253
“TARJIMADA MA’DANIY MUAMMOLAR” TAHLILI
Sulaymonova Sevara Parda qizi
Qarshiyeva Nafisa Mamarahim qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10068232
Annotatsiya.
Ushbu maqolada kitoblarni ingliz tilidan o’zbek tiliga yoki o’zbek tilidan
ingliz tiliga tarjima qilishda duch kelinadigan ma’daniy muammolar va ularga qanday yechim
topish kerakligi haqida misollar bilan yoritilgan.
Kalit so’zlar
: ma’daniy muammolar, ma’daniy ma’no, belgili harakat, ma’daniy
moslashish.
ANALYSIS OF "CULTURAL PROBLEMS IN TRANSLATION".
Abstract.
This article covers the cultural problems encountered in translating books from
English to uzbek or from uzbek to English and how to solve them with examples.
Key words
: curtural problems, curtural meaning, specific action, cultural adaptation.
АНАЛИЗ «КУЛЬТУРНЫХ ПРОБЛЕМ В ПЕРЕВОДЕ».
Аннотация.
В этой статье на примерах рассматриваются культурные проблемы,
возникающие при переводе книг с английского на узбекский или с узбекского на английский,
и способы их решения.
Ключевые слова:
проблемы культуры, культурный смысл, символическое движение,
культурная адаптация.
KIRISH
Mazkur maqolada til ijtimoiy hodisa ekanligi, usiz faoliyat yo’qligi alohida e’tirof etilgan.
Biz tarjima jarayonida bevosita xorijiy madaniyat bilan yuzlashamiz. Shuni ta’kidlash kerakki,
dunyo madaniyatida tarjima muhim rol o’ynagan va o’ynab kelmoqda. Tarjimadagi
muvaffaqiyatimiz esa xorijiy madaniyatni qanchalik tushunishimizga bog’liq, zero tarjima
madaniyatlaro hodisa hisoblanadi.
MUHOKAMA
“Ma’daniyat” so’zi birinchi marta ingliz olimi Edvard B.Taylorning 1871-yilda nashr
etilgan “Primitive Culture” kitobida foydalanilgan.Taylorning fikriga ko’ra, ma’daniyat bilim,
254
ishonch, qonun, an’analar va jamiyatning turli a’zolari tomonidan qabul qilingan turli odatlarni
o’z ichiga oladi
1
.
Shuni ta’kidlash lozimki, tarjimada so’z tanlashga ta’sir qiladigan jins,yosh va bilim
faktorining mavjudligi sabab muloqot vaqtida ham ko’p faktorlar mavjud.Turli xil so’zlar yoki
iboralar turli joylarda kimningdir oilasida, yaqinlari bilan yoki do’stlari bilan odatiy suhbatida.
Misol uchun, “mastlik” so’zi badiiy nutqda qo’llansa, “kayf” og’zakida, “qotib qolgan”-oddiy
nutqda ishlatiladi.Norasmiy nutq har doim jonli til jarayonlarida qo’llaniladi.
Tarjima qilishda eng katta muammo ma’adaniyatlar o’rtasidagi tafovutlarni
farqlashdir.Muayyan ma’daniyatga mansub aholi har bir narsaga o’zining dunyoqarashidan kelib
chiqib qaraydi.
Misol uchun, “cho’chqa” so’zi o’zbek tilida ma’lum darajada salbiy bo’yoqqa ega. Lekin
“pig” Buyuk Britaniyada bu so’z neytral ma’noda qo’llaniladi. Turli millatlarda ma’daniyatlar
turlicha bo’lgani sababli, ko’p hollarda ekvivalent topish mushkul. Amerikada “qo’y” so’zini-
o’ylamasdan ish qiladigan, bosiq insonlarga nisbatan ishlatiladi. Ammo O’zbekistonda “paxta”
so’zi ko’p ishlatiladi, lekin bu so’z Buyuk Britaniyada paxta o’stirilmagani uchun qo’llanilmaydi.
Har bir ma’daniyatda belgili hisoblanadigan aniq harakat mavjud bo’ladi. Agar harakat
shunchaki so’zma-so’z tarjima qilinsa, uning ma’nosi yo’qqa chiqadi. Misol: He nodded his hand.
