ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
394
QADIMGI TURKIY TILDAGI AYRIM LUG'ATLARDA KASALLIK NOMLARINING
LINGVISTIK TAHLILI
G'afforova Zamira Eshnazar qizi
TerDU talabasi
Iroda Xidirova
Ilmiy rahbar
https://doi.org/10.5281/zenodo.7938338
Annotasiya.
Ushbu maqolamizda qadimgi turkiy tilda yaratilgan ayrim lug'atlarda kasallik
nomlarini o'rganib chiqildi va qiyoslash -chog'ishtirish metodi asosida bir-biri bilan qiyoslandi.
Kalit soʻzlar:
kasallik, lugʻat, Mahmud Koshgʻariy "Devoni lugʻoti-t-turk", "Attuhfatuz
zakiyatu fillug'atit turkiya", Alisher Navoiy "Muhokamat ul-lug'atayn", tugʻma kasallik, orttirilgan
kasallik, kasallandi, oqsoq, qoʻtir.
LINGUISTIC ANALYSIS OF DISEASE NAMES IN SOME OLD TURKIC
DICTIONARIES
Abstract.
In this article, we studied the names of diseases in some dictionaries created in
the ancient Turkic language and compared them with each other based on the method of
comparison and comparison.
Key words:
disease, dictionary, Mahmud Koshgari "Devoni lug'oti-t-turk", "Attuhfatuz
zakiyatu fillug'atit turkiya", Alisher Navoi "Muhokamat ul-lug'atayn", congenital disease,
acquired disease, sick, lame, scabies.
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ НАЗВАНИЙ БОЛЕЗНЕЙ В НЕКОТОРЫХ
ДРЕВНЕТЮРКСКИХ СЛОВАРЯХ
Аннотация.
В данной статье изучены и сопоставлены друг с другом названия
болезней в некоторых словарях, созданных на древнетюркском языке, на основе метода
сопоставления и сопоставления.
Ключевые слова:
болезнь, словарь, Махмуд Кошгари «Девони луг’оти-т-тюрк»,
«Аттухфатуз закияту филлугатит туркия», Алишер Навои «Мухокамат ул-луг’атайн»,
врожденная болезнь, приобретенная болезнь, больной, хромой, чесотка.
Kasallik organizmga tashqi yoki ichki muhitning zararli omillari ta’sir etganda ro’y
bradigan patologik jarayon. Kasallik haqidagi tushuncha tibbiyot tarixida o’zgarib bordi.
Kasallikning paydo bo’lishida tashqi muhit omillari yetakchi rol o’ynaydi, chunki ular organizmga
bevosita ta’sir etish bilan birga uning ichki xususiyatlarini ham o’zgartira oladi, bu o’zgarishlar
nasldan – naslga o’tib, unda kasallikni yuzaga keltirishi mumkin.
Kasallik, ko’pincha, haddan tashqari kuchli ta’sirotlar, turli mikroorganizmlar, zaharlar ta’sirida
vujudga keladi. Bunda organizmning tashqi muhitga moslashuvi susayib, uning muhit bilan o’zaro
muvozanati buziladi. Organizmning rivojlanish nuqsonlari yoki irsiy kamchiliklar ham kasallikka
sabab bo’lishi mumkin.
Masalan,muayyan kasalliklar, xususan, allergic kasalliklarga ba’zan tug’ilishdan moyillik bo’ladi.
Kasallik paydo qiladigan agent organizmning himoya choralari va moslanish reaksiyalari safarbar
bo’lishiga olib keladi. Demak, kasallik, odatda, bir-biriga aloqador ikki jarayonning – jarayonning
zararlanish va unga qarshi himoyalanish jarayonining birga kelishi bilan ifodalanadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
395
Ushbu kasallik mavzusi nafaqat tibbiyotga oid termin, balki tilshunosligimizni ham chetlab
o’tmagan. Barcha lug’at turlarida uchratishimiz mumkin. Gapimizning isboti sifatida qadimgi
turkiy tilda yozilgan ayrim lug’atlarni ko’rib chiqamiz.
