104
BADIIY USLUB HAQIDA MULOHAZALAR
Yulduz Turdiyeva
Alisher Navoiy nomidagi ToshDO’TAU
2-bosqich tayanch doktaranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8386307
Annotatsiya.
Mazkur maqolada uslub tushunchasi va uning mohiyati atroflicha tahlil
qilingan. Maqola davomida badiiy uslub haqida mulohazalar keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
uslub tushunchasi, badiiy uslub, ijodkor uslubi, nodir asarlar.
COMMENTS ON ARTISTIC STYLE
Abstract.
In this article, the concept of style and its essence are thoroughly analyzed.
Throughout the article, comments about the artistic style were made
.
Key words:
concept of style, artistic style, creative style, rare works.
КОММЕНТАРИИ К ХУДОЖЕСТВЕННОМУ СТИЛЮ
Аннотация.
В данной статье подробно анализируется понятие стиля и его
сущность. На протяжении всей статьи делались замечания по поводу художественного
стиля.
Ключевые слова:
понятие стиля, художественный стиль, творческий стиль,
редкие произведения.
Hamma davrlarda ham uslub, bu xoh ijodkor uslubi, xoh asar uslubi bo’lsin, adabiyot
uchun, uning muvaffaqiyati uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib kelgan. Zero, bugungi kundagi
nodir asarlar, asrlarni-da ortda qoldirib kelib, o’z muxlislarini yo’qotmayotgan ijod mahsullari,
ijodkorning yodini-da boqiy qilishga xizmat qilgan badiiy durdonalar tom ma’noda uslub hodisasi
mahsulidir. Badiiy uslub haqida so’z yuritar ekanmiz, Abdurauf Fitratning uslub haqidagi
mulohazalariga to’xtalib o’tishimiz joizdir, zero, uslub haqidagi o’zbek adabiyotshunoslari
tomonidan qilingan izchil nazariy ta’rif yoxud izohlar Fitratning “Adabiyot qoidalari” asaridan
boshlanadi desak, yanglish bo’lmaydi. “Yuqorida so’yladik: butun o’zbek yozg’uchilarining
ifodalari o’zbekcha bo’lg’ani holda har birining o’ziga maxsus bir uslubi bordir. Biroq, uslubdag’i
bu hol tuban, kuchsiz adib – yozg’uchining asarlarida o’zini ochiq ko’rsata olmaydir. Kuchsiz
yozg’uchilarning uslublari bir-biriga o’xshab qoladir. Ular oddiy uslubda, umumiy til uslubida
yozadir. Shoir – yozg’uchi san’atkorlikda ko’tarila borgani sayi(n) o’ziga maxsus bir uslub yarata
boshlaydir. Shoirning xayol, o’y, tushunish shakllari tugal, komil bo’lg’ach, o’ziga yarasha bir
uslub borliqqa chiqqan bo’ladir” [1:17]. Ta’rifdan anglashilib turibdiki, uslubning kuchi, ta’siri
105
yozuvchining, asarning muvaffaqiyatini ta’minlashda asosiy o’rin tutadi. Har bir shaxsning
takrorlanmas DNKsi kabi uslub ham alohidalik kasb etib, muallifining har bir ijod mahsulida o’z
izini qoldiradi. Yana bir e’tiborli jihat shundaki, ijodkor o’sgani sari uslubning ham rivojlanib
borishi izohda keltirib o’tiladi, demak, badiiy uslub yozuvchi bilan birga o’sishda va izlanishda
bo’ladi. Darhaqiqat, yozuvchilarning ilk nashrdan chiqqan hikoya yoxud romanlari bilan yetuklik
davriga yetgan asarlarini solishtirar ekansiz, muallifning asardan-asarga yuksalib borganiga guvoh
bo’lasiz. “Mabodo avtor o’z uslubiga ega bo’lmasa, uning yozuvchiligi to’g’risida gap bo’lishi
ham mumkin emas. Agar uning o’z tili, uslubi shakllangan bo’lsagina yozuvchiligiga umid
bog’lash mumkin. Shundan keyingina bu ijodkor yaratgan asarlarning boshqa tomonlari to’grisida
fikr yuritish mumkin bo’ladi. Chunki asarning nutq tuzilishida badiiy uslubning barcha fazilat
hamda xususiyatlari mujassamlashgan bo’ladi”[2:8]. Ijodkor kuzatishlari mobaynida tabiatning
kichik hodisalaridan tortib, kishilar hayotida yuz bergan turli voqea-hodisalarning mayda
detallarigacha diqqatini qaratadi, ularning orasidan e’tiborini tortgan, muhim deb bilgan jihatlarni
asari g’oyasini yoxud mazmunini ifodalashda foydalandi, boshqa bir ijodkor qalamga olgan
mavzuni o’z uslubida, go’yo yangi “hodisa”dek tasvirlaydi, bu esa albatta uning mahoratiga
bog’liq. Shu boisdanmi, necha turfa janrlarga mavzu bo’lgan, ne-ne ijodkorlar tomonidan
kuylangan sevgi, sadoqat kabi mavzular haligacha o’lmas, dilga yaqindir. Shuningdek,
adabiyotshunos olim Hamidulla Boltaboyev o’zining “Nasr va uslub” kitobida uslub xususida
chuqur nazariy mulohazalar yuritar ekan, uslubning o’rganilish tarixidan tortib, unga doir qilingan
ishlar haqida ham bir muncha ma’lumot keltirib o’tadi. Muallif uslubning turli davrlarda turlicha
talqin qilinganiga, turli jihatdan nomlanganiga alohida to’xtaladi va uslub haqida so’z yuritishdan
avval, uning ikki ma’nosini farqlab olish lozimligini uqtiradi: “Shuni ham ta’kidlash joizki, uslub
tushunchasini “umuman” (barcha yuqoridagi ma’nolarini birlashtirgan holda) o’rganib bo’lmaydi,
“uslub” so’zini qo’llashdan avval u badiiy asarga nisbatan aytilyaptimi yozuvchining ijodiy o’ziga
xosligi nazarda tutilyaptimi va yoxud boshqa ma’nolarda kelyaptimi farqlab olish zarur ” [3:4].
