ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
900
TARASH MASHINALARIDAN OLINGAN TOLA XOSSA
KO’RSATKICHLARINI QIYOSIY TAHLILI
Mirzaboyev Jamoliddin Bahriddinovich
Namangan to’qimachilik sanoati instituti “To‘qimachilik sanoati mahsulotlari texnologiyasi”
kafedrasi katta o’qituvchisi, PhD
https://doi.org/10.5281/zenodo.10055519
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ip yigirish korxonalaridagi tarash mashinalaridagi
tolalarning xossa ko’rsatkichlari o’rganildi, paxta tolasi aralashmasi tarkibidagi nuqsonlar,
nepslar va kalta tola miqdorini ipning sifatiga ta’siri tadqiq etilgan. Kalta tolalar miqdorini ip
ishlab chiqarishda toladan maxsulot chiqish miqdoriga ta’siri tadqiq etildi va paxta tola
xomashyosini ishlab chiqarishga qabul qilishda kalta tola miqdorini eng kichik qiymatdagisini
qabul qilish maqsadga muvofiq deb topildi.
Kalit so’zlar:
tarash, kalta tola, ip, chiqindi, chiziqli zichlik, tezlik, notekislik, pishiqlik,
neps.
COMPARATIVE ANALYSIS OF FIBER PROPERTIES FROM COMBING
MACHINES
Abstract.
In this article is given the research results of properties of fibers carding
machines of yarn spinning enterprises and the influence of defects, neps and short fibers in raw
cotton-fiber mixture on the quality of yarn. The infulence of the number of short fibers on the
amount of fiber yield in yarn production has been studied and it has been found advisable to take
the least amount of short fibers when accepting cotton fiber raw materials for production.
Key words:
combing, short fiber, thread, waste, linear density, speed, unevenness,
ripeness, neps.
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ СВОЙСТВ ВОЛОКОН ИЗ ЧЕСЕЧЕСНЫХ
МАШИН
Аннотация.
В данной статье изучены свойства волокон из чесальных машин
хлопкопрядильных предприятий, изучено влияние пороков, непсов и коротких волокон в
хлопково-волокнистой смеси на качество пряжи. Изучено влияние количества коротких
волокон на количество выхода волокна при производстве пряжи и пришли к выводу, что
при приеме хлопкового сырья на производство целесообразно принимать с наименьшим
количеством коротких волокон.
Ключевые слова:
чесание, короткое волокно, пряжа, отходы, линейная плотность,
скорость, неравнота, прочность, непс.
Kirish.
Yengil sanoat sohasi O’zbekiston iqtisodiyotining real sektoridagi eng jozibador
va istiqbolli sohalardan biri hisoblanadi. Bu haqida unga jalb etilgan investitsiyalar hajmi ham
dalolat bermoqda. Shu jumladan ishlab turgan korxonalarni modernizatsiya qilish va yangi
quvvatlarni barpo etish bo’yicha ko’plab loyihalar amalga oshirildi. Respublikada ishlab
chiqarilayotgan to’qimachilik mahsulotlarining ko’p qismi jahonning yetakchi kompaniyalarida
ishlab chiqarilgan to’qimachilik mashinasozligi uskunalari bilan jihozlangan qo’shma va xorijiy
korxonalarga to’g’ri kelmoqda.
So’ngi 5 yillikda sohaga oid jami 24 ta qonun, qaror va farmonlar ishlab chiqildi. Ushbu
raqamlarga e’tibor qaratsangiz, Respublikamiz iqtisodiyotida to’qimachilik sanoatini qay darajada
dolzarb va muhim o’rinni egallab turganini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Zero, shunday dolzarb
vaziyatda sanoat sohasi rivojiga munosib hissa qo’sha olish har birimizning oldimizda turgan
muhim vazifalardan biri bo’lishi lozim.
Bundan tashqari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 23 fevraldagi
93-sonli “O’zto’qimachiliksanoat” uyushmasining to’qimachilik va tikuv-trikotaj sohasini
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
901
rivojlantirish jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va undan foydalanish tartibi” to’g’risidagi
va 10 dekabrdagi 747-sonli “Paxta to’qimachilik klasterlari faoliyatini yanada kengaytirish chora
tadbirlari” to’g’risidagi qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 21 yanvardagi
“Toqimachilik va tikuv-trikotaj korxonalarida chuqur qayta ishlash va yuqori qo’shilgan qiymatli
tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni hamda ularning eksportini rag’batlantirish chora-tadbirlari”
to’g’risidagi PF-53 sonli farmoni sohadagi jadal rivojlanishga poydevor bo’lib xizmat qiladi [1, 2,
3].
