ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
651
FOZIL YO‘LDOSH GRUZIN ASARINI HAM BILGAN…MI?
Egamkulova Gauxar Mustafaevna
Nukus davlat pedagogika instituti doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10030291
Annotatsiya.
Мазкур мақолада атоқли ўзбек бахшиси Фозил Йўлдаш ўғлининг ўзбек
ва қорақалпоқ достончилик санъатига қўшган ҳиссаси ҳақида гап боради. Булунғур
достончилик мактабининг ёрқин вакили Фозил Йўлдошнинг грузинларнинг машҳур
“Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон” достонини ҳам ёддан билиб, уни куйлай олгани
қизиқарли маълумотдир. Муаллиф ушбу маълумот доирасида муҳим фактларни эълон
қилади. Фозил бахшининг қорақалпоқ демократ шоири Бердақнинг асарларини ҳам
куйлагани икки халқ орасидаги азалий қариндошлик ва маданий-адабий алоқаларнинг
қалинлигидан далолатдир.
Калит сўзлар:
Фозил Йўлдош, Булунғур мактаби, жиров, грузин достони,
бахшичилик санъати.
FOZIL YOLDOSH ALSO KNEW THE GEORGIAN WORK...DID HE?
Abstract.
This article talks about the contribution of the son of the famous Uzbek poet Fazil
Yoldash to the art of Uzbek and Karakalpak epics. It is an interesting fact that Fazil Yoldosh, a
bright representative of the Bulung'ur epic school, learned the famous Georgian epic “The Knight
in the Tiger Skin” by heart and was able to sing it. The author declares important facts within this
information. The fact that Fazil Bakhshi also sang the works of the Karakalpak democratic poet
Berdaq is a proof of the age-old kinship and cultural-literary ties between the two peoples.
Key words:
Fazil Yuldash, Bulungur school, storyteller, Georgian epic, art of storytelling.
ФОЗИЛ ЁЛДОШ ТОЖЕ ЗНАЛ ГРУЗИНСКИЙ ШЕДЕВР?
Аннотация.
В данной статье говорится о вкладе сына известного узбекского
поэта Фазиля Юлдаша в искусство узбекского и каракалпакского эпоса. Интересен тот
факт, что Фазиль Юлдош, яркий представитель эпической школы Булунгура, выучил
наизусть знаменитый грузинский эпос «
Витязь в тигровой шкур
е» и смог его спеть. Автор
заявляет важные факты в этой информации. Доказательством векового родства и
культурно-литературных связей между двумя народами является тот факт, что Фазил
Бахши исполнял также произведения каракалпакского поэта-демократа Бердака.
Ключевые слова:
Фазил Юлдаш, школа Булунгура, сказитель, грузинский эпос,
искусство сказительства.
Qoraqalpoq jirovchilik san`ati azaldan o`zbek baxshichilik san`ati bilan chambarchas
bog`lik holda rivojlangan. Qadimdan qardosh ikki xalqning ushbu noyob san`at turining
mushtarakligi Nurota-Bulung`ur dostonchilik maktabi misolida ko`rinadi. Qoraqalpoqlarning
Buxoro amirligiga qarashli bo`lgan davrida ikkita jirovchilik maktabi bo`lgan. Ularning biri
Qizilqum maktabi bo`lsa, ikkinchisi Nurota-Bulung`ur maktabi bo`ldi.
Aynan Nurota-Bulung`ur maktabidan Shanqay, Mambet, Egamberdi, Begmurat kabi
o`nlab qoraqalpoq shoir-jirovlari etilib chiqqan. Ushbu maktabning yirik vakillaridan biri,
mashhur o`zbek baxshisi Fozil Yo`ldoshdir.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
652
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li (1872, Jizzax viloyati Baxmal tumani Loyqa qishlog‘i — 1955.17.3,
Samarqand viloyati Bulung‘ur sh.) o`zining otasi Yo‘ldosh Mulla Murod o‘g‘lining shogirdidir.
Uning dostonchilikka havasi erta uyg‘ongan. Yoshligida do‘mbira chertishni, terma aytishni
mashq qilgan.
20 yoshlarida ustozi Yo‘ldosh shoirdan dostonchilik sirlarini o‘rgangan. Yosh baxshi xalq
o‘rtasida ustozi uyushtirgan sinovdan muvaffaqiyatli o‘tib, 25-26 yoshlarida yetuk dostonchi
sifatida tanilgan.
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li Amin shoir, Chini shoir, Tovbuzar shoir, Qurbonbek shoir,
Sultonmurod shoir, Yo‘ldoshbulbul, Yo‘ldosh shoir, Ko‘ldosh, Suyar kabi Bulung‘ur dostonchilik
maktabining peshqadam dostonchilaridan adabiy an’anani qabul qilib olgan, uni puxta egallab,
keyinchalik badihago‘ylik bilan boyitgan va o‘zbek dostonchiligini yangi bosqichga ko‘targan.
