ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
595
МАДАНИЯТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШДА ТАЛАБАЛАРНИНГ
БОШҚАРУВЧИЛИК ҚОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ
Тажимуратова Шахноза Сағинбаевна
Бердоқ номидаги Қарақалпоқ Давлат университети
Санъатшунослик кафедраси ўқтувчиси.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10015538
Аннотация.
Мақолада
маданиятшунослик
фанларини
ўқитиш
орқали
талабаларнинг ташкилотчилик қобилиятларини ривожлантиш усуллари, улар билан
ишлаш механизмлари, ўқув топшириқлари шакли, ҳажми ва жараёнинг бориши, қолаверса,
натижларни баҳолаш тартиби ҳақида ҳам мулоҳаза юритилган.
Калит сўзлар:
бошқариш, ташкилотчилик, мустақил таълим, мустақил фаолият,
билим, малака, кўникма, назарий маълумот, топшириқ, маълумот қидириш, усуллар ва
таълимий воситалар.
FORMATION OF STUDENTS' SKILLS OF INDEPENDENT PERFORMANCE
THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY
Abstract.
The article also discusses the criteria for organizing independent learning of
students through the use of a credit-modular system when teaching art disciplines, their work,
form, volume and process of completing educational tasks, as well as the procedure for evaluating
the results.
Key words:
credit module, independent learning, independent activity, knowledge,
qualifications, skills, theoretical knowledge, assignment, information search.
ФОРМИРОВАНИЕ У СТУДЕНТОВ НАВЫКОВ САМОСТОЯТЕЛЬНОГО
ИСПОЛНЕНИЯ ЧЕРЕЗ ПРЕПОДАВАНИЕ ИСКУССТВОВЕДЕНИЯ
Аннотация
. В статье также рассматриваются критерии организации
самостоятельного обучения студентов посредством использования кредитно-модульной
системы при преподавании художественных дисциплин, их работа, форма, объем и
процесс выполнения учебных заданий, а также порядок оценки результатов.
Ключевые
слова:
кредитный
модуль,
Самостоятельное
обучение,
самостоятельная деятельность, знания, квалификация, навыки, теоретические знания,
задание, поиск информации.
Кириш.
Юнонлар билан заминимизнинг қадимий аҳолиси ўртасидаги маданий
алоқаларга оид яна бир далилни келтириш ўринлидир: Юнон-Бақтрия давлати (милоддан
олдинги 256-75 йилларда яшаган) даврида ҳар хил юнон халқлари Бақтрия ҳудудига кириб
келди. Бақтрия давлати Ўзбекистоннинг ҳозирги Сурхондарё вилояти ҳудудини ҳам ўз
ичига олган эди. Юнонлар бу давлат ҳудудига кириб, ўрнашиб олганлари учун, илмда
юнон-Бақтрия давлати деган ном билан юритилади.
Юнон-Бақтрия давлати ҳудудидан топилган суратлар ҳар хил этник жараёнлар
маданияти бирлашиб кетганидан далолат беради. Бу давлат ҳудудидан юнон илоҳлари
тасвирига топинувчилар акс этган сурат бор. Суратдаги одамлар маҳаллий оташпарастлар
бўлиб, ўзларининг илоҳига юнон илоҳига топингандай ибодат қилиб топинганлар. Бу –
маданий таъсирнинг энг жонли намуналаридир. Шу тариқа маҳаллий оташпарастлар юнон
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
596
услубига оид тимсоллар яратдилар ва юнон маданияти ва санъатини мезон қилиб олдилар.
Айни пайтда маҳаллий оташпарастлар юнон илоҳларининг суратини ибодатхоналар
деворларида тасвирлаш билан чекланиб қолмай, юнон Бақтрия давлати пулига ҳам
туширилди.
1
Санъатнинг инсон ҳаётидан ўрни ҳақида кўплаб далиллар келтириш мумкин.
Масалан, Александр ҳали ёш болалигидаёқ унинг феъл-атворида бўлғуси машҳур жаҳонгир
инсон ифодаланиб турар экан. Унинг романтик кайфияти – соғлом рационализм билан,
севги эҳтиёжи қатъиятлилиги, жанговарлиги ва зўравонликка мойиллиги билан бирга яшар
эди. Кунларнинг бирида у буюк Тимотийнинг ҳарбий қўшиғини тинглаб бўлиши биланоқ,
қиличини яланғочлаб, жангга шай ҳолатда тайёр бўлган экан.
