ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
289
AHOLINI IJTIMOIY HIMOYA QILISH TAMOYILLARI
Eshquvvatova Muxlisa Avaz qizi
Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti
Iqtisodiyot fakulteti, Iqtisodiyot yo’nalishi magistiratura 1-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10675308
Аnnоtаtsiya. Taqdim etilgan maqolada “Aholini ijtimoiy himoya qilish tamoyillari”
mavzusida ijtimoiy himoyasi so’zining ma’nosi,
ijtimoiy taʼminot tizimi va ijtimoiy himoya,
ijtimoiy xizmatlar, aholini ijtimoiy himoiya qilish tamoyillari
haqida so’z yuritilgan.
Kalit so’zlar:
Aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinish, xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy
chora tadbirlar, ish bilan bandlik, kasb tanlash, oʻqish va bilim olish; daromadlarning
kafolatlanish, ijtimoiy siyosat darajasi, ijtimoiy taʼminot tizimi,
pensiya sug’urtasi, tibbiy sug’urta,
shaxsiy sug’urta.
PRINCIPLES OF SOCIAL PROTECTION OF THE POPULATION
Abstract. The presented article on the topic "Principles of social protection of the
population" talks about the meaning of the word social protection, the social security system and
the principles of social protection, social services, social protection of the population.
Keywords: Social and material protection of the population, legal, economic, social
measures, employment, career choice, study and education; income guarantee, level of social
policy, social security system, pension insurance, medical insurance, personal insurance.
ПРИНЦИПЫ СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЫ НАСЕЛЕНИЯ
Аннотация. В представленной статье рассматривается значение слова
социальная защита, система социального обеспечения и принципы социальной защиты,
социального обслуживания и социальной защиты населения по теме «Принципы
социальной защиты населения».
Ключевые слова: Социальная и материальная защита населения, правовые,
экономические, социальные меры, занятость, выбор профессии, учеба и образование;
гарантия дохода, уровень социальной политики, система социального обеспечения,
пенсионное страхование, медицинское страхование, личное страхование.
Ijtimoiy himoya
-keng maʼnoda mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza
qilinishini taʼminlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy chora tadbirlar
majmui; tor maʼnoda-davlat va jamiyatning yoshi, salomatligi holati, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik
vositalari bilan yetarli taʼminlanmagani tufayli yordamga, koʻmakka muhtoj fuqarolar
toʻgʻrisidagi gʻamxoʻrligi. Uning asosiy maqsadi aholi farovonligining toʻxtovsiz yaxshilanishini
taʼminlash, aholi qatlamlarining taʼlim, madaniyat, kasb malakasi, daromadlari jihatidan keskin
tafovutlariga barham berish, jamiyat tomonidan insonga munosib hayot darajasini va inson
taraqqiyotini taʼminlashga yordam berishdan iborat.
Ijtimoiy himoyaning asosiy yoʻnalishlari: erkin ijtimoiy iqtisodiy faoliyat koʻrsatishni
taʼminlash; ish bilan bandlik, kasb tanlash, oʻqish va bilim olish; daromadlarning kafolatlanishi;
har bir fuqaroning oʻz iqtisodiy faoliyatida daromadga ega boʻlishi; isteʼmolchilar himoyasi,
isteʼmolchilar jamiyatlari; tovarlar va xizmatlar sifati, isteʼmol kafolatini taʼminlash; aholiga
tibbiy xizmat koʻrsatish; ijtimoiy taʼminot tizimi va aholining muhtoj, kam taʼminlangan
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
290
qismlariga pensiyalar, nafaqalar, turli xil imtiyozlar berish. Turli mamlakatlarda aholini ijtimoiy
himoya tizimi mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi, demokratik taraqqiyot va uning aholi
manfaatiga muvofikligi, ijtimoiy siyosat darajasi, ijtimoiy taʼminot tizimi kabi omillarga bogʻliq
holda amal qiladi. Oʻzbekistonda ijtimoiy himoya tizimi 20-asrning 20-yillaridan boshlab
shakllana boshladi. 90-yillarga kelib, bozor iqtiso-diyotiga oʻtish asosida amaldagi islohotlarga
mos ravishda yangidan shakllandi. Ayniqsa, milliylik, oʻzlikni anglash, eʼtiqod va anʼanalarning
tiklanishi ijtimoiy himoya tizimiga muhim yangilik boʻlib qoʻshildi. Oʻzbekistonda aholini
ijtimoiy himoya qilish iqtisodiy islohotlar dasturidagi uzluksiz ustuvor yoʻnalishlardan biriga,
yaʼni islohotlarning hamma bosqichlarida ustuvor hisoblanadigan va-zifalar qatoriga kiradi.