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li repertuari mavzu va janr jihatidan boy va rang-barang. U 40 dan ortiq
xalq dostonlarini yod bilgan va yuksak mahorat bilan kuylagan. Undan «Alpomish», «Yodgor»,
«Yusuf bilan Ahmad», «Murodxon», «Rustamxon», «Shirin bilan Shakar», «Go‘ro‘g‘lining
tug‘ilishi», «Avazxonning o‘limga hukm etilishi», «Malika ayyor», «Mashriqo», «Zulfizar»,
«Balogardon», «Intizor», «Nurali», «Jahongir», «Zevarxon», «Farhod va Shirin», «Layli va
Majnun», «Baxrom va Gulandom», «Oshiq G‘arib» kabi 30 ga yaqin doston yozib olingan [1].
O`zbek dostonchiligini rivojlantirishga katta hissa qo`shgan jirov Fozil Yo`ldoshdan
mashhur adib Hamid Olimjon “Alpomish” dostonini yozib olgandan keyin uning dong`i tarqadi.
Fozil Yo`ldash mazkur dostonni qoraqalpoqcha ham kuylagan.
Fozil baxshi faqat ustozlaridan o`rgangan doston-termalarini ijro etib qolmasdan, o`zi
eshitgan yoki guvohi bo`lgan hodisalar asosida asarlar ham yaratgan.
Fozil baxshi Berdaqning qator asarlari bilan birga uning “Shajara” dostonini ham yoddan
bilib, uni Surxandaryo, Qashqadaryo qoraqalpoqlari orasiga ham tarqatgan. Hattoki, Berdaqning
“Yaxshiroq” nomli termasi asosida o`zining shu nomdagi termasini ham yaratgani olim
B.Qurbonboevning “Berdaq va o`zbek adabiyoti” asari orqali ma`lum [2].
Fozil baxshi qoraqalpoq
jirovlari Muyten jirovning, Shanqay jirovning hamda Ajiniyoz shoirning asarlarini ham sevib ijro
etgan.
Nurota-Bulung`ur baxshichilik maktablari vakillari repertuarida turkiy xalqlardan tashqari
boshqa xalqlarning eposlari bo`lganligi bo`yicha ham qator ma`lumotlar mavjud. Fozil Yo`ldosh
gruzinlarning mashhur «Yo`lbars terisini yopingan pahlavon» dostonini yoddan bilganligi
qiziqarli hodisa.
Arislan Mayli Madanxanning «Qaraqalpaqstan mәdeniyatы» gazetasining 1995 yil 2-
sonida chop etilgan “Fozil baxshi” maqolasida quyidagicha ma`lumotlar qayd etiladi:
«Bulung`urdagi mashhur shajarachi Tursin Yaxshimurod o`g`lining o`g`li Hatam otaning
bergan ma`lumotiga ko`ra (u kishi Fozil baxshini ko`p ko`rgan), bir safari Gruziyada o`rta asrda
yashagan mashhur gruzin shoiri Shota Rustavelining 750 yillik yubileyi o`tkaziladi. Mana shu
to`yga qatnashgan O`zbekiston delegatsiyasi tarkibida Fozil Yo`ldosh ham bo`lgan. To`yda barcha
yurtdan kelgan mehmonlar nutq so`zlab, shoirlar she`r o`qib, eng oxirida Fozil Yo`ldoshdan «Siz
ham azim Samarqanddan kelgandingiz, qani samimiy tilaklaringizni bildarab, Shota Rustaveliga
qasida aytsangiz» degan taklif tushadi. Fozil baxshi darhol o`rnidan turib botayotgan quyoshga
ta`zim qilib, laqay do`mbirasini qo`liga olib uzundan-uzoq dostonini boshlab yuboradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
653
Kun davomida boshqalarga so`z bermay ovozlarining boricha she`r kuylayotgan shoirlar
ham notiqlar ham chiroyli ovozni eshitgandan darhol jib bo`ladi. Sababi, baxshi g`oyat obrazga
kirib gruzin xalqining mashhur shoiri Shota Rustavelining «Yo`lbars terisini yopingan pahlavon»
dostonini kuylayotgan edi. O`zga millat vakillari so`zlariga tushunmasa ham baxshining har xil
qiyofaga kirib, goh tunarib, goh kulib, goh kuyunib, goh sevinib kuylayotganidan-oq baxshining
dostonga aniq berilganini anglab, hech bir odam unga halaqit qila olmaydi. Baxshi shu tariqa
ilhomlanib tong otib, kun ko`tarilgunga qadar dostonni ijro etadi. Yig`ilgan xalq dostonchining
iste`dodiga tasannolar aytib, ba`zilari uning aktyorlik qobiliyatiga ta`zim qilsa, ba`zilari u qanday
qilib dostonni yoddan bilishiga qiziqib, lol qolishadi. Sababi u paytda «Yo`lbars terisini yopingan
pahlavon» dostoni O`rta Osiyo xalqlari tiliga tarjima qilinmoq tugul, ko`p xalqlar Shota
Rustavelining nomini ham eshitmagan edi.