2
Шу маънода санъатшунослик фанларини ўқитишда замонавий ёндашувлардан
самарали фойдаланиш лозим. Европа университетларида таълим дастури бошқача
тузилишга эга: битта модуль ичида бир-бирига тематик жиҳатдан яқин бўлган фанлар, нима
бўлишидан қатъий назар, уларнинг умумий илмий мақомини, бирлаштирилади. Модулни
қуришнинг асосий принципи оддийдан мураккабга, услубий фанлардан амалий фанларга
томон кўтарилиб боради
3
.
Шунинг учун модуль "умумий профессионал" ва "табиатшунослик" фанлари ва
бошқалар ўқув модули доирасида, ҳам фундаментал, ҳам амалий фанлар органик бир
бутунга бирлаштирилган. Масалан, Германияда модуль таълим майдонини ўзлаштириш
йўналишларидан бири сифатида тушунилади, курс эмас, балки таълим дастурининг
алоҳида қисми тушунилади. Муҳим хусусият модулли тизимнинг асосий йўналиши
талабалар амалиётига қаратилган, шу жумладан тадқиқот ҳам. Модуль талабага тез ва
самарали ҳаракат қилиш имконини беради.
Концептуал билимларни бирлаштирган ҳолда, бир даражадан бошқасига бир
йўналиш ва амалий кўникмалар назарда тутилади. Шунинг учун магистр даражасида
модулли ташкилот ўқув жараёни индивидуал магистрлик дастури (мавзу) билан боғлиқ
бўлиши керак магистрлик диссертацияси). Европа Олий таълим ҳудудида модулга
мурожаат қилинади. Шунинг учун бир нечта курслар (фанлар)да модуль маълум бир яхлит
кўринишни ҳосил қилади.
Мавзу майдони ва маълум ваколатлар ривожлантириш имконини беради, деб талаба
у мавзу билан эмас, балки талабанинг ўқув натижасига эришиши билан белгиланади. Рақам
семестр бошига модуллар натижалари нима мувофиқлиги билан белгиланади, бунга ҳар бир
талаба семестр давомида эришиши керак.
Ўқув жараёнини ташкил этишнинг кредит-модулли тизими қуйидаги вазифаларни
ижобий ҳал этиш лозим бўлади:
1
Абдураҳмонов М., Раҳмонов Н. Маданиятшунослик. Ўқув қўлланма, тўлдирилган ва қайта ишланган
иккинчи нашри. Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти. –Тошкент: 2015.
2
Шахермайр Ф. Александр Македонский. –Москва: Терра-Книжный клуб, 1999.
3
Европейский кредит тизими (ЕСПС). - Альмати-2003. — 150 С. Ефимов А. B. Олей беккув юртлар как
математик притчаалар дхалплами. 2006. - 250 п. Высший преподаватель кредит тизими. - М.: Известия. — №
24 (57). Кубея Или. K. классик университет кредит обучение тизмин жорил Илиш характермари. - Ольма-
Ота, 2004. — 150 С. Буслук Г. E., Андреенко Р. E., Колеченок А. A. модуль обучения. Minsk: 2007. — 176 п..
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
597
- ҳар бир модулнинг ўзлаштирилишини текшириш билан ўқув материалини
модулларга бўлиш;
- кенгроқ билимларни баҳолаш шкаласидан фойдаланиш;
- билимларни баҳолашнинг объективлигини такомиллаштириш;
- талабаларнинг тизимли мустақил ишларини семестр давомида рағбатлантириш;
- машғулотларда соғлом рақобатни жорий этиш
.
Европа университетларида ўқув йили, ўртача, 40 ҳафта давом этади. Талабанинг
йилига ўқув юкининг умумий меҳнат интенсивлиги 60 кредитга тенглаштирилган. Шунга
асосланиб, талаба 30% даромад олиши керак4.
Ҳозирги Европа “кредит бирлиги” ва маҳаллий ўртасида бир нечта фарқлар мавжуд
"академик соатлар" тизими. Биринчидан, деярли барча университетлар, академик соат
умумий ишни ўз ичига олмайди, фақат аудитория ишларини ўз ичига олмайди стандарт ва
ҳақиқий ўқув дастурлари. Иккинчидан, ҳар бир Европа кредитининг орқасида бирлик
аслида жисмоний харажатлар эмас, балки аслида ўзлаштирилган билимлар мавжуд,
аниқроғи, компетенциялар туради.