Mamlakatda ijtimoiy yoʻnaltirilgan bozor iqtisodiyoti barpo qilishda davlat tomonidan
kuchli ijtimoiy himoya-siyosati olib borilmoqda. Kuchli ijtimoiy siyosat Oʻzbekistonning oʻz
istiqbol va taraqqiyot yoʻlining yetakchi tamoyillaridan biri hisoblanadi.
Soʻnggi yillarda
mamlakatimizda ham bu borada keng qamrovli islohotlar amalga oshirilyapti. Aholini ijtimoiy
ximoya qilish tizimida ilgʻor xalqaro standartlarga asoslangan mutlaqo yangi boshqaruv tizimini
joriy etish maqsadida Ijtimoiy himoya milliy agentligi tashkil etildi. Davlat tomonidan fuqarolarga
ijtimoiy xizmat koʻrsatish koʻlami va turlarini kengaytirish, tizim samaradorligi va manzilliligini
oshirish orqali aholining koʻmakka muhtoj qatlami ijtimoiylashuvini taʼminlash, aholining
ijtimoiy sugʻurta mexanizmlari bilan qamrab olinishini kengaytirish masalalarini hal etish
Agentlikning ustuvor vazifasi etib belgilandi.
Ko’pgina ijtimoiy himoya tizimlari quyidagi asosiy komponentlarni o’z ichiga oladi:
• pensiya sug’urtasi (keksalik, nogironlik, boquvchisini yo’qotish);
•tibbiy sug’urta;
• ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan sug’urta qilish;
• ishsizlik sug’urtasi.
Davlat ijtimoiy himoyasiga bo’lgan ehtiyoj bir qator omillar bilan belgilanadi. Birinchidan,
bu zamonaviy bozor iqtisodiyotini tashkil etishning o’ziga xos xususiyati bo’lib, uning
a’zolarining katta qismi xodimlardir. Shuning uchun, sanoatdan oldingi agrar iqtisodiyotdan farqli
o’laroq, uyushgan asosda vaqtincha yoki uzoq muddatli nogironlik. Bozor mehnat taqsimoti va
jamiyatda kasbiy ixtisoslashuv ishchilarning yashash manbalarini yo’qotishiga olib kelishi
mumkin.
Ikkinchidan, zamonaviy oilaning a’zolarining kamligi tufayli ijtimoiy xavflardan himoya
qilishning norasmiy instituti bo’lib xizmat qila olmasligi. Uchinchidan, kommunal, jamoat yoki
xayriya tashkilotlari tomonidan qoniqarli ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning mumkin emasligi.
Albatta, joylarda faoliyat yuritayotgan bunday muassasalarning mavjudligini ijtimoiy
himoyaning asosiy turi emas, balki qo’shimcha deb hisoblash mumkin. To’rtinchidan, ixtiyoriy
shaxsiy sug’urta orqali ijtimoiy xavflarni kamaytirish aksariyat fuqarolar uchun imkonsizdir,
chunki bunday sug’urta juda yuqori sug’urta mukofotlarini talab qiladi. Ixtiyoriy shaxsiy
sug’urtadan farqli o’laroq, majburiy (davlat) ijtimoiy sug’urta turli darajadagi daromadli aholining
ko’p qismini qamrab oladi. Beshinchidan, zamonaviy iqtisodiyotda ishsizlik va inflyatsiya kabi
har doim ham xususiy dasturlarda qoplanmaydigan risklarni sug’urtalash nihoyatda muhim. Shu
sababli, davlat ijtimoiy dasturlari tsiklik tebranishlarga bardosh bera oladigan yagona dastur
bo’lishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
291
Davlat ijtimoiy himoyasiga bo’lgan ehtiyojni belgilovchi oxirgi omil shuki, majburiy xavf
sug’urtasining yo’qligi sug’urta hodisasi yuz berganda jamiyat ijtimoiy yordam ko’rsatishga
majbur bo’lgan sug’urtalanmagan shaxslar mavjud bo’lganda muqarrar ravishda yuzaga keladigan
iqtisodiy xarajatlarga olib keladi.
