ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
64
MAHMUD QOSHG’ARIYNING “DEVONU LUG`OTIT TURK”DAGI SHAKLINI
HAM, MAZMUNINI HAM SAQLAGAN IDIOMALAR TAHLILI
Bobojonova Dilnoza Oxunjonovna
Osiyo xalqaro universiteti
dilnozabobojonova22@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.8341117
Annatatsiya.
Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug`otit turk” asari o’zbek tili tarixida
yaratilgan asar. Olim bu asar ustida uzoq yillar ishladi, ko’p yillar yurtma-yurt kezib material
to’pladi, turkiylar yashagan keng va katta hududni birma-bir kezib chiqdi, urug’lar, qabilalar,
xalqlarning turmush tarzini, urf-odatlarini, kasb-korlarini, turar joylarini, nufuzlarini aniqladi va
ularning tillariga xos xususiyatlarni sinchiklab o’rgandi. Shunga ko’ra, bu asarni chuqur
o’rganish fan oldida turgan asosiy vazifa.
Kalit so’zlar:
“Devonu lug`otit turk” asari, idioma.
ANALYSIS OF IDIOMS THAT PRESERVE BOTH FORM AND CONTENT IN
MAHMUD KASHGARI'S "DEVONU LUG`OTIT TURK"
Abstract.
Mahmud Kashgari's work "Devonu Lugotit Turk" is a work created in the history
of the Uzbek language. The scientist worked on this work for many years, traveled around the
country and collected material for many years. , determined their residences, influence and
carefully studied the characteristics of their languages. Accordingly, a deep study of this work is
the main task of science.
Key words:
"Devonu Lugotit Turk" work, idiom.
АНАЛИЗ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ, СОХРАНЯЮЩИХ И ФОРМУ, И
СОДЕРЖАНИЕ В ПРОИЗВЕДЕНИИ МАХМУДА КАШГАРИ «ДЕВОНУ
ЛУГЪОТИТ ТЮРК»
Аннотация.
Произведение Махмуда Кашгари «Девону Луготит Тюрк» —
произведение, созданное в истории узбекского языка. Ученый много лет работал над этой
работой, много лет путешествовал по стране и собирал материал, определял их места
жительства, влияние и тщательно изучал особенности их языков. Соответственно,
глубокое изучение этой работы является основной задачей науки.
Ключевые слова:
произведение «Девону Луготит Тюрк», идиома.
Qоrахоniylаr dаvrining eng аsоsiy аdаbiy vа lingvistik yodgоrliklаridаn biri Mаhmud
Qоshg`аriyning “Dеvоnu lug`аtit turk” nоmli qоmusiy аsаridir. Bu аsаr turkiy tillаrning o`shа
dаvrdаgi fоnеtikаsi, lеksikаsi, grаmmаtikаsi, diаlеktаl хususiyatlаri hаqidа to`lа mа’lumоt bеruvchi
qimmаtli mаnbаdir. Shu bilаn birgа turkiy хаlqlаrning хаlq оg`zаki ijоdi nаmunаlаrini аks ettirgаn
yirik bаdiiy аsаrdir.
“Devonu lug`otit turk” dagi maqollarni hozirgi davr nuqtai nazaridan 2 turga ajratish
mumkin:
I. “Devonu lug`otit turk” da ham, hozirda ham mavjud bo`lgan maqollar.
Bu o`z navbatida uchga bo`linadi:
I. 1.
“Devonu lug`otit turk”dagi shaklini ham, mazmunini ham saqlagan maqollar
.
“Devonu lug`otit turk” da mavjud bo`lib, hozirda iste’moldan chiqqan maqollar:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
65
1.
Анасї тӭшl
ӱ
к jywқa janap, оғлї т
ӓ
тiк қоша қапар
– onasi hiyla qilib yupqa non yopsa,
bolasi ziyraklik qilib qo`sha-qo`sha (ikkita-ikkitadan) og`ziga soladi [III, 41].
2.
Jaгїн ӭрсӓ кӭрӭ1 jундакї тӭгiр
– dushmaningda bo`lsa ham mol bo`lsin, eng kami
dushman otining tezagi tegadi, uni yoqib foydalanasan [III, 51].
3.
Бор болмазїн cipк
ӓ
болма
– sharob bo`lishdan oldin sirka bo`lma [III, 133].
4.
