128
BINO HARORATINING BEVOSITA VA NISBIY TARZDA O’ZGARISHI VA BINO
HARORATIGA TA’SIR O’TKAZUVCHI ICHKI VA TASHQI OMILLAR
Abdullayev Shahzod Husniddin o’g’li
+998908691321
+998908989989
https://doi.org/10.5281/zenodo.8398871
Annotatsiya.
Bu maqola bino haroratning bevosita va nisbiy tarzda o'zgarishi va bino
haroratiga ta'sir o'tkazuvchi ichki va tashqi omillarni o'rganishga oiddir. Maqola ichida bino
haroratining o'zgarishi asosida qanday mezonlar va protsesslar amalga oshiriladi, undagi ichki
va tashqi omillar haqida tafsilotlar beriladi. O'zgarishlarni ta'sir o'tkazuvchi faktorlar, jismoniy
va kimyoviy reaktsiyalar, uning asosiy sabablari va inshootlar tarqalishi kabi muhim mavzular
maqolada ko'rsatiladi. Maqola ilmiy tadqiqotlar va bino-harorat-tizimlar sohasidagi so'ngi
yangiliklarga asoslanadi. Uning maqsadi bino harorati va uning ta'sir o'tkazuvchi omillarini tahlil
qilish orqali bino-harorat-tizimlarining ishga tushishini tushuntirish, ularni optimallashtirish va
energiya samaradorligini oshirishga yo'l qo'yishdir.
Kalit so’zlar:
bino harorati, bevosita o'zgarishlar, nisbiy o'zgarishlar, ichki omillar, tashqi
omillar, isitish tizimlari, sovitish tizimlari, energetika samaradorligi.
DIRECT AND RELATIVE CHANGES IN BUILDING TEMPERATURE AND
INTERNAL AND EXTERNAL FACTORS AFFECTING BUILDING TEMPERATURE
Abstract.
This article deals with the direct and relative variation of building temperature
and the study of internal and external factors affecting building temperature. In the article, what
criteria and processes are implemented based on the change in building temperature, details about
internal and external factors are given. Important topics such as factors affecting changes,
physical and chemical reactions, its main causes and distribution of structures are shown in the
article. The article is based on scientific research and the latest news in the field of building-
temperature-systems. Its purpose is to explain the operation of building-temperature-systems by
analyzing the building temperature and its influencing factors, allowing them to optimize and
improve energy efficiency.
Key words:
building temperature, direct changes, relative changes, internal factors,
external factors, heating systems, cooling systems, energy efficiency.
129
ПРЯМЫЕ И ОТНОСИТЕЛЬНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ ТЕМПЕРАТУРЫ В
ЗДАНИИ, А ТАКЖЕ ВНУТРЕННИЕ И ВНЕШНИЕ ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА
ТЕМПЕРАТУРУ В ЗДАНИИ.
Аннотация.
В данной статье речь идет о прямых и относительных изменениях
температуры здания, а также изучении внутренних и внешних факторов, влияющих на
температуру здания. В статье какие критерии и процессы реализуются на основе
изменения температуры здания, подробно описаны внутренние и внешние факторы. В
статье показаны такие важные темы, как факторы, влияющие на изменения, физические
и химические реакции, их основные причины и распространение структур. Статья
основана на научных исследованиях и последних новостях в области систем отопления
зданий. Его цель — объяснить работу систем регулирования температуры в зданиях
путем анализа температуры здания и влияющих на нее факторов, что позволяет
оптимизировать и повысить энергоэффективность.
Ключевые слова:
температура здания, прямые изменения, относительные
изменения, внутренние факторы, внешние факторы, системы отопления, системы
охлаждения, энергоэффективность.
Bino haroratining bevosita va nisbiy tarzda o'zgarishi bino ichidagi harorat o'zgarishining
ikki turidir: bevosita tarzda o'zgarish va nisbiy tarzda o'zgarish.