Darhaqiqat, ma’lum bir asar ijodkorning iste’dodini, o’ziga xos yo’nalishini aks ettirsa, boshqa bir
asarda muallif faqatgina shu asarga xos va mos bo’lgan usulni, uslubni qo’llaydi va bor mahoratini
bir asarida keng namoyon eta olmasligi mumkin. Shuning bilan birga, shunisi e’tiborliki, ijodkor
yaratayotgan ijod mahsuliga o’zidagi borini beradi, imkoniyati doirasida o’zidagi eng yaxshilarini
sarf etadi va o’z navbatida asar muallifning mehnati mevasi, tajribasi mahsuliga aylanadi, shunday
ekan, asar bunda nafaqat o’z uslubini, balki ijodkor uslubinida o’zida namoyish etib boradi. Bir
so’z bilan aytganda, yozuvchi yoxud shoir o’z ijod mahsulida o’z uslubi va asari uslubini
birgalikda namoyon etadi. Adabiyotshunos olim yozganlaridek: “Demak, uslub tushunchasini
106
dastkabki ikki ma’nodan birida qo’llayotganda (adib uslubi) ijodkor iste’dodining betakror tabiati,
ijodiy qiyofasi (manerasi) va o’ziga xosligini nazarda tutmoq, uslub so’zini ma’lum bir asarga
nisbatan ishlatayotganda o’sha janr va shakl xususiyatlarini ham inobatga olmoq lozim bo’ladi”
[3:4]. Umuman olganda, asar uslubi va ijodkor uslubini ayro holda tasavvur qilib bo’lmaydi,
muallif yaratayotgan asarining she’r yoxud hikoya ekanligiga ko’ra, uning janriga mos bo’lgan
ma’naviy boyligidan foydalanadi, gohida tufondek keluvchi tuyg’ular shijoatini nasrga
sig’dirolmasa, ba’zan nazm berolmagan qulay muhitni boshqa janrdan topadi, har ikki holda ham
asosiysi, ijodkor o’z individualligiga ko’ra qalam tebratadi. Bundan tashqari, Hamidulla
Boltaboyev badiiy uslubning shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillar haqida yozar ekan, davr
uslubi va milliy uslubni alohida tahlilga tortadi, davr uslubi, ya’ni zamonaviy uslubning
adabiyotdagi ma’lum bir ko’zga ko’ringan davrga nisbatan tor doirada qo’llanilishini, milliy uslub
esa badiiy uslubning shakllanishi, rivojlanishida alohida ahamiyatga ega ekanligini asosli fikrlar
bilan dalillab beradilar. “Yozuvchi uslubi qanchalar yorqin va o’ziga xos bo’lsa, uning milliy
o’zagi ham shunchalar chuqur va o’sha xalq madaniyati uchun ahamiyatli bo’ladi. Demak,
uslubning shakllanish jarayonida yoki shakllangan uslubning zohir bo’lishida o’z milliy adabiyoti
tajribasi, xalq ijod an’analari, urf-odatlar, til xususiyatlari, mahalliy ruh kabi ko’p jihatlarga e’tibor
berish qilishga to’g’ri keladiki, bularning barchasi “milliy uslub” tushunchasi “davr uslubi”ga
nisbatan ancha yorqin, o’ziga xos sifatlari bilan ajralib turadigan hodisa ekanini, uni
uslubshunoslikda ilmiy muomalaga kiritish, har davr adabiyotining o’ziga xos jihatlaridan kelib
chiqqan holda uning boyib boorish tadrijini kuzatish va bu borada nazariy umumlashmalarga
kelish o’zbek adabiyotshunosligi zimmasidagi vazifalardan biridir degan umumlashma qilishga
asos beradi”[3:9,10]. Darhaqiqat, badiiy uslub tom ma’noda milliy uslub tushunchasi bilan
chambarchas bog’liqdir. Zero, har qanday badiiy asarni oladigan bo’lsak, unda muallifning o’zi
tug’ilib o’sgan joyining hidi, ifori keladi, asar voqealariga bu hududning urf-odatlari, rasm-
rusumlari qorishiq holda tasvirlanadi, qahramonlarining ruhiyatida, kayfiyatida istaysizmi yo’qmi
ijodkorga yelkadosh insonlarning izlari aks etadi, axir ijodkor go’dakligidayoq onasidan ilk xalq
og’zaki ijodi namunalari bo’lmish sehrli alla, sirli voqealarga, qahramonlar boy ertaklar,