Agar asliyat tilida qo’lini qimirlatish “xayr”ni bildirsa va tarjima tili madaniyatida bunday
belgi ma’noga ega bo’lmasligi mumkin. Ba’zi madaniyatlarda qo’l qimirlatish ijobiy emas salbiy
ma’noga ega bo’lishi ham mumkin.
Mabodo, harakat shakli qabul qiluvchi tildagi boshqa shakl bilan bog’langan bo’lsa,
ba’zida belgili harakatlarni tarjima qilish qiyin bo’ladi. Misol uchun, agar asliyat tilida “musht
ko’rsatish” berilsa, tarjimon imo-ishora ma’nosini aniqlashtirish uchun “g’azab”ni ko’rsatishi
mumkin. Agar “musht ko’rsatish” tarjima tilida boshqa ma’noni bildirsa, bu tarjima o’quvchilarni
matnni tushunishga halal beradi. Quyidagi jadvalda ingliz tilda belgi harakatni ifodalovchi ba’zi
harakatlar berilgan:
Boshini qimirlatish
Nod of head
Yelkasini qisish
Shrug of shoulders
Yelkasini orqaga qisish
Hands on ships,fect apart
Tishini g’ichirlatish
Clench teeth
Burnini qimirlatish
Wrinkling up nose
1
I.G’afurov:Tarjima nazariyasi.Toshkent-2012.
255
Qoshini ko’tarish
Raise eyebrow
O’zbek tilidagi ba’zi ibora yoki frazalar ingliz tilida bo’lmaganligi sababali mazkur
jadvaldagi ibora va so’zlar to’g’ridan to’g’ri tarjima qilingan.
Tilning lug’atini o’rganayotganda, so’zlarning ma’nolari nimalarni anglatishi, eski yoki
yangi, hozirgi lug’atda neytral o’rinda turishiga e’tibor qaratish kerak. So’zlar turli ma’adaniyatlar
rivojida ijobiy va salbiy ma’nolar tashiydi.
Sinonimdek ko’ringan sifatlarni aslida o’zaro almashtirib bo’lmasligi mumkin. Misol
uchun: “handsome”-kelishgan, erkakalrga nisbatan qo’llaniladi, “beautiful” go’zal-ayollarga
nisbatan.”Lovely”-ko’rkam, “pretty”-suluv so’zlari bir ma’noda kelsa ham konyekstdan kelib
chiqib qo’llaniladi. Faqatgina ingliz tilidagi so’zlar emas, o’zbek tilidan boshqa tilga tarjima
qilinayotgan milliy odatlar, ingliz tilida yoki boshqa tilda ekvivalenti yo’q so’zlar, masalan sari,
mahsi, kovush kabi so’zlarni tarjima qilmaymiz.
Qisqa qilib aytganda,ma’daniyat haqida gap borganda tarjimaning ma’no bildiruvchi va
ajralmas ma’no muammolarini hisobga olish zarur hisoblanadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, tarjomonning nafaqat tarjima tilini bilishi balki madaniyatni bilishi
ham katta ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda lingvist Gari Vizerspunning “Agar biz madaniyatga
lingvistika nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak,madaniyatning bir tomonlama tushunchasiga ega
bo’lamiz. Agar tilga madaniyat nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, tilning bir tomonlama
tushunchasiga ega bo’lamiz” degan fikrini keltirib o’tish maqsadga muvofiqdir.
REFERENCES
1.
I.G’ofurov,O.Mo’minov,N.Qambarov, Tarjima nazariyasi:Oliy o’quv yurtlari uchun
qo’llanma, Toshkent:Taffakur-Bo’stoni,2012.-216b.
2.
G’.Salomov,Tarjima nazariyasi asoslari,Toshkent.1983.
3.
J.Solijonov,Lingua-perspective Problems and Solutions of Translating the Plant and Food
Names in the “Harry Potter” books from English into Uzbek,ASEAN Journal on
Science&Technology for Development,-P 221-229
4.
J.Solijonov,Roulingning fantastic asarlardagi antroponimlarining lingvo-perspektiv
muammolari, Central Asian Research Journal for Interdiscriplinary Studies,-P 334-343
