ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
538
MAHMUD QOSHG’ARIYNING “DEVONU LUG`OTIT TURK” ASARI VA
UNING TILSHUNOSLIKDA TUTGAN O’RNI
Bobojonova Dilnoza Oxunjonovna
Osiyo xalqaro universiteti
dilnozabobojonova22@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10012105
Annotatsiya.
Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug`otit turk” asarda
11-asrning 2-
va Gʻarbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urugʻ va qabilalar,
ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga
oid qimmatli maʼlumotlar yozib qoldirilgan.
Undagi boy ma’lumotlar tilshunoslik fanining
taraqqiy etishi uchun asos bo’la olgan.
Kalit so’zlar:
“Devonu lug`otit turk” asari, idioma, asar nusxalari, tarjimalari.
MAHMOUD QOSHGARI'S ”DEVONU LEXICOTIT TURK" AND ITS PLACE
IN LINGUISTICS
Abstract.
Mahmud Kashgari's "Devonu lug`otit Turk" contains valuable information about
the Turkic clans and tribes that lived in Central Asia and Western China in the second half of the
11th century, their social status, language, history, geography, metrology and astronomy of this
area. left The rich information in it became the basis for the development of the science of
linguistics.
Key words:
"Devonu lug`otit turk" work, idiom, copies of the work, translations.
РАБОТА МАХМУДА КАШГАРИ “DEVONU LUGOTIT TURK” И ЕЕ РОЛЬ В
ЛИНГВИСТИКЕ
Аннатация.
В книге Махмуда Кашгари «Дэвону лугъотит Тюрк» содержатся
ценные сведения о тюркских родах и племенах, обитавших в Средней Азии и Западном
Китае во второй половине XI века, их социальном положении, языке, истории, географии,
метрологии и астрономии этого периода. область слева Богатая информация в нем стала
основой для развития науки языкознания.
Ключевые слова:
произведение” Devonu lugotit Turk", идиома, копии произведения,
переводы.
Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug`otit turk” asarda
va Gʻarbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urugʻ va qabilalar, ularning ijtimoiy
ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli
maʼlumotlar yozib qoldirilgan. „Devonu lugʻotit turk“ning qoʻlyozmasi 1914-yil
sh.dan topilgan. 319 sahifali bu qoʻlyozma hozirgi
„Devonu lugʻotit turk“ yozilganidan salkam 200 yildan keyin, yaʼni Mahmud Qoshgʻariyning oʻz
qoʻli bilan yozilgan nusxadan 1266-yilda kotib Muhammad ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy
aldamashqiy tomonidan koʻchirilgan.
yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy soʻzlarni toʻgʻri talaffuz
qilish maqsadida arabcha hara-katlar (harflardagi ost-ust ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda,
albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan, chunki arabcha harf va alif, vov, yo ishoralari bilan
turkiy tovushlarni berib boʻlmas edi. Turkiy tildagi choʻziq va qisqa unlilar, yumshoq va qattiq
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
539
tovushlar uchun Maxmud Qoshgʻariy maxsus belgilar (harakatlar)ni qoʻllaydi yoki soʻz boshidagi
choʻziqlikni ikki alif bilan koʻrsatadi yoki 2 xil talaffuz qilinadigan soʻzlarga 2 xil ishora qoʻyadi:
azuqluq, eritmak soʻzlaridagi 3 va R harflari ustiga ham kasra, ham damma ishorasini qoʻygan,
demak, bu soʻzlar oʻsha davrda ikki xil talaffuz etilgan: azmqluq — azuqluq, eritmak — erutmak
kabi. Arabcha harf bilan koʻrsatish mumkin boʻlmagan turkiy talaffuzni „Devonu lugʻotit turk“da
izohlab, taʼriflab oʻtgan. „Devonu lugʻotit turk“da, avvalo, otlar, soʻng feʼllar izohlanadi. Soʻzlar
tartibi ularning tarkibidagi harflarning orta borishiga (2 harfdan 7 harfgacha) qarab amalga
oshirilgan.
Mahmud Qoshgʻariy „Devonu lugʻotit turk“ga oʻzi tuzgan dunyo xaritasi (dunyoning doira
shaklidagi tasviri)ni ilova qilgan. Xaritada mamlakat, shahar, qishloq, togʻ, choʻl, dovon, dengiz,
koʻl, daryoning nomlari yozilgan. Xaritaga yozilmay qolgan bir qancha nomlar asar matnida
izohlangan. Xarita, asosan, hozirgi Sharqiy yarim sharga toʻgʻri keladi. Asarda 11-asrdagi
shaharlar, qishloqlar, dengiz, koʻllar, turkiy qabilalar va urugʻlar haqida, urugʻlarning ijtimoiy
ahvoli, kelib chiqishi, nomlanishi, ichki urugʻ va toifalari, ularning joylanishi, urf-odatlari, til
xususiyatlari haqida batafsil maʼlumotlar beriladi.