Сӱгӱт сӧлliӊӓ қазїӊ қасїӊа
– tol daraxti uchun namlik qancha yaxshi bo`lsa, qayin
daraxtiga qattiqlik shuncha munosib [III, 148].
5.
Japїн булганса, ӭl булғанур
– kift suyagiga kulfat yetsa, mamlakatga kulfat yetadi [III,
28].
6.
Таз ат тафарчї болмас
– terisi yo`l-yo`l olacha ot yuk tashiydigan bo`lmaydi. Chunki
uning tirnog`i yomondir [III, 163].
7.
Бiр тоjїн башї агрїса қамуғ тоjїн башї ағрїмас
– bir din boshlig`ining boshi og`risa
hamma din boshliqlarini boshi og`rimaydi. Bu maqol o`rtoqlari orasida ular yegan narsani
yeyishdan tortingan kishilarga nisbatan qo`llaniladi [III,184].
8.
Iм бilсӓ ӭр ӧlмӓс
– im bilsa er o`lmas (kishi yashirin belgini bilsa, nohaq o`lmaydi) [I,
74].
9.
Кӱндӓ iрӱк joқ, бӭгдӓ қїjїқ jоқ
дейдилар – quyosh kulchasida darz (teshik) yo`q
bo`lganiday, bek va’dasida ham xilofgarchilik qaytish yo`q [I, 100].
10.
Jїpaқ jӭp саwїн арқїш кӭlдӱрӱр
– uzoq shahar (yer) xabarini karvon keltirar [I, 122].
11.
Чақса тӱтӱнӱр, чалса бiliнӱр
— chaqmoq tosh chaqilsa, olov tutadi, so‘z eshitilsa,
maqsad bilinadi [II, 31].
12.
Ӭl қалдї тӧрӱ қалмас
- shahar tashlanar, rasmi tashlanmas. Bu maqol odam rasmga
qarab ish qilishiga undab aytiladi [II, 32].
13.
Tӱтӱшмӓгїнчӓ
тӱзӱlмӓc
тӱбiрмӓгїнчӓ
ачилмас
Urushmaguncha,
qarshilashmaguncha, yarash bo‘lmaydi, shamol qo‘zg‘olmaguncha, havo ochilmaydi. Bu maqol
qarshilashgan ikki kishi orasini kelishtirish ulfatlashtirish istagan kishiga nisbatan qo‘llanadi [II,
75].
14.
Тӱтӱн қопурса, iшlӓнӱp
— kim tutunni qo‘zg‘otsa, o‘ziga tutaydi. Bu maqol biror
fitnani qo‘zg‘atgan kishiga ham u
Ӭwliк тозғурса кӧзi jолқа болур
fitna alami yetadi, degan
maqsadda qo‘llanadi [II, 75].
15.
Ӭwliк тозғурса кӧзi jолқа болур
— uy egasi mehmonni to‘ydirsa, mehmon ko‘zi
ketishga otlanib, yo‘lda bo‘ladi. Bu maqol ziyofatdan so‘ng ketmoq uchun uzr so‘ragan mehmonga
nisbatan qo‘llanadi [II, 205].
16.
Татсїз тӱрк болмас, башсїз бӧрк болмас.
Forslar bor yerda turklar albatta bor.
Boshsiz bo‘rk bo‘lmagani kabi, turksiz fors bo‘lmaydi. Bosh bor yerda bo‘rk, albatta, bor [II, 306].
17.
Қiлiч татiқса iш jунчiр, ӭр татiқса ӭт тунчiр
— qilich zanglasa, botirning holi
yomon bo‘ladi. Chunonchi, turk eronli axloqi bilan yursa, go‘shti o‘zgaradi – hidlanadi. Bu
maqolni botirlikka undalgan kishi haqida har jinsning o‘z jinsi bilan yashashi haqida aytiladi [II,
326].
18.
Опрақ jасїқдїн тозлуғ ja чїқар
— eski yoy idishidan buklangan yoy ham chiqadi [II,
24].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
66
19.
Kiмiн бilа қаш боlса, jашїн jақмас
(ҳикматли сўз) — qosh toshi (u bir oq, tiniq
toshdir, odamlar uni uzukka ko‘z qilib taqadilar) kimda bo‘lsa, unga chaqmoq zarar bermaydi.
Chunki u toshning tabiati shunday. Hattoki, u toshni bo‘zga o‘rab o‘tga tashlansa, bo‘z ham, tosh
ham kuymaydi. Bu sinalgandir. Tashna odam og‘ziga qo‘ysa, tashnalikdan qutuladi [II, 28].