Tadqiqot materiallari va metodologiyasi.
Ipning sifatli bo’lishi xomashyoning tarkibi,
uni yigirishga tayyorlash jihozlarining holati va mahsulotlarning asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha
notekisligiga bog’liq. Yigirish korxonalarida mashinalarning holatini yaxshilash hamda
xomashyoni sifatini jarayonlarda pasaytirmaslik muhim vazifalardan biridir.
Mazkur vazifani yechish uchun mahsulotning strukturasini bilish, uning sifatini
ta’minlaydigan omillarni belgilash va rejalashtirish lozim. Mahsulotning strukturasi-tarkibiy
tuzilishi diskret elementlar to’plami bo’lib, ular ma’lum tartibli qonuniyat asosida joylashgandir.
Mazkur qonuniyat ip yigirishning barcha bosqich va jarayonlari uchun bir xil bo’lmaydi.
Ta’kidlash lozimki, tarash mashinasidan olinadigan yarim tayyor mahsulotga notekslikni
kamaytirish yoki sifatni oshirish uchun ishlab chiqarishning navbatdagi bosqichlarda qo‘shimcha
ishlov beriladi. Lekin uni yanada tozalash jaryoni deyarli qo‘shilmaydi. Shuning uchun tarash
mashinasi yigirilajak ipning sifati va xossalarini belgilashda muhim o‘rin tutadi.
Tarash jarayonidan ko‘zlangan maqsad ip yigirishdagi navbatdagi texnologik jarayonlarni
talab darajasida borishi uchun zarur sharoitlarni yuzaga keltirishdan iborat. Maqsadni bunday keng
ta’riflanishi turli ishlab chiqarish korxonalarida tarash jarayonida bajariladigan vazifalarni ko‘pligi
va ularni amalga oshirishga qo‘yiladigan talablarni xilma-xilligi bilan bog‘liq.
Bu borada olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarida tarash jarayonida tolalarning sifat
ko’rsatkichlarini saqlab qolishga erishish va bir tikis pilta olish muhim jarayon hisoblanadi.
Mualliflar tomonidan [4,5] turli firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan tozalash va tarash
mashinalarida ajralib chiqadigan chiqindi miqdorlari, ularning tarkibidagi tolalardan foydalnish
inkoniyatlari o’rganilgan.
Yigiruv tizimida oddiy tarash mashinasi tolalarni iflosliklardan va nuqsonlardan tozalashda
so‘nggi jarayon hisoblanadi, lekin ma’lum bir darajada ta’kidlanganidek, has-cho‘p, begona
jismlar va kalta tolalar taramda qoladi. Toladagi has-cho‘p va nuqsonlarni tozalash bilan bir vaqtda
tarash jarayonida ma’lum miqdorda chiqindi va yigiruvbop tolalar ham chiqindiga ajraladi [6].
Tolali mahsulotlarni tarash jarayoni natijasida ajratib olingan chiqindilar tarkibida
yigiriluvchanlik xossasiga ega bo‘lgan tolalar ham qo‘shilib ketishi tajribalar asosida aniqlandi
[7].
Hozirgi tarash mashinalarining harakat tezliklari avvalgi tarash mashinalariga nisbatan uch
martadan ko‘prok, ya’ni bosh baraban 200 min-1 dan 900 min-1 gacha, qabul barabani 700 min-1
dan 2700 min-1 gacha, shlyapkalar harakat tezligi esa 100 mm/min dan 400 mm/min gacha
oshirilgani natijasida tarash mashinasi ish unumdorligining keskin oshishiga erishilgan. Misol
uchun, Trutzschler (Germaniya) firmasining TC-11, TC-15 rusumdagi tarash mashinalari
kinematik unumdoliklari 260 kg/soat gacha yetishi mumkinligi taklif etilmoqda [8].
Shveytsariyaning Rieter firmasi C70 rusumli tarash mashinasi bosh barabani diametri –
814 mm, aylanish tezligi 600 – 900 min-1ni tashkil etishi bilan unumdorlikni 240 kg/soatgacha
yetkazish imkoniga ega ekanligini ta’kidlamoqda [9].
Tadqiqot natijalari.