Талабалар мустақил ишининг муҳим усули дарслик, ўқув қўлланма, маълумотнома
адабиётлар билан ишлаш ҳамда Интернет ресурсларидан фойдаланишдир. Китоб ва
Интернет ресурслари билан ишлаш кўникмалари инсоннинг умумий маданиятини,
фикрлаш мантиғининг ривожланиш даражасини, дунёқарашнинг шаклланишини,
билимдонлигини, ахборот оқимига йўналтирилганлигини акс эттиради.
Таълимнинг кредит тизими шароитида юқори ставкалар, катта миқдордаги
маълумотлар ва олий ўқув юртида дастур материалларини ўрганишга комплекс ёндашув
талабанинг мустақил, самарали ва тезкор ҳаракат қилишига олиб келади. Ушбу иш
жараёнида матнни ўқиш, асосий нарсани таъкидлаш, таҳлил қилиш, таққослаш, синтез
қилиш, кўриб чиқилган масаланинг амалда қўлланилишини баҳолаш кўникмалари
ривожланади.
Ахборотни ўрганиш натижаси унинг маълум бир шаклда тақдим етилиши бўлиши
керак. Ёзма равишда - мавҳум шарҳ, иншо, тезис шаклида; оғзаки-тақдимот, ҳисобот,
мунозара шаклида. Мустақил иш жараёнида талабалар ўз фаолиятларини аниқ ташкил этиш
кўникмаларини ҳам егаллайдилар, келгуси иш жараёнида ўз-ўзини тарбиялаш масалалари
билан доимо шуғулланишлари кераклигини англаб етадилар.
Талабаларнинг мустақил ишларини (ТМИ) ташкил этишнинг долзарб
вазифаларидан бири бу ташкилий муаммоларни ҳал қилишдир: ТМИ кўламини аниқлаш,
ТМИнинг боришини назорат қилиш, талабаларнинг мустақил ишларини методик
4
Европейский кредит тизими (ЕСПС). - Альмати-2003. — 150 С. Ефимов А. B. Олей беккув юртлар как
математик притчаалар дхалплами. 2006. - 250 п. Высший преподаватель кредит тизими. - М.: Известия. — №
24 (57). Кубея Или. K. классик университет кредит обучение тизмин жорил Илиш характермари. - Ольма-
Ота, 2004. — 150 С. Буслук Г. E., Андреенко Р. E., Колеченок А. A. модуль обучения. Minsk: 2007. — 176 п.
Кузнецова Или. I., Кравец А. G. спроси individual обучение траекториясининг кредит-
модельныйпредложение. Известия-2009. Вол. 6. - 6-сон. Курина, В. A. Universithlarda Credential-модельный
ряд инженерных специальностей. Harold.bn Серия: психология и педагогика фанлари. - 2011. - 1-сон. - 67-75
бетлар. Гарга, В. B. кредит-модуль поддержки идеи: Умида и поражения. Дисциплина, культура,
образование дунези. - 2010. - 6-сон. - с. 121. Хоботова, Е. B. управление кредитом-модульная технология по
совершенствованию возможностей информационного бюллетеня — 2009. - 45 С. - с. 7-9.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
598
таъминлаш. Мутахассисларни касбий тайёрлашда ТМИ улушининг ортиши ТМИнинг
ташкил этиш бўйича дарсликлар, ўқув қўлланмалари ва методик ишланмалар, электрон
ўқув нашрлар билан таъминлаш масаласини кўтаради.
А. В. Меренков, С. В. Куньщиков, Т. И. Гречухина, А. В. Усачева, И. Ю.
Воротковаларнинг талабалар мустақил таълимини ташкил этиш бўйича тайёрлаган методик
қўлланмасидаги қулай ёндашувларга таянаган ҳолда кредит-модул тизими учун филолог-
талабалар учун мустақил таълим топшириқлари ва уларни баҳолаш бўйича топшириқлар
тизими ишлаб чиқилди:
I. Маданиятшунослик фанларини ўқитишда бошқарувчилик, ташкилотчилик
қобилиятини ривожлантирувчи топшириқлар тизими
1-топшириқ
. Тадбирни ташкил этиш ва аҳамияти ҳақида иншо ёзиш (Эссе)
Мустақил ишнинг мақсади: мустақил ижодий фикрлаш ва ўз фикрларини ёзма
равишда тақдим этиш кўникмаларини ривожлантириш. Иншо “фалсафий, адабий –
танқидий, тарихий-биографик, журналистик насрни бирлаштирган жанр муаллифнинг
эркин, кўпинча парадоксал тақдимот билан қатъий индивидуал позицияси, сўзлашув
нутқи”
5
- таърифловчи, ҳикоя қилувчи ҳам бор, рефлексив, танқидий, таҳлилий иншолар ва
бошқалар.
