30
O‘ZBEK TILIDAGI GRAMMATIK VOSITALARNING QORAQALPOQ TILIDA
IFODALANISHI
Kaypnazarova Ayxan
Qoraqalpog'iston Respublikasi Xo'jayli tumani
8-sonli umumta'lim maktabining
Qoraqalpoq tili va adabiyoti fani oqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8424165
Annotatsiya.
Ta’lim qoraqalpoq tilidagi maktablarning o‘zbek tili darslarida
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishda, asosan, ularning so‘z boyligini oshirish,
grammatik vositalar hamda mavjud so‘z zaxirasidan foydalanib gap tuzish, o‘z fikrini dialogik va
monologik shakllarda bayon etish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish tushuniladi. Maqola
shu kabi masalalarning muhokamasiga bag`ishlanadi.
Kalit so‘zlar:
qoraqalpoq tili, o`zbek tili, metod, vosita, o`qitish, ta`lim.
EXPRESSION OF UZBEK GRAMMATICAL MEANS IN KARAKALPAK
LANGUAGE
Abstract.
Education in the Uzbek language classes of Karakalpak-language schools in the
development of students' oral and written speech, mainly to increase their vocabulary, to compose
sentences using grammatical tools and existing vocabulary, to express their opinion dialogically
and formation of the skills and competences of expression in monologic forms is understood. The
article is devoted to the discussion of such issues.
Key words:
Karakalpak language, Uzbek language, method, tool, teaching, education.
ВЫРАЖЕНИЕ УЗБЕКСКИХ ГРАММАТИЧЕСКИХ СРЕДСТВ В
КАРАКАЛПАКСКОМ ЯЗЫКЕ
Аннотация.
На уроках узбекского языка каракалпакских школ обучение направлено
на развитие устной и письменной речи учащихся, главным образом на увеличение их
словарного запаса, составление предложений с использованием грамматических средств и
имеющейся лексики, использование собственного словарного запаса. понимается
способность выражать свое мнение в диалогической и монологической формах. Статья
посвящена обсуждению таких вопросов.
Ключевые слова:
каракалпакский язык, узбекский язык, метод, инструмент,
обучение, воспитание.
31
Nutq o‘stirish jarayoni gap tuzib aytish yoki yozish tarzida, gaplarni bog‘lanishli qilib bir-
biriga biriktirish tariqasida kechadi. Bunda so‘zlarni o‘zaro bog‘lovchi, gaplarning formal
shakllarini yuzaga keltiruvchi, modal munosabat ifodalovchi til hodisalarini izchil o‘rgatib borish
muhim o‘rin tutadi. Muammo shundaki, o‘quvchilarni o‘zbek tilining grammatik vositalari bilan
tanishtirishda ularning amaliy nutq saviyasi, bilim darajasi, til o‘rganish imkoniyatlari va
ehtiyojlarini hisobga olish qay yo‘sinda ro‘yobga chiqarilishi, o‘rgatish metod va usullari qanday
bo‘lishi, mashq turlari nimalardan iborat etib tanlanishi kerakligi o‘qituvchini qiyin vaziyatlarga
soladi. Ma’lumki, nutq o‘stirish uchun tegishli so‘z boyligini, grammatik vositalar zahirasini hosil
qilishning o‘zi sira ham kifoya qilmaydi. O‘quvchilar olgan bilimlaridan amalda foydalanib
tursalargina, ya’ni o‘zbek tilida ko‘proq gapirib, o‘z fikrlarini ko‘proq yozma tarzda ifodalashni
mashq qilsalargina nutq o‘sadi, nutq madaniyati rivojlanadi [2].
ADABIYOTLAR SHARHI
Metodist olim R.Yo‘ldoshev o‘zbek tilini o‘qitish metodikasida ilk bor grammatik
vositalarni gap tuzishda, bog‘lanishli matn yaratishda bajaradigan vazifasiga ko‘ra olti guruhga
ajratadi: U bunday yozadi: «Tahlillardan ma’lum bo‘lishicha, affiksal o‘zbek tili hodisalari
sirasida yangi gap modelini hosil qiladigan, shuningdek, bunday model hosil qilmagan holda uning
biror variantini yuzaga keltiradiganlari ko‘p. Biz ularni quyidagi guruhlarga ajratishni ma’qul
topdik:
1)
gapning
bevosita
asosiy
(bazaviy)
qurilmasini
hosil
qilishda qatnashadigan grammatik materiallar;
2)
gap bo‘lagini yoyiq holga keltirish tavsifidagi grammatik materiallar;
3)
gap bo‘lagini murakkablashtiradigan grammatik materiallar;
4)
gap
bo‘lagini
murakkablashtirgan
holda
umuman
butun
jumlaga taalluqli bo‘lgan modal munosabat ifodalovchi grammatik materiallar;
5)
gapning
formal
variantlarini yuzaga keltiradigan grammatik materiallar;
6)
ikki mustaqil gapni, matn qismlarini, MSBlarni o‘zaro bog‘laydigan grammatik
materiallar» [1].
