ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
467
ФУҚОРОЛAР ЎРТAСИДA ҚAРЗ МУНОСAБAТЛAРИНИНГ ПAЙДО
БЎЛИШИ
Ахмедова Дилфуза
Фуқаролик судини судьяси
https://doi.org/10.5281/zenodo.10121735
Aннотация.
Замонавий жамиятда фуқаролар ўртасидаги қарз муносабатлари
тобора кенгайиб бормоқда. Ушбу мақолада уларнинг пайдо бўлишига ёрдам берувчи
омиллар ўрганилиб, молия институтларининг роли, ижтимоий меъёрларнинг ўзгариши ва
иқтисодий шароит кўрсатилган. Бундан ташқари, у қарз муносабатларининг жисмоний
шахсларга таъсирини ўрганади ва қарзларни самарали бошқариш стратегиялари ҳақида
тушунча беради.
Калит сўзлар
: қарз муносабатлари, муаммолар, ҳаёт-тарзи, келишувлар, йечимлар.
THE EMERGENCE OF DEBT RELATIONS BETWEEN CITIZENS
Abstract.
In modern society, debt relations between citizens are growing. This article
examines the factors that contribute to their emergence, shows the role of financial institutions,
changes in social norms and economic conditions. In addition, it studies the impact of debt
relations on individuals and provides insights into effective debt management strategies.
Key words:
debt relations, problems, lifestyle, agreements, solutions.
ВОЗНИКНОВЕНИЕ ДОЛГОВЫХ ОТНОШЕНИЙ МЕЖДУ ГРАЖДАНАМИ
Аннотация.
В современном обществе долговые отношения между гражданами
становятся все шире. В этой статье исследуются факторы, способствующие их
возникновению, и указывается роль финансовых институтов, изменение социальных норм
и экономических условий. Кроме того, он изучает влияние долговых отношений на людей и
дает представление об эффективных стратегиях управления долгом.
Ключевые слова:
долговые отношения, проблемы, образ жизни, соглашения,
решения.
Кириш
Фуқаролар ўртасида қарз муносабатларининг пайдо бўлиши ҳозирги жамиятда
тобора кенг тарқалган. Истеъмолчиликнинг кучайиши ва кредит мавжудлиги билан кўп
одамлар ўзларининг турмуш тарзини молиялаштириш ёки молиявий мажбуриятларини
бажариш учун қарз йиғишмоқда.
Фуқаролар ўртасидаги қарз муносабатларининг кучайишига ёрдам берувчи асосий
омиллардан бири бу кредит олишнинг қулайлигидир. Молиявий институтлар шахсий
кредитлар, кредит карталари ва ипотека каби кредитларнинг турли шаклларини таклиф
қиладилар, бу еса жисмоний шахсларга пул олиш учун қулайлик яратади.
Бундан ташқари, онлайн кредитлаш платформаларининг тобора оммалашиб
бораётгани одамлар учун бир неча марта босиш орқали кредит олиш имкониятини янада
кенгайтирди. Бундан ташқари, маълум турмуш даражасини сақлаб қолиш учун ижтимоий
босим кўпинча одамларни ўз истакларини амалга ошириш учун кредитга таянишга
ундайди. Янги машина сотиб олиш, уй сотиб олиш ёки енг сўнгги тенденцияларга риоя
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
468
қилиш бўладими, кўп одамлар ўз имкониятларидан ташқарида пул сарфлашга мажбур
бўлишади, бу еса қарзларнинг кўпайишига олиб келади.
Қарз муносабатларининг пайдо бўлишига ёрдам берувчи яна бир омил - бу
иқтисодий беқарорлик ва меҳнат бозоридаги ноаниқлик. Иш билан таъминлаш
имкониятлари камайиши ва иш ҳақининг турғунлашуви туфайли кўп одамлар омон қолиш
воситаси сифатида кредитга ишонишга мажбур бўлмоқдалар. Тиббий фавқулодда
вазиятлар ёки кутилмаган харажатлар каби кутилмаган ҳолатлар ҳам шахсларнинг ушбу
харажатларни қоплаш учун қарз олишига олиб келиши мумкин.
Фуқаролар ўртасида қарздорлик муносабатларининг пайдо бўлишига молиявий
таълим ва маърифатнинг пастлиги ҳам сабаб бўлди. Кўпгина одамлар қарзни тўплаш, ўз
молиясини бошқариш ёки қарз олиш бўйича масъулиятли қарорлар қабул қилиш
оқибатлари ҳақида етарли даражада маълумотга ега емаслар.
Бундай билим етишмаслиги кўпинча ёмон молиявий танловга ва кейинчалик
қарзларнинг тўпланишига олиб келади. Фуқаролар ўртасидаги қарз муносабатларининг
оқибатлари жуда кенг бўлиши мумкин. Қарзнинг юқори даражаси молиявий стрессга олиб
келиши, муносабатларни кескинлаштириши ва шахснинг узоқ муддатли молиявий
мақсадларга еришиш қобилиятига тўсқинлик қилиши мумкин, масалан, пенсия ёки
бизнесни бошлаш учун жамғарма.