Aholini ijtimoiy himoya qilish tamoyillari
Milliy ijtimoiy himoya tizimlari mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda shakllantirildi. Biroq, rivojlanish
yo’llari va tashkiliy xususiyatlari, xizmatlar sifati va hajmi, shuningdek, moliyalashtirish
usullaridagi farqlarga qaramasdan, barcha ijtimoiy himoya tizimlari umumiy tamoyillar asosida
ishlaydi.
Ijtimoiy sug’urta tamoyili.
Ushbu printsipga ko’ra, ko’rsatiladigan xizmatlarni
moliyalashtirish sug’urta hodisasi sodir bo’lganda, hajmi sug’urta mukofotlari miqdoridan kelib
chiqqan holda ijtimoiy to’lovlarni oladigan sug’urta birlashmasi a’zolarining badallari hisobidan
amalga oshiriladi (ekvivalentlik printsipi). Ish haqining ma’lum bir qismini ijtimoiy sug’urta
jamg’armasiga o’tkazish orqali sug’urtalanganlar daromadlarini yo’qotgan taqdirda, uning
miqdori sug’urta badallarini to’lash sharti bilan moliyaviy kompensatsiya olish huquqiga ega.
ularning oldingi ish haqi.
Ijtimoiy ta’minot printsipi.
Sug’urta tamoyilidan farqli o’laroq, ijtimoiy ta’minot
printsipi doirasida ijtimoiy xizmatlar va to’lovlar boshqa asoslarda (masalan, davlat xizmatchilari
va urush qurbonlarini ta’minlash) amalga oshiriladi va byudjetga soliq tushumlari hisobidan
moliyalashtiriladi. Shu tamoyildan kelib chiqib, davlat ijtimoiy siyosati dasturlari, o’rta va oliy
ta’lim tizimi moliyalashtiriladi. Agar Germaniyada ijtimoiy ta’minot printsipi birinchi navbatda
davlat tomonidan olingan zararni qoplash printsipi sifatida qaralsa, boshqa Evropa mamlakatlarida
bu tamoyil ko’proq printsipdir. Odamlarning ayrim guruhlariga nisbatan davlatning emas, balki
jamiyatning barcha a’zolarining hamjihatlikda ishtirok etishi.
Ushbu tamoyil qo’llaniladigan ijtimoiy xizmatlar va to’lovlarni oluvchilar, qoida
tariqasida, ilgari hech qanday badal to’lamagan, lekin ular davlatga ko’rsatgan maxsus xizmatlari
(masalan, davlat xizmatchilari) tufayli buni amalga oshirish huquqini ta’minlagan. Albatta,
byudjet mablag’lari hisobidan moliyalashtirish iqtisodiyotning samaradorligi va byudjetning
holatiga bevosita bog’liq bo’lib, davlat moliyasining ortiqcha yuklanishiga va boshqa salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin, ammo bu tamoyilni qo’llash zarurat tug’ilgan hollarda zarur.
Sug’urta tamoyilidan foydalanish mumkin bo’lmagan bunday risklarga nisbatan kafolatlar berish
mumkin emas. Yagona asosiy ijtimoiy xizmatlarga ega bo’lgan ijtimoiy himoya tizimlarida
ijtimoiy ta’minot printsipi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lib, ular davlatning barcha fuqarolariga
taqdim etiladi.
Yordam berish printsipi.