20.
Қїлну бilсӓ, қїзiл кӭзӓр, jарану бilсӓ, jaшїл кӭзӓр
– xotin nozu karashmani bilsa qizil
rang ipakli kiyadi, yoqishni bilsa, ko‘k ipakli kiyadi, ya’ni er hurmatiga sazovor bo‘lgan kiyim
kiyinadi [I, 28].
21.
Кӱмӱш кӱнгä урса алтун азақiн кӭliр
— кумуш қуёшга қўнса, олтин ўз оёғи билан
келади. Бу мақолни маълум мақсадни амалга ошириш учун пулни аямай сарф қилишга
ундаб айтилади [I, 177].
22.
Алплар бiplӓ урушма, бӭгlӓр бiplӓ турушма
— ботирлар билан уришма, амирлар
билан хусуматлашма, тиклашма [I, 192].
23.
Jалїӊуқ урулмїш қап ол, ағзї jaзїlїб алқїнур
— одам боласи пуфлаб шиширилган
меш кабидир; оғзи очилса, ел уни йўқотади, сўндиради [I, 204].
24.
Бiр туjїн башї ағрїса, қамуғ туjїн башї ағрїмас
— бир ғайри дин каттасининг
боши оғриса, ҳаммасининг боши оғримайди. Бу мақол дўстлари мувофиқ топиб
истаганлари, еган-ичганлари ҳолда, бирининг буни истамаганлигини англатиш учун
қўлланади [I, 272].
25.
Алїм кӭч қалса, азақланур
— олинадиган нарса қарздорда узоқ вақт қолса, оёқ
чиқаради, яъни қарз берган одам қарзини ундириш учун унинг кетидан юради [I, 288].
26.
Кӧl ӱргӱнчӓ кӧз ÿрсӓ jӭг
― кулни пуфлагунча, чўғни пуфлаган яхши. Бу мақол
кичик ишни ташлаб катта ишга уринувчиларга айтилган [I, 324].
27.
Қул jaғi їт бӧpi
— қул душман, у қўлидан келса эгасининг молидан олиб, фурсат
топиб қочишни пайига тушади. Ит ҳам хонадон учун бўридир. Чунки у ейдиган нарса
топса, ундан ўзини тия олмайди. Бу мақол қулнинг хўжайинига кам вафо қилишини
билдириш учун сўзланади [I. 324].
Maqollarning “Devonu lug`otit turk” da mavjud bo`lgan mazmuni saqlangan holda
obrazlar tizimi o`zgarishining, bir qismi unutilib, qolgan qismi saqlanishining yoki asarda mavjud
bo`lib, hozirda iste’moldan chiqqishining qator sabablari bo`lib, ularni ilmiy tadqiq etish
kelgusidagi ishlarimizdandir.
REFERENCES
1.
Жузе П.К. Диван лугат ат-турк // Известия Восточного факультета Азербайджанского
Государственного университета. т. I. -Баку, 1926; т. II. -Баку, 1928.
2.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V жилдли. / А.Мадвалиев таҳрири остида. –Тошкент:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси‚ 2006- 2008.
3.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. -Тошкент: Ўқитувчи‚
1978.
4.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. -Тошкент: Университет‚ 2000.
5.
Кошғарий М. Девону луғотит турк (Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. Муталлибов).
Т. I-II-III. –Тошкент: Фан, 1960-1963. Т. I. 1960. –529 б.; Т. II. 1961. – 488 б.; Т.III. 1963.
– 468 б.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
67
6.
Маллаев Н. Эски ўзбек адабий тили. // Илмий асарлар, V китоб, Ўзбек адабиёти. –
Тошкент: 1962. –Б. 74-80.
7.
Маллаев Н. Энг қадимги оғзаки адабиёт ёдгорликлари. // Тил ва адабиёт масалалари,
XIX том. –Тошкент: 1961. –Б. 69-81.
8.
Муталлибов С. ”Девону луғотит турк”нинг ўзбек тилига муносабати масаласи //
Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. I том. – Тошкент: Фан‚ 1960.
9.
Муталлибов С. Морфология ва лексика тарихидан очерк. - Тошкент: Фан‚ 1950.
10.
Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. -Тошкент: Ўқитувчи, 1995.
11.
Турсунов У., Ўринбоев Б., Алиев А. Ўзбек адабий тили тарихи. -Тошкент: Ўқитувчи‚
1994.
