ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
695
UDK: 631.4+635.
PAXTA MAYDONLARIDGI BEGONA O‘TLARGA AGROTEXNIKAVIY VA
KIMYOVIY KURASHISH CHORA TADBIRLARINI G‘O‘ZA XOSILDORLIGIGA
SAMARADORLIGI
Musurmonova Mukambar Pazitdinovna
Toshkent davlat agrar universiteti assistenti
Bovaqulova Odina Bahrom qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
Ma'ripova Mehriniso Murodjon qizi
Toshkent davlat agrar universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10031895
Annotatsiya.
Bugungi kunda g‘o‘za maydonlarida tarqalgan begona o‘tlarni samarali
yo‘qotishda agrotexnikaviy va kimyoviy kurashish tadbirlari birgalikda qo‘llanilganda natija
samarasi yuqori bo‘lib, bir, ikki va ko‘p yillik begona o‘tlarni 80,5-90,7% ni yo‘qotib, g‘o‘zani
samarali o‘sishi va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib, gektaridan o‘rtacha 34,8-37,2
sentner paxta hosili yetishtirish imkoniyatlari mavjudligi to‘g‘risidagi malumotlar ushbu
maqolada keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Agrotexnikaviy
shudgorlash, usullari, gerbitsidlarni turlari, miqdori, begona
o‘tlar, g‘o‘za, o‘sishi, rivojlanishi, paxta hosili.
EFFECTIVENESS OF AGROTECHNICAL AND CHEMICAL WEED
CONTROL MEASURES IN COTTON FIELDS ON COTTON PRODUCTIVITY
Abstract.
According to the results of the study, the combined effect of agro-technical and
chemical control measures on the effective control of weeds in cotton fields is high. This article
provides information on the possibility of growing cotton with an average yield of 34.8-37.2
quintals per hectare, losing 90.7% and creating favorable conditions for the effective growth and
development of cotton. listed.
Key words:
Agrotechnical plowing, methods, types and amounts of herbicides, weeds,
cotton, growth, development, cotton yield.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ АГРОТЕХНИЧЕСКИХ И ХИМИЧЕСКИХ
МЕРОПРИЯТИЙ БОРЬБЫ С СОРНЯМИ НА ХЛОПКОВЫХ ПОЛЯХ НА
ПРОДУКТИВНОСТЬ ХЛОПКА
Аннотация.
По результатам исследования комплексное влияние агротехнических
и химических мер борьбы на эффективную борьбу с сорняками на хлопковых полях
высокое.В данной статье приведены сведения о возможности выращивания хлопчатника
со средней урожайностью 34,8-37,2 ц. с гектара, потеряв 90,7% и создав благоприятные
условия для эффективного роста и развития хлопчатника.
Ключевые слова:
Агротехническая вспашка, приемы, виды и количества
гербицидов, сорняки, хлопчатник, рост, развитие, урожайность хлопчатника.
Kirish
Hozirgi paytda dunyo paxtachiligiga zararli ta’sir ko‘rsatadigan begona o‘tlarning 2000
dan ortiq turi, O‘zbekistonda esa 74 oilaga mansub 841 ta turi aniqlangan va ularning 519 turi bir
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
696
yillik, 322 turi esa ko‘p yillik bo‘lib, ularning 70-110 turi yoki bu hududlarda kuchli zarar
keltiradi. Har bir dalaning o‘zida ham o‘ta xafli begona o‘tlarning 10-15 ta turini uchrgatish
mumkin va ularga qarshi agrotexnologik, kimyoviy kurashish tadbirlarni uyg‘unlashgan holda
qo‘shib olib borish natijasida ular muvaffiqiyatli
bartaraf etilmoqda.
Respublikamizning paxta yetishtiriladigan maydonlarni fitosanitar holatini birgina
agrotexnik tadbirlar amalga oshirish bilan yaxshilashga hamma vaqt erishib bo‘lmaydi. Buning
uchun ham, gerbitsidlarni qo‘llash bu borada asosiy o‘rinni egalaydi va uni zaminida boshqa
tadbirlar bilan birgalikda qo‘shib olib borish tufayli agrofitotsinozda qulay sharoit yaratish va
paxta hosilini oshirishda samarali imkoniyati yaratiladi.