Иншонинг белгилари:
– Кичик ҳажм-уч саҳифадан етти саҳифагача компютер матн; ўн саҳифагача ёзилган
матндан иборат иншога рухсат берилади.
– Муайян мавзу ва уни қатъий субъектив талқин қилиш.
– Эркин композиция иншонинг муҳим хусусияти ҳисобланади.
- Ҳикоя қилиш қулайлиги.
- Парадокслардан фойдаланиш. Иншо ўқувчини ҳайратга солиши учун
мўлжалланган, бу, кўплаб тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, унинг мажбурий сифати.
- Ички семантик бирлик.
- Сўзлашув нутқига йўналтириш.
Вазифани бажариш:
1) кириш сўзини ёзинг (2-3 жумлалари учун хизмат қилади муаммонинг кейинги
формуласи).
2) муҳим бўлган муаммони шакллантириш фақат муаллиф учун, балки бошқалар
учун;
3) муаммо ҳақида изоҳ беринг;
4) муаллифнинг фикрини шакллантиринг ва далил келтиринг;
5) хулоса ёзинг (хулоса чиқариш, айтилганларни умумлаштириш).
Мустақил ишнинг режалаштирилган натижалари: мантиқий тўғри, аргументли ва
аниқ оғзаки ва ёзма нутқ учун қулайлиги6.
5
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти 2020. 203-б.
6
А. В. Меренков, С. В. Куньщиков, Т. И. Гречухина, А. В. Усачева, И. Ю. Вороткова; под общ. ред. Т. И.
Гречухиной, А. В. Меренкова] ; М-во образования и науки Рос. Федерации, Урал. федер. ун-т. —
Екатеринбург : Изд-во Урал. ун-та, 2016. — 80 с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
599
2-топшириқ.
Маданият соҳасини ривожлантириш бўйича таклиф ва қилинган
ишлар бўйича ҳисобот тайёрлаш
Мустақил ишнинг мақсади: илмий уфқларни кенгайтириш, назарий тадқиқот
усулларини ўзлаштириш, ривожлантириш талабанинг мустақил фикрлаши.
Ҳисобот – бу маълумотни ўз ичига олган ва савол ёки тадқиқотнинг моҳиятини акс
эттирувчи оммавий хабар ёки ҳужжат берилган вазиятга нисбатан.
Ҳисобот турлари:
1. Иш натижалари асосида оғзаки ҳисобот ўқиладиган, бажарилдиган ва унинг
натижаларини тушунтиришнинг самарали воситасидир.
2. Ёзма ҳисобот:
- қисқача (20 бетгача) - тадқиқот давомида олинган энг муҳим маълумотларни
сарҳисоб қилади;
- батафсил (60 саҳифагача) - нафақат матнни ўз ичига олади, шунингдек, сарлавҳалар
билан тузилиш, шунингдек диаграммалар, жадваллар, чизмалар, фотосуратлар, иловалар,
изоҳлар, ҳаволалар.
Вазифани бажариш:
1) мавзуни аниқ шакллантиринг (масалан, ёзма ҳисобот);
2) мавзу бўйича тавсия этилган адабиётларни ўрганинг ва танланг, библиографик
маълумотларнинг учта манбасини ажратиб кўрсатинг:
- бирламчи (мақолалар, диссертациялар, монографиялар ва бошқалар.);
- иккиламчи (библиография, абстракт журналлар, сигнал маълумотлари, режалар,
график диаграммалар, мавзу индекслари ва бошқалар.);
- учламчи (шарҳлар, компиляция ишлари, маълумотнома китоблар ва бошқалар.);
3) танланган мавзу билан тўлиқ мос келадиган режани ёзинг мавзу ва мантиқан уни
очиб беринг;
4) қуйидаги талабларга риоя қилган ҳолда ҳисобот ёзинг:
- маъруза таркибига — қуйидагиларни киритиш керак: муаммонинг долзарблигини
асословчи қисқача кириш; асосий матн;
муаммо бўйича қисқача хулосалар билан хулоса ўрганилаётган; рефератлар;
- ҳисоботнинг мазмунига - умумий қоидалар қўллаб-қувватланиши керак ва аниқ
мисоллар билан тушунтирилган;
шахсни такрорламанг, дарслик ёки дарсликнинг боблари ва ўзларининг кўрилаётган
масалаларнинг мазмунига оид фикрлар, уларнинг таклифлари;
5) ишни талабларга мувофиқ тартибга солинг.