Masalan, IX asrda yozilgan tilshunosligimiz uchun eng asosiy manbalardan hisoblangan Mahmud
Koshg’ariyning “Devoni lug’otit turk” asari, hozirgacha kim tomonidan yozilganligi noma’lum
bo’lgan “Attuhfatuz zakiyatu fillug’ati turkiya” , turkiy til asoschisi bo’lmish ulug’ bobokalonimiz
Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug’atayn” kabi bir nechta lug’atlardagi kasallik nomlari
bilan tanishib chiqamiz.
Kasallik nomlarini qiyoslash-chog’ishtirish metodi asosida yuqorida ta’kidlab o’tgan
kitoblar bo’yicha birgina kasallik so’zining o’zini ko’rib chiqamiz. “Devoni lug’otit turk” ning
birinchi tomida
ig-kasallik (82),
deb keltirilgan bo’lsa, xuddi shu kitobning uchinchi tomida
мун-
kasallik (
154) ,yana xudii shu jildida
туға-kasallik
(244) , bundan tashqari fe’l shaklida ham
keltirilgan ekan ikkinchi tomida
kaмlaнgi-kasallandi
(296), uchinchi tomida
kӭмлagi-
kasallandi
(315) tarzida bitta kitobning har jildida har xil variantlarda va yana xuddi shu so’zning
fe’l variant “Attuhfatuz zakiyatu lug’otit turkiya” lug’atida
jiглȁндi-kasallandi(21)
keltirilgan
ekan.
Kasalliklar tug’ma va orttirilgan bo’ladi.Tug’ma kasallik bu irsiy ya’ni avloddan – avlodga
o’tuvchi kasallik turi hisoblanadi. Orttirilgan kasalliklar esa keyinchalik hayot davomida jismoniy
yoki ruhiy orttirilgan kasalliklar hisoblanadi.
Ushbu kasalliklar qadimgi turkiy lug’atlarimizda ham keltirib o’tilgan. Tug’ma
kasalliklarga “Devoni lug’otit turk”ning 1-jildidagi
yarangajo’-olti barmoqli odam (154), anumi-
moxov kasalligi
(155),
саглїғ ӭp-sochi yo’q odam
(431),
axcaқ-oqsoq,cho’loq
(432),
tуқлуқ-kal,
boshida tuki yo’q kishi
(435),
кόзi гӭрlik-zaif ko’zli odam, u yorug’likdan ko’ra qorong’ulikni
yaxshi ko’radi
(442),
cӭнil-yuzdagi sepkil
(446),
тағузмақ-pakanalik
(462), 2-jildida bunday
kasallik turi keltirilmagan, 3-jildida ham xuddi shunday keltirilmagan.
“Attuhfatuz zakiyatu fillug’ati turkiya” lug’atida ham shu kasallik turi keltirilgan bular:
кȁшȁл-sochi to’kilgan odam (12), coкур-bir ko’zli(12), кїлчїр-g’ilay (12), санґраб-kar(13),jїtїқ-
tutaqli-labi yirtiq(13), шолак-cho’loq(13), аксак-oqsoq (167).
Navbatdagi lug’atimiz
“Muhokamat ul-lug’atayn” lug’atini ko’rsak.
Bular
аэмолик-ko’rlik(30), залолат-ko’rlik(35), шикасталик-siniqlik, duduqlik (51)
bular tug’ma kasalliklar bo’lsa, endi orttirilgan kasalliklarga misollar ko’rib chiqamiz. “Devoni
lug’otit turk” ning birinchi tomida
ym-me'da buzuqligi(83), ёнijir-ko'zga tushgan parda(86), узуз-
qo'tir
(88),
утук-ich ketish va qurish kasalligi(99), uchg'uq-tumov, shamollash,uchun ish(124),
atg'aq-qorinda sariq suv yigʻilishi kasalligi, qulanch(140), ysuz-uyqusiz(143), inakõ-kindikning
ichki tomoni to'g'risida paydo bo'luvchi qulanjga o'xshash bir kasal(155), ȏshargan—doimo ko’zi
tinadi, (172), axsatti—oqsatdi(261), isirkandi—qizilcha toshdi(266), yonȏchlandi—narsa bosdi,
noxina chiqdi(287), ijmoqlandi—yarasi ko’paydi(304), burt—bosinqirash, qora bosmoq(327),
qart—yara(329), bars—chivin, pashsha chaqishidan paydo bo’lgan shish(332), tutug’—jindan
bo’lgan kasallik(354), qusiǵ--qusiq, qayt(357),chaloq—qo’li kesilgan,cho’loq(362), teshȏk—
dabba, moyak shishi(368),chekak—chechak kasalligi(369), kyozik—bezgak,titrab turadigan
isitma(372),sariǵ kyozik—sariq kasalligi(372),
