiga urg‘u beradi[4:184]. N.M.Mosina bolalar nutqi tadqiqining tarixiga
bag‘ishlangan maqolasida jahon tilshunosligida bu sohaning paydo bo‘lishi, unga bo‘lgan zarurat,
tadqiqotlar jarayonidagi xato va kamchiliklar xususida batafsil to‘xtaladi[7:160-166].
REFERENCES
1.
Буслаев Ф.И. О преподавании отечественного языка. – М., 1973. – С. 380.
2.
Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. – М.: Изд-во Акад. пед. наук
РСФСР, 1961. – 471 с.
3.
Глущевская Н.В. Полисемантичное слово в речи ребенка дошкольного
возраста
:
Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Пермь, 2002. – 27 c.;
4.
Голева Н.М. Сравнение в детской речи: Конец ХХ в.: Автореф. дисс. … канд.
филол. наук. – Новгород, 1997. – 184 с.
5.
Гридина Т.А. Детский вопрос как форма лингвокреативного мышления. //
Вестник Кемеровского государственного университета. – Кемерова, – 2017. –
№ 1. – С. 150.
6.
Гридина Т.А. Онтолингвистика. Язык в зеркале детской речи: учебное
пособие. – М., 2006. – 306 с.
7.
Мосина Н.М. История исследования детского языка в России и зарубежом //
Интеграция образования. – 2003, –№ 4. – С. 160-166.
8.
Харченко В.К. Переносные значения слова. – Воронеж: Изд-во Воронеж,
1989. – 195 с.;
9.
Цейтлин С.Н. Инновации как продукт речевой деятельности ребенка //
Детская речь: проблемы и наблюдения. – Л., 1989. – С. 64-73.;
10.
Шабалина О.В. Структура и функционирование метафоры в детской речи:
Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Пермь, 2007. – 21 c.
11.
Қурбонова М.А. Ўзбек болалар нутқи лексикасининг социопсихолингвистик
тадқиқи: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф. – Тошкент, 2009. – Б. 12.