Bevosita tarzda harorat o'zgarishi
Bevosita tarzda harorat o'zgarishi, bino ichidagi haroratning mutlaq o'zgarishini ifodalaydi. Bu
o'zgarish bino ichidagi haroratning mutlaq qiymatida ifodalangan bo'ladi. Misol uchun, bir bino
ichida harorat 20 °C dan 25 °C gacha o'ssa, bu 5 °C bevosita tarzda harorat o'zgarishi deb
nomlanadi.
Bevosita sovuq harorat o'chirish, binoni haroratning mutlaq o'chirishni ifodalaydi. Bu
o'zgarish binosida haroratning mutlaq belgida ifodalangan bo'ladi. Misol uchun, bir bino ichida
harorat 20 °C dan 25 °C gacha o'ssa, bu 5 °C bevosita harorat o'chirish deb nomlanadi
1
. Nisbiy
sovuq haroratni o'chirish:
Nisbiy tarzda harorat o'zgarishi
1
Sodiqov T.A., Xairiddinov B.E. Qishloq xo'jaligi binolari uchun passiv quyosh isitish tizimi. DU ga qarshi
xabarlar 2011. № 2 61-65-betlar.
130
Nisbiy tarzda harorat o'zgarishi, bino ichidagi haroratning asosiy hisoblanadigan haroratiga nisbiy
o'zgarishini ifodalaydi. Bu o'zgarish bino ichidagi haroratning ulkanligi yoki kichikligini
ifodalaydi. Misol uchun, bino ichidagi harorat 20 °C dan 25 °C gacha o'ssa, bu 25 °C haroratga
nisbiy tarzda o'zgarishni ifodalaydi. Bino haroratining bevosita va nisbiy tarzda o'zgarishi, bino
ichidagi haroratning asosiy o'zgarishini va haroratning boshqa obyektlar bilan taqqoslashini
ifodalaydi. Bu tarzda o'zgarishlar bino ichidagi isitish tizimlari, atmosferik sharoitlar, binoga
kiruvchi/har qiluvchi yo'ldoshlar, bino faoliyati va boshqa omillarga bog'liq bo'lishi mumkin. Bino
haroratining to'g'ridan-to'g'ri va nisbiy tashqi o'zgarish binosidagi haroratning ikki turidir: bevosita
o'zgarish va nisbiy tarzda o'zgarish.
Nisbiy harorat o'chirish, binoni haroratni saqlashni haroratga o'chirishni ifodalaydi. Bu
o'zgarish bino darajasining ulkanligi yoki kichikligini ifodalaydi. Misol uchun, bino ichidagi
harorat 20 °C gacha haroratdan 25 °C gacha o'ssa, bu 25 °C haroratga nisbiy o'zgarishni ifodalaydi.
Bino boshqariladigan haroratning bevosita va nisbiy holatini o'chirish, binoni haroratning asosiy
o'chirishni va haroratning ob'ektlar bilan taqqoslashini ifodalaydi. Bu tashqi o'zgarishlar binobarin
tashqi muhit, atmosferik yordam, binoga kiruvchi/har boshqa yo'ldoshlar, binoga faoliyat va
boshqa xavfsizlikka bog'liq bo'lishi mumkin.
Bino ichidagi haroratning boshqa ob'ektlar bilan taqqoslashish uchun turli usullar va
amallar mavjud
2
. Quyidagi amallar bino ichidagi haroratning taqqoslashini o'rganishda yordam
berishi mumkin:
1. Isitish tizimlarining tahlili: Bino ichida isitish tizimlari, masalan, kaloriferlar, konditsionerlar,
radiatorlar kabi tizimlar haroratni ta'minlashda muhim rol o'ynayadi. Ular bino ichidagi
haroratning boshqa ob'ektlar bilan taqqoslashishini o'rganishda tahlil va taqqoslashish uchun
ko'plab ma'lumotlar beradi.
2. Isitish va sovutishning ko'rsatkichlari: Bino ichidagi haroratning boshqa ob'ektlar bilan
taqqoslashishini tahlil qilish uchun, isitish va sovutishning ko'rsatkichlari o'rganiladi. Bu
ko'rsatkichlar, binoning isitish qobiliyatini, isitish va sovutish quvvatlari, energiya sarfi, haroratni
boshqarishda ishtirok etadigan sistemlar va boshqa tizimlarni o'z ichiga oladi.