Shunga hayron bo`lgan olimlar baxshidan «Siz bu dostonni qayoqdan o`rgandingiz? Nega
shu vaqtgacha bizga bildirmay yuribsiz?» deganda Fozil baxshi:
“- Men bu dostonni bundan qirq yil avval Bulung`ur qoshidagi Qoraqursaq qishlog`ida
yashaydigan bir ulomo kishining kitobidan ko`rganimla u kishi mening ixlosimni anglab, shu
kitobdagi asarni o`qib bergan edi. Men shu zahoti dostonni yodlab oldim va o`zim ham ijod qilib,
dostonni boyitib qishloqlarda kuylab yurardim. Lekin, bir kuni qishloq mo`llasi “Sen kofirlarning
dostonini kuylab, bizing dinimizge yot elning pahlavonining jasoratini kuylab yuribsiz. Endi buni
aytmang» deb nasihat qildi. Shundan boshlab bu dostonni kuylamadim. Sizlarning so`zingizga
e`tibor berib qarasam, shu men kuylagan pahlavon haqida ekan... Shundan so`ng mening ham
yodimga avvalgi yod bo`lgan qatorlar tushib, ichimdan takrorlab o`tirgandim. O`zimga so`z
berilganda birdan dostonni boshlab yuborganim shu edi”, deydi. Ana shuni eshitgandan keyin
voyagi kitobni topgan odamga 10 ming so`m sovg`a e`lon qilinadi. Ammo, o`tgan asrning 30-
yillari eshong`mo`llalar quvginga uchrab, arab imlosidagi yozilgan qo`lyozmalar, kitoblar o`qish
taqiqlangan vaqtda u kitoblar ham yoqib yuborilgan ekan» [3].
Haqiqatdan ham san`at bir markazdan ikkinchi markazga tarqalishi tabiiy jarayon. Sababi
xalqlar orasida hech qachon chegara bo`lmaydi. «Go`ro`g`i», «Alpomish”, «G`arib Oshiq»,
«Farhod-Shirin», «Yusuf-Ahmad», «Tohir-Zuhra» dostonlari kabi «Yo`lbars terisini yopingan
pahlavon» haqidagi asarning ham bizning xalqlarimiz orasiga tarqalishi shunday madaniy
aloqaning an`anaviy bog`likligi sabablidir. Ushbu dostonning O`rta Osiyoga tarqalib, uni o`zbek
va qoraqalpoq ulamolarining kitoblarga ko`chirib, jirov-baxshilari kuylab yurgani alohida bir tarix.
Agar Fozil baxshi mazkur dostonni kuylamaganda «bu asar O`rta Osiyoga tarqaladi» degan fikr
tushimizga ham kirmas edi. Albatta, bunday adabiy aloqalarning izsiz qolmay, uni rivojlantirish
har doim Fozil baxshidek hurmatli insonlarning ishida namoyon bo`ladi.
Fozil baxshi shoirhamdir. Shoir qahramonlik, romanik, tarixiy dostonlar hamda kitobiy
dostonlarning eng yaxshi namunalarini kuylab kelgan. «Alpomish» dostoni uning ijodida alohida
o‘rin tutadi. Bu dostonning o‘zbek xalq dostonchilaridan yozib olingan 40 ga yaqin variantlari
orasida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li varianti eng mukammali va badiiy jihatdan barkamoli hisoblanadi.
Unda shoirning yuksak dostonchilik mahorati to‘la namoyon bo‘lgan.
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li zamonaviy mavzularda ham qator doston va termalar yaratgan. Uning
«Mamatkarim polvon», «Jizzax qo‘zg‘oloni», «Kunlarim» kabi dostonlari, «Jangchi o‘g‘limga»,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
654
«Elat botir», «Ota nasihati», «Qurollanint», «Er yigitlar, maydonga!», «Jahon tinglagay»,
«Bolalarimga», «Pushkinga» kabi termalari shular jumlasidandir.
Baxshi kuylagan xalq dostonlari Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, Islom shoir, Po‘lkan, Abdulla
shoir kabilar repertuari va original asarlari bilan birgalikda o‘zbek dostonchiligi va adabiyotiga
qo‘shilgan katta hissa bo‘ldi. Shoir merosi keng o‘rganilmoqda. Shoir dafn etilgan Bulung‘ur
shahrida muzey tashkil etilgan va unga haykal o‘rnatilgan [1].
REFERENCES
1.
Fozil Yo`ldosh o`g`li (1872-1955). URL: https://ziyouz.uz/ozbek-ziyolilari/fozil-yoldosh-
ogli/
2.
Qurbonboev B. Berdaq va o`zbek adabiyoti. - Toshkent, 1986.
3.
Arıslan M. M. Pazıl baqsı // «Qaraqalpaqstan mádeniyatı» gazetasi, 1995, №2.