2-jildida бӭзгȁĸ—bezgak (334),jilїттї—
isitmaladi(367), kӭkiрgi—kekirdi(88) so'zlari keltirilgan. "Attuhfatuz zakiyatu fillug'ati turkiya"
asarida esa
котур-qo'tir (39), шэ́шäк-chechak kasal (39),котурлï болдï- qo'tirlanmoq (42),
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
396
тэ́лу́рдi-telba bo'ldi (43), iнiш-ko'z qovogʻi ichidagi yara (45),у́jу́дi-eti uyushiq (54), jaшaрдï-
ko'zi yoshlanmoq (57), тамав-tumov (64), сäмiэ-semiz (67),толґадаÏ- ichi og'ridi (83), бэ
́з-bez
yarasi (91), iрiн-yiring (99), кöрку́лäмäк- qorin qurillashi (99), кäбä-qorinli (104),аґрiк, аґрïлï-
og'riq kasal (164), аксак-oqsoq (167), äкäр-til ostiga chiqqan g'udda (174)so'zlari keltirilgan.
Uchinchi kitobimiz "Muhokamat ul-lug'atayn" da
За'ф- kuchsizlik (35), Лавка марози-so'lak
oqishi kasalligi (37), Реш-yara (44),Сархуш-o'ta mast (45)
so'zlari keltirilgan.
Bu so'zlarning lingvistik tahliliga eʼtibor qaratsak, ig so'zini o'zak va qoʻshimchaga ajratib
boʻlmaydi va tub soʻz hisoblanadi. Bundan tashqari aksaq so'zi hozirgi muqobili oqsoq so'zi bilan
fonetik-fonologik jarayonga uchraganligini ko'rdik.
Xulosa oʻrnida shuni aytish mumkinki, ushbu kitoblarda kasallik nomlarida fonetik-
fonologik, leksik-grammatik tahlillarni, hatto o'zak va qoʻshimchalarga ajralmaydigan so'zlarni
ham kuzatdik.
REFERENCES
1.
Alisher Navoiy "Muhokamat ul-lug'atayn"
2.
Mahmud Koshgʻariy "Devoni lugʻoti-t-turk" I tom Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi
nashriyoti Toshkent -1960
3.
"Devoni lug'oti-t-turk" II tom Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi nashriyoti Toshkent-
1963
4.
"Devoni lug'oti-t-turk" III tom Oʻzbekiston SSR Fanlar akademiyasi nashriyoti Toshkent -
1963
5.
"Attuhfatuz zakiyatu fillug'atit turkiya" O'zbekiston SSR "Fan" nashriyoti Toshkent 1968
6.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES).
Modern
Science and Research
,
2
(3).
7.
Xidirova, I., & Xidirova, N. (2021). Gender Characteristics of Family Speech Speech (On
the Example of the Uzbek Family).
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 196-199.
8.
Raxmonjonova, G., & Xidirova, I. (2022). CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB
CHIQISHIGA OID ILMIY QARASHLAR.
Eurasian Journal of Academic
Research
,
2
(11), 188-189.
9.
Jo’rayeva, M., & Xidirova, I. (2023). QOYALAR HAM YIG’LAYDI” ASARIDA
QO’LLANILGAN
DIALEKTIZMLARNING
LEKSIK-SEMANTIK
TAHLILI.
Development of pedagogical technologies in modern sciences
,
2
(2), 42-48.
10.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). “TEMIR XOTIN”
DRAMASINING
FONETIK-FONOLOGIK
TAHLILI.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1, pp. 492-496).
11.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). SHOYIM BO ‘TAYEVNING
“SHO ‘RODAN QOLGAN ODAMLAR” ASARIDA NOADABIY QATLAM SO
‘ZLARINING QO ‘LLANILISHI. In
INTERNATIONAL CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1,
pp. 487-491).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
397
12.
Xidirova, I. ., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY").
Modern Science and Research
,
2
(3), 142–144.
13.
Xidirova, I. ., & Dobilova, M. (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM.
Modern
Science and Research
,
2
(3), 138–141.