3. Haroratning o'tish yo'llari: Haroratning binodan o'tishi uchun yuqori va past yo'llar yordam
beradi. Binoning ichidagi haroratning o'tish yo'llari, binoning materiallarining termal konduksiya
2
Imomov Sh.J. “Isitish, sovutish, yoritish: arxitektorlar uchun barqaror dizayn usullari” // Quyosh
muhandisligi, № 2, 2009 yil, 65-71-betlar.
131
koeffitsienti, binoning izolyatsiyasi, oqibatda binoning harorat o'tkazishining qulayligini va
harorat izolatsiyasini ta'minlaydi.
4. Binoning geometrik xususiyatlari: Binoning geometrik xususiyatlari, masalan, hajmi, yuzasi,
binoning shakli va o'rni harorat taqqoslashini ta'qiqlaydi. Binoning geometrik xususiyatlari
o'zgarishida, binoning haroratning o'rtacha tarzda o'tishi yoki yo'qligi o'zgarishi mumkin.
5. Binoning faoliyati va ishga tushiriladigan energiya: Binoning faoliyati, binoning haroratini
taqqoslashda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Binodagi faoliyat turi, binoning ishga tushiriladigan
energiya miqdori, uning ish va energiya sarflari, haroratning boshqa ob'ektlar bilan
taqqoslashishini ta'qiqlash yoki oshirishda ro'le bo'ladi.
Bino ichidagi haroratning boshqa ob'ektlar bilan taqqoslashishini tahlil qilish uchun, binoning
tarkibi, isitish tizimlari, binoga kiruvchi har qiluvchi yo'ldoshlar, binoning materiallari, isitish va
sovutish tizimlari, harorat o'tish yo'llari, faoliyat turi va boshqa faktorlar keng qamrovli ko'rilishi
kerak
3
. Bu tahlillar binoning isitish tizimini optimallashtirish, isitish va sovutishni boshqarish,
energiya samaradorligini oshirish va haroratning qulaylik darajasini ta'minlashga yordam beradi.
Bino haroratini ta'sir o'tkazuvchi ichki va tashqi omillar oʻzaro bog'liq bo'lgan faktorlar
hisoblanadi
4
. Ulardan ba'zilari quyidagilardir:
Ichki Omillar:
1. Isitish va sovutish sistemlari: Binoning ichki haroratiga asosiy ta'sir ko'rsatadigan faktorlar
isitish va sovutish sistemlaridir. Isitish tizimlari, kaloriferlar, radiatoryalar, konditsionerlar va
ventilatsiyalar binoning haroratini boshqarishda muhim rol o'ynayadi.
2. Binoning izolyatsiyasi: Binoniging izolyatsiyasi, binoning ichidagi haroratni tashqi muhitdan
ajratish va izolyatsiya qilishda o'z muhim o'rniga ega. Yaxshi izolyatsiya, binoning haroratini
tashqi omillardan etkazishni kamaytiradi va isitish/sovitish tizimlarining samaradorligini oshiradi.
3. Binoga kiruvchi/har qiluvchi yo'ldoshlar: Binoga kiruvchi va har qiluvchi yo'ldoshlar, binoning
haroratini tashqi muhit bilan taqqoslashishda muhim o'rniga ega bo'ladi. Binoning oqibatida
joylashgan oyna va do'latchalar, oshqozonlar, daraxt yoki boshqa binolar, doimiy tashqi haroratni
binoga olib kelishi yoki uni izolyatsiyasini ta'minlash o'rniga harorat izolatsiyasini buzishi
mumkin.
3
Aisakho A. J. “Mumkin energiya manbalari va qishloq xoʻjaligi sohasini joriy etish imkoniyatlari” //
Quyosh muhandisligi, № 1 2010. P.-80-82-betlar
4
Xayriddinov B.E., Xolmirzayev N.S., Sattorov B.N. Bino xizmatlari muhandisligi: isitish, sovutish,
shamollatish va yong'indan himoya qilish. T.; Muxlis. 2011. 230 betlar.
