ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
255
PSIXOLINGVISTIK TERMINLARNING LEKSIKOGRAFIK TALQINII
Nilufar Axmedova
O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori katta ilmiy xodimi, PhD.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10956567
Annotatsiya. Maqolada tilshunoslikning zamonaviy sohasi sanalgan psixolingvistika va
unga oid terminlarning lug‘atlarda berilishidagi o‘ziga xosliklar xususida fikr yuritilgan.
Tayanch soʻz va iboralar: psixolingvistika, psixologiya, izomorfizm, lisoniy irsiyat, lisoniy
yaratuvchanlik, logopediya, ichki nutq, inson omili.
LEXICOGRAPHIC INTERPRETATION OF PSYCHOLINGUISTIC TERMS
Abstract. The article discusses psycholinguistics, which is considered a modern field of
linguistics, and the specifics of giving related terms in dictionaries.
Key words and word expression: psycholinguistics, psychology, isomorphism, linguistic
heredity, linguistic creativity, speech therapy, inner speech, human factor.
ЛЕКСИКОГРАФИЧЕСКАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ПСИХОЛИНГВИСТИЧЕСКИХ
ТЕРМИНОВ
Аннотация. В статье рассматривается психолингвистика, считающаяся
современной областью лингвистики, и специфика дачи связанных с ней терминов в
словарях.
Ключевые слова и фразы: психолингвистика, психология, изоморфизм, языковая
наследственность, языковое творчество, логопед, внутренняя речь, человеческий фактор.
Psixolingvistika psixologiya va tilshunoslik fanlarining uyg‘unlashuvidan yuzaga kelgan
yangi soha sifatida e’tirof etiladi. Fan sifatida XX asrning o‘rtalarida shakllana boshlagan
psixolingvistikaning yuzaga kelishida bir qancha omillar ko‘rsatiladi. Jumladan, a) maktabgacha
yoshdagi bolalarning nutqini shakllantirish; b) aqliy nosog‘lom, kar-soqov hamda tug‘ma nutqiy
nuqsonli bolalarni o‘qitish, logopediya; d) nutqiy buzilishlarni tiklash; e) madaniyatlararo
aloqa
1
kabilar.
Psixolingvistika termini ilk marta 1936-yilda amerikalik psixolog J.R.Kantor tomonidan
qo‘llangan. 1946-yildan boshlab esa uning shogirdi N.G.Pronkoning “Til va psixolingvistika”
nomli maqolasi e’lon qilinganidan so‘ng keng iste’molga kirgan
2
.
Psixolingvistikaning asosiy tadqiqot obyekti nutqiy faoliyat subyekti bo‘lgan shaxs, til
egasidir. Shu sababdan uning diqqat markazida inson turadi, eng muhim xususiyati ham inson
omili ekanligi bilan o‘ziga xosdir
3
.
Tilshunoslik va psixologiya doirasidagi izlanishlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, inson
tafakkuri va nutq shakllari o‘rtasidagi bog‘liqlik juda ham yaqin hisoblanadi. Shu sababdan
psixolingvistika nuqtayi nazaridan yondashilsa, til nafaqat muloqot vositasi, balki ma’naviyat
hamda qadriyatning ifodasi hamdir.
1
Психолингвистика. Электронный учебно-методический комплекс по учебной дисциплине для
специальности. Составитель: О.И. Уланович. – Минск: Изд-во Гревцова, 2010. – 240 с. – С. 3.
2
В.П. Психолингвистика / Главный редактор Д. И. Фельдштейн. – Учебник. – М.: Флинта, 2003. –
С. 3.
3
Usmanova Sh., Shamsiyeva Sh. Psixolingvistika. – Toshkent: Bookmany print, 2022. – B. 3.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
256
Bugungi kun psixolingvistikasiga oid tadqiqotlar falsafa, psixologiya, tilshunoslik,
semiotika, semantika, mantiq, sotsiologiya hamda tibbiyot bilan chambarchas bog‘liq.
Ilmiy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, psixolingvistikaning uchta asosiy nazariy manbasi
mavjud:
1.
Sepir–Uorf nazariy qarashlari. Unga ko‘ra tilga psixologik yondashish zarurligi
ta’kidlanadi. Ya’ni til bu ruh mahsuli bo‘lib, u o‘zida muayyan xalq madaniyatini mujassam etadi.
2.
Amerikalik strukturalistlar hamda N.Xomskiyning ilmiy qarashlari. Unda ma’lum bir
tildan foydalanish to‘g‘ri gap tuza olish qobiliyati bilan bog‘liq g‘oya ilgari suriladi.
3.
Til va nutq masalalari bilan shug‘ullanuvchi olimlarning ilmiy qarashlari. Bunda
L.S.Vigotskiy, L.V.Sherba kabi olimlarning fikr, ichki so‘z, nutqiy faoliyatga oid bildirgan fikrlari
muhim sanaladi.
Psixolingvistikaning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
1.
Jamiyatda nutqiy faoliyatning vazifalarini o‘rganish.
2.
Muloqot ishtirokchilarning tabiati va nutqiy axboroti o‘rtasidagi bog‘liqlikni tadqiq etish.
3.