Bu tamoyilga ko’ra, ijtimoiy nafaqa va xizmatlarga muhtoj har
bir shaxs o’zi uchun zarur bo’lgan miqdorda ijtimoiy nafaqa va xizmatlarni oluvchining qiyin
vaziyatdan mustaqil ravishda chiqib ketishi imkoni bo’lmagan taqdirda olishi mumkin. Ijtimoiy
ta’minot printsipi kabi, bu tamoyil ijtimoiy ehtiyojlarni soliqqa tortishdan moliyalashtirishni
ta’minlaydi. Farovonlikka asoslangan ijtimoiy dasturlarning o’ziga xos xususiyati (masalan,
ijtimoiy yordam) benefitsiarning mablag’larini sinab ko’rish zaruratidir. Ijtimoiy yordamning
elementlari bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy himoya tizimining ajralmas qismidir, chunki
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
292
faqat ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot tamoyillari yordamida barcha mumkin bo’lgan
sug’urta risklarini hisobga olish va ko’p qirrali va keng qamrovli tizimni qurish mumkin emas.
aholini ijtimoiy himoya qilish. Ushbu tamoyilga asoslangan ijtimoiy himoyani tashkil etishning
nomukammalligi vositalarni sinovdan o’tkazish zarurati va natijada zarur ijtimoiy xizmatlar
hajmining aniqligi yo’qligi bilan bog’liq.
Ijtimoiy birdamlik printsipi
aholining turli ijtimoiy-iqtisodiy va demografik guruhlari
o’rtasida mablag’larni qayta taqsimlash bilan bog’liq ijtimoiy himoyaning barcha
ishtirokchilarining o’zaro yordamini ta’minlaydi. Ushbu printsipning uchta komponentini ajratib
ko’rsatish mumkin. Birinchisi, ijtimoiy birdamlikni bir xil sug’urta mukofotlari bilan turli risklarni
birlashtirish sifatida ko’rib chiqishni o’z ichiga oladi. Ijtimoiy hamjihatlikning ikkinchi
komponenti uni vaqtlararo (zamonlararo) qayta taqsimlash modeli sifatida ko’rib chiqish bilan
bog’liq.
Boshqacha qilib aytganda, biz mehnatga layoqatli yoshlardan olingan daromadlarni
ijtimoiy himoya tizimidagi nogiron keksa ishtirokchilarga qayta taqsimlash uchun zarur bo’lgan
avlod shartnomasi deb ataladigan narsa haqida bormoqda. Prinsipning uchinchi elementi uni
shaxslararo (shaxslararo) qayta taqsimlashning asosi sifatida tushunishni o’z ichiga oladi. Bunda
daromadlarni qayta taqsimlash amalga oshiriladi: a) ijtimoiy himoya tizimi ishtirokchilarining eng
boy va kambag’al guruhlari o’rtasida, b) to’g’ridan-to’g’ri sug’urtalangan shaxslar o’rtasida
c) sug’urtalangan va sug’urta qilinmagan ishtirokchilar o’rtasida.
Ijtimoiy himoya davlatimiz tomonidan yuritilayotgan ijtimoiy siyosatning ham muhim va
ustuvor yoʻnalishlaridan boʻlganligi sababli, uning huquqiy asoslari ushbu ustuvorlikka toʻla mos
boʻlishi zamon talabidir. Yurtimizda roʻy berayotgan bugungi muhim siyosiy jarayonlarda
xalqimiz bu borada yuksalishga asos boʻladigan yangi-yangi reja va dasturlarni kutayotganiga
shubha yoʻq.
Tabiiyki, xalqimizning ana shunday intilishi va orzu-niyatlarini roʻyobga chiqarish, har bir
insonning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini himoya etish, kafolatli daromad manbai,
tibbiy xizmat va uy-joy, sifatli taʼlim bilan taʼminlash, kambagʻallikni qisqartirish va ehtiyojmand
aholini ijtimoiy muhofaza qilish borasidagi islohotlar yanada takomillashadi. Shuningdek,
yurtimiz taraqqiyotini yangi bosqichga koʻtarishga mustahkam poydevor boʻladi.
REFERENCES
1.
O’zbekiston Respublikasi Prezedentining farmoni “O’zbekiston Respublikasi aholisini
himoya qilish stategiyasini tastiqlash to’g’risida” (Toshkent.sh. 2022 yil 25 iyul,PF-175-son)
2.
Internet ma’lumotlari