momolaridan turli kuy-qo’shiqlarni eshitib ulg’ayarkan, uning ma’naviy olami, avvalo, shulardan
oziqlanib shakllangani oddiy haqiqatdir, shu boisdanmi u o’z-o’zidan mavjud borliqdan, atrofidan
ilhomlanib ijod qiladi. Bir nechta o’tkir so’zli adabiyotshunoslarimiz ta’biri bilan aytganda,
insonning ijtimoiy hayotini, ichki tug’ularini, ruhiy olamini asarlarida ilk marotaba bosh mavzu
qilib, ko’plab asarlar yaratgan Luqmon Bo’rixonning “Jaziramadagi odamlar” romani ijodkorning
individual uslubini yorqin namoyon eta olgan asarlardan biridir. Asarda muallifning o’ziga xos
107
yo’nalishi uning mavzu tanlashidan tortib asar tiligacha o’z aksini topadi. Garchi, asar markazida
hammaga tanish bo’lgan sevgi, vafo, urush mavzulari tursada, bu safar muallif bu inja
tuyg’ularning zamirida tamoman o’zgacha bo’lgan sirlarlarni oshkor qiladi. Shu kunga qadar ochiq
tan olinishi uyat, nomus deb hisoblangan, insonning asliy tuyg’ulari, xohish-istaklari yuqori
pog’onada bo’lishi lozimligi achchiq tanqid qilinadi. Romanning ham, muallifning ham o’ziga xos
uslubi aynan shu yerlarda aks etadi. Mardlik, qahramonlik timsoliga “majburan” aylantirilgan
O’roqning asl insoniy xohishlari: armiyaga borib, uzoq muddat olislarda xizmat qilishdan ko’ra,
vaqtini, umrini oilasi, farzandi davrasida o’tkazishni afzal ko’rishi, har xil ilmiy suhbat-u ishdagi
muammolardan ko’ra, yosh chaqalog’ining ahvoli barchasidan ustun turishi muallif tomonidan
oddiy, bo’lishi kerak bo’lgan bir hodisa sifatida tasvirlanadi, odamlar tomonidan nomaqbul
hisoblangan bunday harakatlar boshqa qahramonlar tomonidan qoralansa-da, muallifning o’zi
O’roqning fikrlarini yoqlaydi, uning oddiy inson, yosh ota, yosh oshiq sifatidagi oddiy xohishlarini
to’g’ri qabul qiladi yoxud sadoqat timsoliga aylangan, yosh beva qolgan Lolaxonning
qishloqdoshlari tomonidan e’zozlanib, ardoqlanib yashashiga qaramasdan, uning hali ayol bo’lib
baxtli yashashga, mehr ko’rishga haqli ekanini tan oladi, o’z haqiqati tufayli bu qahramonini
qurbon ham qiladi. Asarda Luqmon Bo’rixon bu qahramonlarini kamchiliklardan, qusurlardan holi
bo’lmagan, o’zi istagandek yashash huquqiga ega bo’lgan oddiy insonlar sifatida tasvirlar ekan,
ularning o’z yaqinlari tomonidan mana shu insoniy xohishlaridan mahrum qilgan holda, o’zi
istagandek emas, boshqalar istagandek yashash qoidasiga bo’ysundirishga urinishi tufayli halok
bo’lganini ham ko’rsatib beradi. Muallifning individualligi, o’ziga xos romaniy tafakkuri
shundaki, u barcha ijodkorlar tomonidan kuylangan mavzularning achchiq haqiqatlarini-da
ko’rsatib berishdan qo’rqmaydi, shuningdek, eng asosiysi, insonning insoniy tuyg’ulari, xohishlari
bilan tirikligini, shu jihatalari bilan u ulug’lanishi lozimligini kitobxonga uqtiradi.
REFERENCES
1.
Abdurauf Fitrat; Mas’ul muharrir B.Qosimov; Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi H.
Boltaboyev. – T.: «Ma’naviyat», 2009. – 336 б.
2.
Йўлдош Солижон Нутқ ва услуб. Адабий – танқидий нашр. Тошкент «Чўлпон»
нашриёти, 2002
3.
Ҳамидулла Болтабоев «Наср ва услуб» Тошкент, «Фан» 1992 104 б
4.
Луқмон Бўрихон «Жазирамадаги одамлар»: Роман. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги
нашриёт – манбаа ижодиий уйи, 2012. – 324 б.
5.
Ўрол Носиров «Образларда услуб жилолари» Тошкент, «Фан» 1991 196б