Tadqiqot ishining maqsadi turli rusumli tarash mashinalarida
tayyorlangan mahsulot xossalarini tadqiq etishdan iborat. Tadqiqot ishlari Namangandagi
"Namangan to’qimachi" MCHJ hamda “FT Textile” korxonalarida mutaxassislar bilan
hamkorlikda olib borildi. Mazkur tadqiqot ishlari Germaniyaning “Trutzschler” firmasining
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
902
tarash, Saurer firmasining “Autocoro 9” pnevmomexanik yigirish, “CSM” firmasining halqali
yigirish mashinalarida amalga oshirildi. Nomeri
e
N
=20,
e
N
=36,
e
N
=30OE,
e
N
=26 bo’lgan
trikotaj ipi ishlab chiqarishda o’rta tolali paxta tolasidan foydalanildi.
Korxonada paxta tolasi va yarim mahsulotlar tarkibidagi tolalarning xossalari
Shveysariyaning “USTER” firmasining USTER HVI 1000 M1000 asbobi va AFIS PRO 2 sinov
laboratoriya jihozlari yordamida o‘rganildi.
Pilta, pilik va ipni notekisligi hamda ipning tukliligi USTER TESTER 6-S800, ipni uzulish
kuchi, uzulishdagi uzayishi va uzulish vaqti USTER TENSORAPID 4, ipdagi buramlar soni
USTER ZWEIGLE TWIST TESTER 5 va orgonoleptik usulda ipni sifati motovilo USTER
ZWEIGLE YARN INSPECTION WINDER, ipning ishqalanish koeffitsiyenti USTER ZWEIGLE
FRIKSION TESTER asboblarida aniqlandi. Olingan natijalar Uster Statistics-2018 me’yoriy
ko‘rsatkichlari bilan solishtirilib quyidagi jadvallarda keltirildi.
Tarash mashinasidan olingan tolalarning xossa ko’rsatkichlari
1-jadval
Yuqoridagi 1–jadval natijalarini Uster Statistics-2018 50% li ko’rsatkichlariga
solishtiradigan bo’lsak, “Namangan to’qimachi” korxonasida jami o’rtacha tarash mashinasiga
Total
Nep
Cnt
[Cnt/g]
Fiber
Nep Cnt
[Cnt/g]
SC Nep
Count
[Cnt/g]
SFC(
w) %
0.5in
SFC(n)
%
0.5in
5%
L(n)
[in]
Fine-
ness
[mtex]
Matu-
rity
Ratio
IFC
[%]
1g. tol
ada
gi j
ami
nuqsonl
ar
soni
1g. tol
ada
gi neps
soni
1g. tol
ada
gi chigit
sini
g’
i
soni
12,7 mm
da
n ka
lt
a tol
alar
foiz
i
12,7 mm
da
n ka
lt
a tol
alar
soni
S
Hta
pe
l uzunligi
, mm
Tola
ning chiz
iql
i zic
hli
gi,
mt
eks
Tola
ning pi
shib y
eti
lganl
igi
Ulyuk tol
alar
foiz
i
Uster
Statistics-2018
5%
104
97
5
3
13,2
177
0,96
3,8
25%
161
151
10
4,3
17
170
0,94
4,8
50%
233
222
13
5,7
20
162
0,92
5,8
Namangan to’qimachi korxonasi
Jami o’rtacha, tarash
mashinasiga kirishda
344
325
19
6,49
20
33
165
1
6
Jami o’rtacha, tarash
mashinasidan chiqishda
57
54
3
7
19
34
172
1
5
FT TEXTILE korxonasi
Jami o’rtacha, tarash
mashinasiga kirishda
351
318
32
7,7
23,2
34,6
164
0,88
7,7
Jami o’rtacha, tarash
mashinasidan chiqishda
62
57
6
7,8
22,7
35,4
163
0,89
6,0
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
903
kirishda 1g toladagi jami nuqsonlar soni 47,6% ga, 1g toladagi nepslar soni 46,3% ga, chigit sinig’i
soni 46,1% ga, 12,7 mm dan kalta tolalar foizi 13,8% ga yuqoriligi, tolaning chiziqli zichligi
bo’yicha 50% li, pishib yetilganligi bo’yicha va ulyuk tolalar foizi bo’yicha Uster Statistics-2018
ko’rsatkichlariga mos kelmasligi o’z aksini topgan.
Jami o’rtacha tarash mashinasidan chiqishda 1g toladagi jami nuqsonlar soni 75,5% ga, 1g
toladagi nepslar soni 75,6% ga, chigit sinig’i soni 76,9% ga pastligi, 12,7 mm dan kalta tolalar
foizi 22,8% ga yuqoriligi, tolaning chiziqli zichligi va ulyuk tolalar foizi bo’yicha 25% li, pishib
yetilganligi bo’yicha esa ushbu kategoriyaga mos kelmasligi aniqlandi.