132
Tashqi Omillar:
1. Havo sharoitlari: Tashqi havo sharoitlari, binoning haroratini ta'sir o'tkazadigan muhim
omillardan biridir. Havo temperaturi, nami, shamol to'g'riligi va shamolning tezligi binoning
haroratini o'zgartirishda katta rol o'ynayadi.
2. Quyosh nuri: Quyosh nuri binoning haroratiga o'tkazuvchi tashqi omillarining boshida keladi.
Quyoshning intensivligi, joylashuvi va kun davomida o'zgarishi binoning haroratini o'zgartiradi.
3. Binoning o'rtasidagi quvvatliyoq yo'ldoshlar: Binolar o'rtasidagi quvvatliyoq yo'ldoshlar,
binoning haroratini tashqi omillardan olishda muhim rol o'ynayadi. Qarshilangan binolar, binoning
haroratini barqaror saqlab turishi va o'zaro harorat almashinuvi orqali haroratni ta'sir o'tkazishi
mumkin.
4. Bino faoliyati va insonlar soni: Binoning ichida ishlovchi insonlar soni va faoliyati binoning
haroratini o'zgartirishda muhim rol o'ynayadi. Ko'p odamlar faoliyatining natijasida o'zaro harorat
almashinuvi, ish o'rtasidagi harorat va haroratli ob'ektlarning haroratini ko'paytirishi mumkin.
Bino haroratiga ta'sir o'tkazuvchi ichki va tashqi omillar, binoning isitish va sovutish tizimlari,
izolyatsiya, binoga kiruvchi/har qiluvchi yo'ldoshlar, havo sharoitlari, quyosh nuri, binoning
o'rtasidagi quvvatliyoq yo'ldoshlar, bino faoliyati va insonlar soni bilan bog'liq bo'ladi. Bu omillar
bino ichidagi haroratni o'zgartirish va bino isitish/sovitishni boshqarishda katta ahamiyatga ega.
REFERENCES
1.
Aisakho A. J. “Mumkin energiya manbalari va qishloq xoʻjaligi sohasini joriy etish
imkoniyatlari” // Quyosh muhandisligi, № 1 2010. P.-80-82-betlar.
2.
Imomov Sh.B., Xairiddinov B.E., Kim V.D. Binolarda isitish, ventilyatsiya va
konditsionerlik tamoyillari. // Quyosh muhandisligi T.: Fan. 2011. No 3. 71-75-betlar.
3.
Imomov Sh.J. “Isitish, sovutish, yoritish: arxitektorlar uchun barqaror dizayn usullari” //
Quyosh muhandisligi, № 2, 2009 yil, 65-71-betlar.
4.
KMK 2.04.05-97. Isitish, ventilyatsiya va konditsiyalash. O‘zbekiston Respublikasi
Davarxitektqurilishkum. Toshkent 1997.110 betlar.
5.
KMK 2.01.01-94. Loyihalash uchun iqlimiy va fizikaviy-geologik ma’lumotlar.
O‘zbekiston Respublikasi Davarxitektqurilishqo‘mita. Toshkent 1994. 31 betlar.
6.
QMQ 2.01.04-98 «Ichki vodoprovod va kanalizatsiya»
O‘zbekiston Respublikasi
Davarxitektqurilishkum. Toshkent 1998.110 betlar.
7.
Rashidov Yu.K., Saidova D.Z. Issiqlik gaz ta’minoti va ventilyatsiya tizimlari. T. 2004,
96 betlar.
133
8.
Sodiqov T.A., Xairiddinov B.E. Qishloq xo'jaligi binolari uchun passiv quyosh isitish
tizimi. DU ga qarshi xabarlar 2011. № 2 61-65-betlar.
9.
Xayriddinov B.E., Xolmirzayev N.S., Sattorov B.N. Bino xizmatlari muhandisligi: isitish,
sovutish, shamollatish va yong'indan himoya qilish. T.; Muxlis. 2011. 230 betlar.