Мустақил ишнинг режалаштирилган натижалари:
- талабаларнинг илмий натижаларини таҳлил қилиш қобилияти
тадқиқот ва уларни аниқ ўқув ва илмий-тадқиқот вазифаларини ҳал қилишда
қўллаш;
- тадқиқот муаммоларини оригинал ҳал қилиш учун индивидуал ижодий
қобилиятлардан фойдаланишга тайёрлик;
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
600
- ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда ахборот-
библиографик маданият асосида касбий фаолиятнинг стандарт вазифаларини ҳал қила
олиш ва ахборот хавфсизлигининг асосий талабларини ҳисобга олган ҳолда баён қилиш
7
.
Хуллас, кўпчилик маданиятшунослик фанлари амалий машғулотлардан иборат, деб
ҳисоблайди. Аслида талабалар ижро, амалий машғулотдан ташқари дастлабки босқичларда
назарий маълумотлар билан кўпроқ ишлаб ўз тасавввур ва тафакурларини имкон қадар
бойитиб борадилар. Шунингдек, маданий-маърифий ишларни ташкил этиш бўйича турли
ёндашувлар қўлланилмоқда.
Бугунги таълим аввалгиларидан анча фарқ қилади. Ахборот технологиялари, илм-
фан шиддат билан ривожланиб кетгани туфайли таълим жараёнида маълумот олиш ва
бериш муаммо бўлмай қолди. Бўлажак мутахассис ўз устида ишламаса, янги
методикаларни кашф қилмаса, талабадан ортда қолади. Шу маънода, ўқитувчи учун
модуль-кредит таълим тизими қулайлик туғдиради.
Бунда талабаларни мустақил фаолиятга ўргатиб олиш муаммоларнинг ечими
ҳисобланади. Талабаларда мустақил таълим асосида бошқарувчилик қобилияттини
ривожлантириш лозим, айтиш лозимки, самарали ташкил этишнинг бош мезони –
топшириқлардир. Маданият соҳасини ривожлантириш топшириқ бериш ва ижрони назорат
қилишга ниҳоятда боғлиқдир.
REFERENCES
1.
Абдураҳмонов М., Раҳмонов Н. Маданиятшунослик. Ўқув қўлланма, тўлдирилган ва
қайта ишланган иккинчи нашри. Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий
кутубхонаси нашриёти. –Тошкент: 2015.
2.
Пугаченкова Г.А., Ремпел Л.И. История искусств Узбекистана. С древнейших времен
до середины девятнадцотого века. –Москва: Искусство, 1965.
3.
Тўраев Ф. Бухоро муғаннийлари. –Тошкент: Фан, 2009.
4.
Шахермайр Ф. Александр Македонский. –Москва: Терра-Книжный клуб, 1999.
5.
Европейский кредит тизими (ЕСПС). - Альмати-2003. — 150 С.
6.
Ефимов А. B. Олей беккув юртлар как математик притчаалар дхалплами. 2006. - 250 п.
7.
Высший преподаватель кредит тизими. - М.: Известия. — № 24 (57).
8.
Кубея Или. K. классик университет кредит обучение тизмин жорил Илиш
характермари. - Ольма-Ота, 2004. — 150 С.
9.
Буслук Г. E., Андреенко Р. E., Колеченок А. A. модуль обучения. Minsk: 2007. — 176 п.
10.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
7
А. В. Меренков, С. В. Куньщиков, Т. И. Гречухина, А. В. Усачева, И. Ю. Вороткова; под общ. ред. Т. И.
Гречухиной, А. В. Меренкова] ; М-во образования и науки Рос. Федерации, Урал. федер. ун-т. —
Екатеринбург : Изд-во Урал. ун-та, 2016. — 80 с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
601
11.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal of
Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
12.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