Shu nuqtai nazarda, Samarqand viloyati sharoitida tuproqa asosiy ishlov berish usullari va
gerbitsidlarni qo‘llash masalasi agroekotizimda juda dolzarb masala hisoblanadi. Ushbu
muammolarning axamiyati keyingi paytda ekologik, energetik va iqtisodiy masalalar qiyinlashgan
sharoitda yanada ortadi.
Qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligini kamayishiga olib keluvchi asosiy omillardan biri,
bu paxtazorlarni begona o‘tlar bilan ifloslanishi bo‘lib, bunday maydonlar hajmi tashkiliy-xo‘jalik
ishlarini to‘g‘ri tashkil etilmaganligi, har yili bir xil chuqurlikda sifatsiz shudgorlash, mahalliy
o‘g‘itlarni noto‘g‘ri saqlash va qo‘llash, ekin maydonlari chetlaridagi hamda ariq-zovurlar
atrofidagi begona o‘tlarga qarshi kurashish tadbirlarning o‘tkazilmasligi natijasida yildan-yilga
ortib bormoqda.
Ular suv, yorug‘lik, oziq moddalardan va boshqa tashqi muxit omillaridan samarali
foydalanib, qo‘llanilgan mineral va mahalliy o‘g‘itlar tarkibidan oziq elementlarni o‘zlashtirish
koeffitsientini 35-45 foizga, paxta hosilini 25-35 foizgacha kamaytirib, tolaning sifatini
yomonlashishga olib keladi, paxta dalalarida turli xil kasallik, va zararkunandalarni tarqalishiga
sababchi bo‘ladi va ko‘p yillik begona o‘tlar qator oralariga ishlov berish texnikalarni ishlash
darajasini pasaytirib, hosilni pishishi va yetilishini kechiktirib yuboradi.
Shu bois, Samarqand viloyati paxtazorlarida tarqalgan begona o‘tlarga qarshi kurashishda
shudgorlash usulari va gerbitsidlarni turi va normalarini samaradorligini aniqlash dolzarb masala
va paxta yetishtirishni ko‘paytirishdagi zarurat hisoblanadi.
Tadqiqot uslubiyati.
Yuqoridagi ma’lumotlarga qaraganda muammolarni hal etish
maqsadida bizlar 2018-2019 yillar mobaynida Samarqand viloyatida joylashgan Paxta seleksiyasi,
urug‘chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy tadqiqot institutining (PSUEAITI) tajriba
stansiyalarining o‘tloqi-bo‘z tuproqlari sharoitida dala tajribalari o‘tkazildi. Tadqiqotlarimizda
shudgorlash usulari (oddiy va ikki yarusli) hamda xar xil gerbitsidlarni paxta hosiliga ta’siri
o‘rganildi.
Dala tajribalari 4 takrorlashda o‘tkazilib, variantlar sistematik ravishda ketma-ket bir
yarusda joylashtirildi. Har bir paykalchaning umumiy maydoni (uzunligi-100 m, eni 8 qator 4,8
m) 480 m
2
, shundan hisobga olingani 240 m
2
. Tajriba dalasi tuproqlarning haydalma (0-30 sm)
qatlamidagi gumus miqdori viloyat tuproqlariga muvofiq holda 0,96-1,08 %, yalpi azot 0,10-0,12
%; fosfor 0,15-0,18 % va kaliy 2,27-2,54 %, ularning harakatchan shakllari tegishlicha 15,2-16,4;
19,4- 21,7 va 280-300 mg/kg tuproqda mavjudligi aniqlandi.