“FT Textile” korxonasida jami o’rtacha tarash mashinasiga kirishda 1g toladagi jami
nuqsonlar soni 50,6% ga, 1g toladagi nepslar soni 43,2% ga, chigit sinig’i soni 146,1% ga, 12,7
mm dan kalta tolalar foizi 35% ga yuqoriligi, tolaning chiziqli zichligi bo’yicha 50% li, pishib
yetilganligi bo’yicha va ulyuk tolalar foizi bo’yicha Uster Statistics-2018 ko’rsatkichlariga mos
kelmasligi o’z aksini topgan.
Jami o’rtacha tarash mashinasidan chiqishda 1g toladagi jami nuqsonlar soni 73,3% ga, 1g
toladagi nepslar soni 74,3% ga, chigit sinig’i soni 53,8% ga pastligi, 12,7 mm dan kalta tolalar
foizi 36,8% ga yuqoriligi, tolaning chiziqli zichligi va ulyuk tolalar foizi bo’yicha 50% li, pishib
yetilganligi bo’yicha esa ushbu kategoriyaga mos kelmasligi aniqlandi.
1-rasm
. 1g toladagi nuqsonlar soni.
Uster statistics 2018 ko’rsatkichi
Tarash mashinasiga kirishda “Namangan To’qimachi”
Tarash mashinasidan chiqishda “Namangan To’qimachi”
Tarash mashinasiga kirishda “FT Textile”
Tarash mashinasidan chiqishda “FT Textile”
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
904
2-rasm
. Shtapel uzunligi mm.
Tarash mashinasiga kirishda “Namangan To’qimachi”
Tarash mashinasidan chiqishda “Namangan To’qimachi”
Tarash mashinasiga kirishda “FT Textile”
Tarash mashinasidan chiqishda “FT Textile”
3-rasm
. Tolaning chiziqli zichligi mteks.
Uster statistics 2018 ko’rsatkichi
Tarash mashinasiga kirishda “Namangan To’qimachi”
Tarash mashinasidan chiqishda “Namangan To’qimachi”
Tarash mashinasiga kirishda “FT Textile”
Tarash mashinasidan chiqishda “FT Textile”
Xulosalar.
Natijalarni umumlashtirgan holda shuni aytish mumkinki, har ikkala
“Namangan to’qimachi” va “FT Textile” korxonalarida ham tarash mashinasiga kirishda
tolalarning nuqsonlar soni, nepslar soni va chigit sinig’i soni tarash mashinasidan chiqqan toladagi
nuqsonlar soni, nepslar soni va chigit sinig’i sonidan ko’proq va aksincha, 12,7 mm dan kalta
tolalar foizi esa tarashdan chiqqandan keyin ortib ketayotganini va tolaning chiziqli zichliklari esa
ma]lum miqdorda o’zgarganini ko’rishimiz mumkin.
REFERENCES
1.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 23 fevraldagi “
“Uzto’qimachiliksanoat” uyushmasining to’qimachilik va tikuv-trikotaj sohasini
rivojlantirish jamg’armasi mablag’larini shakllantirish va undan foydalanish tartibi”
to’g’risidagi 93-sonli qarori.
2.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 10 dekabrdagi “Paxta to’qimachilik
klasterlari faoliyatini yanada kengaytirish chora tadbirlari” to’g’risidagi 747-sonli qarori.
3.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 21 yanvardagi “Toqimachilik va tikuv-
trikotaj korxonalarida chuqur qayta ishlash va yuqori qo’shilgan qiymatli tayyor
mahsulotlar ishlab chiqarishni hamda ularning eksportini rag’batlantirish chora-
tadbirlari” to’g’risidagi PF-53 sonli farmoni.
4.
J. Mirzaboyev, Q. Jumaniyazov, B. Mirzabaev. Analysis of the properties of waste
coming out of carding machines of various types. ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal. INDIA. Vol. 10, Issue 11, November 2020, P 1180 –
1183.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
905
5.
J.Mirzaboev. Achieving the preservation of fibre properties by improving the working
parts of the fibre cleaner in spinning enterprises. Universum. Технический науки. №9
(102). Сентябр 2022г.
https://7universum.com/ru/tech/archive/item/14295
6.
Бадалов К.И. Прядение хлопка и других текстильных волокон // К.И. Бадалов,
В.В. Джохов, Х.А. Осмин. – М.: Легпромбытиздат, 1988.
7.
J. Mirzaboyev. Ip yigiruv korxonalarida tola, ip hamda chiqindilarning chiqish miqdoriga
texnologik jarayonlarning ta’siri. Magistrlik dissertasiyasi. Namangan – 2017.
8.
9.