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL
Og‘zaki va yozma nutq o‘stirish uchun birinchi galda zarur bo‘ladigan grammatik vositalar
qatoriga kelishik qo‘shimchalari, egalik qo‘shimchalari, ko‘plik qo‘shimchasi, -niki
qo‘shimchalari, fe’lning og‘zaki nutqda, qisman yozma nutqda faol ishlatiladigan mayl, zamon,
shaxs-son, nisbat shakllari, ko‘makchilar, bog‘lovchilar, yuklamalar kiradi. Ayrim grammatik
32
vositalar so‘zlovchining suhbatdoshiga hurmat ifodalashini anglatib, nutq, xususan, muloqot
madaniyatini rivojlantirish maqsadida o‘rganiladi. Masalan, -lar qo‘shimchali fe’l kesimning birlik
sondagi ega bilan birikib, hurmat ma’nosini anglatishi: «
Akam(lar) keldilar
» kabi.
Yuqorida sanab ko‘rsatilgan grammatik vositalar, ayniqsa, 1-, 3-, 5- guruhga mansublari
qoraqalpoq o‘quvchilarining so‘zlashuv nutqida bir qadar faol qo‘llanadi. Yoshlar ko‘plik, egalik
va kelishik qo‘shimchalarini, fe’lning zamon va mayl shakllarini nutqda ishlata oladilar. Ularga
mutlaqo notanishlari kam.
Biror grammatik vosita, masalan, kelishik qo‘shimchalari ustida ish olib borganda
o‘quvchilar nutqidagi talaffuz va imloga doir xatolarni, ularni qo‘llashdagi ayrim qiyinchiliklarni
hisobga olish talab etiladi. Ikki tilning qiyosi aks etgan ma’lumotlar ana shu xatolar, tug‘iladigan
qiyinchiliklarning tabiati haqida xulosa chiqarishda muhim o‘rin tutadi. Kelishik qo‘shimchalarini
umumlashtirib tushuntirishda o‘qituvchi darsda quyidagi qiyosiy jadvaldan foydalangani ma’qul:
O‘zbek va qoraqalpoq tillarida kelishik qo‘shimchalari
O‘zbek tilida
Qoraqalpoq tilida fonetik va grafik jihatdan
mos
qo‘shimchalar
farqli qo‘shimchalar
-ning
–
-nıń, -niń, -diń-dıń -tıń -tiń
-ni
-ni
-dı -di, -tı -ti
-ga, -ka, -qa
-qa
-ǵa, -ge, -qa, -na, -ne, -a, -e
-da
-da
-de, -ta, -te, -nda, -nde,
-dan
-dan
-den, -tan, -ten, -nan, -nen,
Jadvaldan ko‘rinib turganidek, o‘zbek tilidagi -ning qo‘shimchasi qoraqalpoq tplida ham
fonetik, ham grafik jihatdan mos keladigan shaklga ega emas. Agar qoraqalpoq tilidagi
-niń
qo‘shimchasidagi
ń
tovush-harfi o‘zbek tilidagi
n
bilan
g
tovush-harf birikmasiga monand deb
hisoblansa, o‘zbeekcha
- ning
qo‘shimchasi qoraqalpoqcha
-niń
qo‘shimchasiga fonetik jihatdan
mos, grafik jihatdan farqli deb hisoblash mumkin.
XULOSA VA MUNOZARA
Qoraqalpoq tilida so‘zdagi bo‘g‘inlar yo‘g‘on va ingichka bo‘lgani uchun so‘zga yo‘g‘on
va ingichka qo‘shimchalar qo‘shiladi. Masalan: -ni’n’ (yo‘g‘on), -nin’ (ingichka); -da (yo‘g‘on), -
de (ingichka). O‘zbek tilida bo‘g‘inlarning yo‘g‘on- ingichkaligi ajratilmaydi, shuning uchun
33
ikkala xil talaffuz etiladigan so‘zlarga bir xil qo‘shimchalar qo‘shiladi. Masalan,
maktabda, kuzni,
g‘arbdan, sendan
kabi. Qoraqalpoq tilida so‘zlovchi o‘quvchi ona tili ta’sirida o‘zbekcha so‘zlarni
bo‘g‘inlarining yo‘g‘on va ingichkaligi bor degan xayolda yo‘g‘on va ingichka qo‘shimchalar
qo‘shib aytish va yozishga harakat qiladi, natijada bir tilning ikkinchi tilga interferensiyasi yuz
beradi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘zbek tilidagi qo‘shimchalarning qoraqalpoq tilida qanday
ifodalanishiga befarq qaramasligi, darsda jadval asosida tushuntirish-namoyish etish metodidan,
shu metod tarkibida qiyoslash usulidan unumli foydalanmog‘i lozim.
REFERENCES
1.
Berdimuratov Ye., Dəo‘letov Ye. Til bilimine kirispe. -Nөkis: “Qaraqalpaqstan” 1988, 175-
183-b
2.
Naurыzbaeva S.T. Tipы imennыx frazeologicheskix yedinis karakalpakskogo yazыka i ix
otrajenie v karakalpakskorusskom slovare. AKD., 1967.
3.
Abdullaev Sh.D. Tarjima asarlarida frazeologizmlar semantikasi (T.Qayipbergenov
asarlarining o‘zbekcha tarjimasi asosida). Nomz. diss. avtoref. –T.: 2006
4.
5.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
6.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science and
Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