Tajriba dalasidagi begona o‘tlar ikki usulda:
1. Ko‘z bilan chamalash
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
697
2. Aniq hisobga olish usullarida hisobga olindi.
Tajriba dalasida olib borilgan tuproqlarning agrokimyoviy tahlillari (Metodы
agroximchiskix analizov pochv Sredney Azii. T.,1973), G‘o‘zadagi barcha fenologik kuzatuvlar
va biometrik o‘lchashlar (Dala tajribalari o‘tkazish uslublari. T., 2008) uslublari bo‘yicha,
hosildorlik ko‘rsatkichlari B.A. Dospexovning (Metodika polevoga opыta.-M.,1985) usulda
dispersion tahlil qilindi.
Tadqiqot natijalar va ularning tahlili.
Tadqiqotlarimiz natijalarimizning ko‘rsatishicha,
yer oddiy plugda 0-30 sm chuqurlikda shudgorlanganda, chigit ekishdan oldin ikki qatlamda 0-20
va 20-40 sm da tuproqning zichligi 1,34-1,41g/sm
3
, solishtirma massasi 2,64-2,68 g/sm
3
va
g‘ovakligi 48,2-46,4% ni tashkil etgan bo‘lsa, tajriba dalasi ikki yarusli plugda 30 sm chuqurlikda
shudgorlangan yerlarda, tuproqning zichligi 1,31-1,35 g/sm
3
, solishtirma massasi 2.49-2,58 g/sm
3
va g‘ovakligi 52,4-49,6% ni tashkil etdi.
Tajriba dalasida bir yillik begona o‘tlardan olabo‘ta, ituzum, kurmak, yovvoyi
gultojixo‘roz, g‘o‘zatikan, semizo‘t, ko‘p yilliklardan esa asosan, ajriq, g‘umay, qo‘ypechak
kabilar ko‘plab uchrashi hisobga olindi. Tadqiqotlarimizning natijalariga ko‘ra, oddiy plugda
shudgorlangan yerlarda birinchi sug‘orishdan keyin, nazorat (gerbitsidsiz) variantida bir yillik
begona o‘tlar soni o‘rtacha uch yillik ma’lumotlar bo‘yicha 30,2 dona/m
2
ni tashkil etgan bo‘lsa,
gerbitsidlar qo‘llanilgan variantlarda ularning soni nazorat (gerbitsidsiz) variantga nisbatan 4,08-
19,39 dona/m
2
ga yoki 31,3-91,5% ga kamayganligi kuzatildi. Tajriba dalasida Samuray-33% e.k.
gerbitsidi 1,0;1,5 va 2,0 l/ga me’yorlarida qo‘llanilganda begona o‘tlarni mos ravishda 81,6 va
86,2 foizga kamaytirdi.
Tadqiqotlarimizda yerni ikki yarusli plugda shudgorlangan, gerbitsidsiz (nazorat )
variantida bir yillik begona o‘tlar, oddiy plugda shudgorlangan nazorat (gerbitsidsiz) variantga
nisbatan 28,9 % ga, ko‘p yillik begona o‘tlarni esa 19,5 % kamaygan bo‘lsa, gerbitsid qo‘llanilgan
variantlarda nazorat (gerbitsidsiz) variantga nisbatan bir yillik begona o‘tlar 43,6-91,4 % ga, ko‘p
yillik begona o‘tlar esa 30,6-92,4 % ga kam bo‘lganligi anqlandi. Begona o‘tlarning kamayishida
eng yaxshi biologik samaradorlik Samuray 33 % e.k. (1,5 l/ga) gerbitsidi alohida qo‘llanilganda,
bir yilik begona o‘tlar 84,6 % ga, ko‘p yillik begona o‘tlar 18,3 % ga kamayganligi hisobga olindi.
Demak, oddiy plugda shudgorlangan yerlarga nisbatan ikki yarusli pluglarda
shudgorlangan yerlarda hamda gerbitsidlarni begona o‘tlarga qarshi ketma-ket qo‘llash natijasida
begona o‘tlar soni keskin kamayib, g‘o‘zaning o‘sishi va rivojlanishiga qulay sharoit yaratiladi va
paxta hosiliga samarali ta’sir ko‘rsatdi.