Bundan tashqari, hayvonot va oʻsimliklari, ularning nomlanishiga toʻxtalib oʻtadi,
astronomik maʼlumotlar, burj va muchal haqida ham maʼlumotlar bor. „Devonu lugʻotit turk“da
ayniqsa qabila va urugʻ tillariga oid lingvistik maʼlumotlar ancha batafsil berilgan. Bunda har
soʻzning maʼnolari (polisemiya, omonim, sinonim, antonim va arxaik soʻzlar) chuqur tahlil
qilinadi, ayrim soʻzlarning etimologiyasiga toʻxtalib oʻtadi.
Tovushlar (fonemalar)ning tahlili ancha mukammal: unli va undosh fonemalar, choʻziq va
qisqa unlilar, ularning urugʻ tillaridagi talaffuzi va orfografiyasi, tildagi fonetik hodisa va
qonuniyatlar batafsil izohlangan. Morfologiya sohasida soʻz turkumlarini, davr anʼanasiga koʻra,
3 soʻz turkumiga: feʼl, ism, bogʻlovchiga boʻlib, ularning yasalish va turlanish yoʻllarini koʻrsatib
oʻtadi. „Devonu lugʻotit turk“da 250 dan ortiq maqol va matallar, oʻnlab sheʼriy parchalar
keltirilgan.
„Devonu lugʻotit turk“dan oʻz ilmiy ishlarida keng foydalanganini
sharqshunos S. Volin koʻrsatib oʻtgan. Til-shunos olim V. I. Belyayev „Devonu lugʻotit turk“
haqida shunday yozadi: „Biz bu asarga nihoyatda yuksak baho berishimiz kerak, chunki u
kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli materialni shaxsan kuzatishga asoslangan…
Muallif bergan maʼlumotlar… arxeologik kashfiyotlar bu maʼlumotlarning aksariyatini
isbot etmoqda“. Nemis sharqshunosi
„Devonu lugʻotit turk“ asarini 1928-yil nemis
tiliga tarjima qildi. „Devonu lugʻotit turk“ qoʻlyozmasining fotonusxasi Istanbulda Kilisli Rifat (3
jildli; 1915—17) keyinchalik Besim Atalay tomonidan (3 jildli; 1939—41) turk tiliga tarjima
qilinib, chop etilgan. „Devonu lugʻotit turk“ ning turk tilidagi keyingi qayta nashri 1957-yil amalga
oshirildi. „Devonu lugʻotit turk“ ikkinchi boʻlib oʻzbek tiliga tarjima qilinib, muhim izoh va
tafsirlari bilan 1960—63-yillari Toshkentda „Fan“ nashriyotida 3 jildda chop etilgan.
Bu tilshunos olim, filol. fanlari dri, prof. Solih Mutallibovning 35 yillik mehnati natijasi
edi. Ushbu nashr faqat tarjima boʻlmay, turkcha tarjimaga munosabat, baho, atamalar, shaxs
nomlari, shahar va joy nomlariga izoh va tafsir hamdir. Oʻzbekcha nashrining muqaddima qismida
11-asr filologlari, „
“ asari, Maxmud Qoshgʻariyning lingvistik qarashlari, turkiy
qabilalar, ularning shakllanishi, bu urugʻ va qabilalar, tillarning hozirgi turkiy xalqlar va ularning
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
540
tiliga munosabati, tarjima transkripsiyasi toʻgʻrisida maʼlumotlar berilgan. „Devonu lugʻotit turk“
oʻzbekcha nashrining oxirida turkiy urugʻ, qabila, shaharlar va boshqalar toʻgʻrisida batafsil
maʼlumotlar bor, asarning har bir jildida havolalar berilib, unda uchragan soʻz va iboralar keng
taʼriflanadi, izohlanadi.
Oʻzbekcha nashrining muhim tomonlaridan biri, uning har bir jildi asosida tuzilgan koʻrsat-
kichdir. Unda „Devonu lugʻotit turk“da uchragan soʻzlar alifbo tarzida keltirilib, soʻzning oʻzbek
va rus tilida tarjimasi beriladi. Mazkur soʻzning „Devonu lugʻotit turk“ ning qaysi betlarida
uchrashi (oldin oʻzbekcha, soʻng turkcha nashrlarining beti, satri) koʻrsatib oʻtiladi.
REFERENCES
1.
Жузе П.К. Диван лугат ат-турк // Известия Восточного факультета Азербайджанского
Государственного университета. т. I. -Баку, 1926; т. II. -Баку, 1928.
2.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V жилдли. / А.Мадвалиев таҳрири остида. –Тошкент:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси‚ 2006- 2008.
3.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. -Тошкент: Ўқитувчи‚
1978.
4.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. -Тошкент: Университет‚ 2000.
5.
Кошғарий М. Девону луғотит турк (Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. Муталлибов).
Т. I-II-III. –Тошкент: Фан, 1960-1963. Т. I. 1960. –529 б.; Т. II. 1961. – 488 б.; Т.III. 1963.
– 468 б.
6.
Маллаев Н. Эски ўзбек адабий тили. // Илмий асарлар, V китоб, Ўзбек адабиёти. –
Тошкент: 1962. –Б. 74-80.