Shaxsning kamol topishi hamda uning nutq rivojlanishi chambarchas bog‘liqligini tahlil
qilish.
Ta’kidlash lozimki, har doim oraliqdagi hodisalar kuchli va, o‘z navbatida, juda e’tiborni
talab qilishi bilan o‘ziga xosdir. Jumladan, psixolingvistika sohasi ham psixologiya va
tilshunoslikni birlashtirar ekan, unga oid terminlar ikkala fanning tutashgan xususiyatlarini aks
ettira olishi lozim.
O‘zbek tilshunosligida psixolingvistika terminlari lug‘at shaklida hozirga qadar
yaratilmagan. Shu sababdan biz bu jarayonda psixolingvistikaning o‘ziga xos xususiyatlari va
lug‘atchilikdagi bu borada mavjud tajribalarga murojaat etildi.
Mazkur lug‘atga kiritilgan terminlarni to‘plashda o‘zbek va jahon tilshunosligida
yaratilgan ilmiy tadqiqotlar, adabiyotlardan manba sifatida foydalanildi. Tanlangan terminlar
o‘zbek tiliga ixcham tarzda tarjima qilindi. Termin xatboshidan har bir harfi bosh shaklda berilib,
o‘zlashma terminlarning kelib chiqishi katta qavsda ifodalandi. Masalan:
IZOMORFIZM
(
lot.
izo – o‘xshash + morfo – shakl) Tilning turli sath birliklarining ichki
tuzilishi o‘rtasidagi o‘xshashlik ma’nosini ifodalaydi. Mazkur atama tilshunoslikka ilk bor
Y.Kurilovich tomonidan kiritilgan. Uning fikricha, tovush komplekslari (masalan, bo‘g‘in) va
semantik komplekslar (masalan, gap), funksional munosabatlaridan qat’i nazar, chuqur struktur
parallelizmga ega. Ular o‘rtasida izomorfizm deb nomlanishi mumkin bo‘lgan ajoyib o‘xshashlik
bor.
Yuqorida ta’kidlanganidek, psixolingvistika faniga dastlab Amerika tilshunosligida asos
solingan. Shu sababli fanga oid terminlarning aksariyati ingliz tilida. O‘quvchiga qulaylik yaratish
maqsadida terminlarning dastlabki nomlanishini oddiy qavslar orqali o‘sha til grafikasida berildi.
Masalan:
LISONIY IRSIYAT (ing.
Language gene –
FOXP2;
rus.
языковой ген) Insonga xos til
va uni o‘zlashtirish qobiliyati kabi o‘ziga xosliklarni tashuvchi tabiiy ko‘nikma.
Lug‘atdan o‘rin olgan terminlarga ularning tabiatidan kelib chiqib, atroflicha yondashildi.
Masalan:
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
257
LISONIY YARATUVCHANLIK
Til sohibining, asosan, bolalarning anglangan yoki
anglanmagan holda til birliklariga o‘ziga xos tarzda yondashishi. Bolalar nutqi ustida tadqiqotlar
olib borgan mutaxassislarning fikricha, bola o‘z ona tilini to‘liq o‘zlashtirgunicha til birliklaridan
o‘zi yaratgan qoidalarga ko‘ra foydalanadi. Bu, ayniqsa, so‘z yaratish jarayonida yaqqol
kuzatiladi. Yoki
ICHKI NUTQ
Ma’lum narsa, voqea-hodisa haqida o‘ylanganda, qandaydir muammolarni
miyada bajarganda, o‘qilgan matn yoki suhbatni ichda qayta tushunish jarayonlarida
foydalaniladigan ovozsiz, noverbal, xayoliy nutq. Ichki nutq so‘zlovchiga verbal nutqning yuzaga
chiqishi uchun tayyorgarlik bosqichini o‘taydi.
Psixolingvistik terminlarning izohli lug‘ati tanlangan birliklarni nisbatan kengroq
yoritilishi bilan bu sohadagi boshqa lug‘atlardan farqlanadi.
Mazkur lug‘atni tuzishdan maqsad o‘zbek tilshunosligida psixolingvistikaga oid
tadqiqotlarga, shu soha bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarga amaliy yordam sifatida fanga
tegishli terminlarning mohiyatini chuqurroq, atroflicha yoritishdan iborat. Lug‘at ilmiy tadqiqot
institutlari, oliy ta’lim mutaxassislari, magistr hamda o‘qituvchilarga mo‘ljallangan.
REFERENCES
1.
Белянин В.П. Психолингвистика / Главный редактор Д.И.Фельдштейн. –
Учебник. – М.: Флинта, 2003. – С. 3.
2.
Горелов И.Н., Седов К.Ф. «Основы психолингвистики». – М., 1997.
3.
Залевская А.А. «Введение в психолингвистику». – М.,1999.
4.
Леонтьев А.А. «Основы психолингвистики». – М., 1997.]
5.
Психолингвистика. Электронный учебно-методический комплекс по учебной
дисциплине для специальности. Составитель: О.И. Уланович. – Минск: Изд-во
Гревцова, 2010. – С. 3.
6.
Usmanova Sh., Shamsiyeva Sh. Psixolingvistika. – Toshkent: Bookmany print, 2022. –
B. 3.