Dehqonchilikda barcha agrotexnologik tadbirlar ekinlarni o‘sish va rivojlanishi uchun
qulay sharoit yaratishga qaratilgan. Ana shu tadbirlar ichida begona o‘tlarni o‘z vaqtida yo‘qotish
muhim o‘rin tutadi. Bunday sharoitda, g‘o‘za dalalarini vegetatsiya boshidan begona o‘tlardan
tozalashda sifatli agrotexnika va gerbitsidlar yordamida erishish mumkin.
2016-2018 yillarda o‘tkazilgan tadqiqotlarimizda oddiy plugda shudgorlangan yerlarda
g‘o‘za hosildorligi nazorat (gerbitsidsiz) variantida uch yiilik o‘rtacha 25,8 s/ga paxta hosili
olingan bo‘lsa, Stomp 33% e.k.(1,0; 1,5 va 2,0 l/ga) gerbitsidi qo‘llanilganda paxta hosili
tegishlicha 27,8; 28,6 va 28,7 s/ga ni tashkil etdi.
Tajriba dalasining ikki yarusli plugda shdgorlangan paykalchalarida g‘o‘za hosildorligi
gerbitsid ishlatilmagan nazorat variantida paxtadan 27,9 s/ga hosil olingan bo‘lsa, Stomp 33% e.k.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
698
gerbitsidi (2,0l/ga) qo‘llanilgan variantda paxta hosili 28,6 s/ga, Samuray 33% e.k.gerbitsidi (1,5
l/ga) qo‘llanilganda paxta hosili o‘rtacha 29,7 s/ga teng bo‘lganligi hisobga olindi. Ushbu sharoitda
ikki yarusli plugda shudgorlangan yerlarda gerbitsidlarni qo‘llashning samardorligi, oddiy plugda
shudgorlangan yerlarda gerbitsidlarni qo‘llashga nisbatan paxta hosili sezilarli yuqori
bo‘lganligini kuzatish mumkin.
Tadqiqotlarimizda yerni oddiy va ikki yarusli pluglarda shudgorlaganda va begona
o‘tlarga qarshi gerbitsidlarni navbatlab va ketma-ket qo‘llashda g‘o‘zaning S-6524 navi tola
sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatganligi kuzatildi.
Masalan, oddiy plugda shudgorlangan yerlarda yetishtirilgan paxtadan tola chiqimi
gerbitsidsiz (nazorat) variantida 32,5%, Stomp 33% e.k. gerbitsidi 2,0 l/ga qo‘llanilganda bu
ko‘rsatkich 33,2 %, Samuray 33% e.k. gerbitsidi (1,0;1,5 va 2,0 l/ga) qo‘llanilgan variantlarda tola
chiqishi tegishlicha 33,5; 34,2 va 33,6% ni tashkil etgan bo‘lsa, ikki yarusli plugda shudgorlangan
yerlarda tola chiqishi nazorat (gerbitsidsiz) variantga nisbatan 0,4-2,3% ga bo‘lgan bo‘lsa, 1000
dona chigit massasi esa nazoratga nisbatan 1,8-10,8 gramm ko‘proq bo‘lganligi qayd etildi.
Xulosalar
Tadqiqot natijalari asosida Samarqand viloyati g‘o‘za maydonlaridagi begona o‘tlarni
samarali yo‘qotishda agrotexnologik va kimyoviy kurashish tadbirlari birgalikda qo‘llanilganda
samaradorligi yuqori bo‘lib, bir va ko‘p yillik begona o‘tlarni 89,5-93,7% ni yo‘qotib, g‘o‘zaning
o‘sishi va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratib, gektaridan o‘rtacha 32,7-35,1 sentner sifatli
paxta hosili yetishtirishni ta’minlaydi.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 – yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini 2017- 2021 yillarda yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi PF – 4947 son farmoni.
2.
Isaev A.P. Sposobы obrabotki pochvы i zasorennost posevov // Zemledelie. – M., 2006
.- N 6.-S.9-11.
3.
Dala tajribalarini o‘kazish usulari. T., 2007.-145 b
4.
Dospexov B.A. Metodika polevogo opыta .- M., 1985. -345b.
5.
Metodы agroximicheskix analizov pochvы Sredney Azii.-T.,1973.-47b.