Ҳаддан ташқари ҳолатларда, ортиқча қарз ҳатто банкротлик ва активларнинг
йўқолишига олиб келиши мумкин. Фуқаролар ўртасидаги қарз муносабатлари муаммосини
ҳал қилиш учун молиявий таълим ва хабардорлик дастурларини ҳам индивидуал, ҳам
жамият даражасида илгари суриш керак.
Жисмоний шахсларга бюджет тузиш, тежаш ва масъулиятли қарз олиш ҳақида
ўргатиш қарз тўпланишининг олдини олиш ва молиявий жиҳатдан масъулиятли жамиятни
ривожлантиришда узоқ йўл бўлиши мумкин. Молиявий институтлар ҳам масъулиятли
кредитлаш амалиётини таъминлашда муҳим рол ўйнайди.
Жисмоний шахснинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш ва ортиқча қарз олишнинг
олдини олиш учун қаттиқроқ қоидалар ва кўрсатмалар киритилиши мумкин. Бундан
ташқари, қарз билан боғлиқ муаммоларга дуч келган шахсларга молиявий маслаҳат
хизматларини таклиф қилиш қарзни бошқариш ва ҳал қилиш бўйича ёрдам ва кўрсатмалар
бериши мумкин.
Фуқаролар ўртасидаги қарз муносабатлари баъзан нозик ва қийин масала бўлиши
мумкин. Бироқ, бу вазиятларни тинч йўл билан бошқариш ва ҳал қилишга ёрдам берадиган
бир нечта йечимлар мавжуд. Бу йерда бир неча тавсия етилган ёндашувлар келтирилган:
Очиқ мулоқот: иштирокчилар ўртасида очиқ ва ҳалол мулоқотни рағбатлантириш.
Бу бир-бирингизнинг ҳолатлари, ташвишлари ва умидларини тушунишга ёрдам беради.
Ҳар икки томон ўзларининг молиявий аҳволини муҳокама қилишда ўзларини қулай ҳис
қилишларини таъминлаш учун ҳурматли ва танқидий муҳитни яратиш муҳимдир.
Музокаралар ва воситачилик: Aгар қарз бўйича келишмовчилик бўлса, музокаралар
ва воситачилик ўзаро мақбул ечим топишда асосий рол ўйнаши мумкин. Бу тўлов режалари,
қарзни қайта тузиш ёки ҳатто мумкин бўлган муросалар каби вариантларни муҳокама
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
469
қилишни ўз ичига олади. Учинчи томон воситачилиги ҳис-туйғулар кучайганида ёки ўз-
ўзидан йечим топишда қийинчилик туғилганда фойдали бўлиши мумкин.
Юридик ёрдам: Баъзи ҳолларда қарз билан боғлиқ масалалар ҳуқуқий аралашувни
талаб қилиши мумкин. Юридик маслаҳат олиш шахсларга ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини
тушунишга ёрдам беради ва енг яхши ҳаракат йўналиши бўйича кўрсатмалар беради.
Юридик мутахассислар, агар керак бўлса, шартномалар тузишда, суд ишларини юритишда
ёки томонларни судда ҳимоя қилишда ёрдам беришлари мумкин.
Қарз бўйича маслаҳат ва молиявий бошқарув: Қарз билан курашаётганларни қарз
бўйича маслаҳат хизматлари орқали профессионал йўл-йўриқ излашга ундаш. Ушбу
ташкилотлар молиявий маслаҳатлар бериши, бошқариладиган бюджетларни яратишга
ёрдам бериши ва қарзларни тўлаш режасини ишлаб чиқишда ёрдам бериши мумкин.
Молиявий менежмент бўйича таълим ва ресурслар келажакдаги қарз муаммоларини олдини
олишга ёрдам беради.
Низоларни тинч йўл билан ҳал қилиш: Соғлом муносабатларни сақлаб қолиш
кўпинча қарзнинг ўзидан муҳимроқ еканини ёдда тутиш жуда муҳимдир. Низоларни ҳал
қилишнинг дўстона йўлларини изланг, асосий еътиборни умумий тил топишга ва адолатли
йечимга еришиш учун муросага келтиринг. Туйғуларни назорат остида ушлаб туриш ва
бир-бирингизга ҳурмат ва ҳамдард бўлиш узоқ муддатли муносабатларни сақлаб қолишга
ёрдам беради.
Қарзни йенгиллаштириш вариантларини излаш: Қарзнинг оғирлигига қараб, қарзни
йенгиллаштириш вариантларини ўрганиш зарур бўлиши мумкин. Бунга қарзни
консолидация қилиш, қарзни тўлаш бўйича музокаралар ёки ўта оғир ҳолатларда
банкротлик киради. Молиявий мутахассислар билан маслаҳатлашиш енг тўғри ҳаракат
йўналишини аниқлашга ёрдам беради.
Бугунги шиддат билан ривожланаётган жамиятда соғлом ва барқарор турмуш
тарзига устувор аҳамият бериш ва уни ривожлантириш зарур. Бунинг муҳим жиҳатларидан
бири қарз юкидан қочиб, ҳаётингизни ривожлантиришдир. Молиявий мажбуриятларимиз
билан интилишларимизни мувозанатлаш узоқ муддатли бахт ва барқарорликка
еришишнинг калитидир.
Сизнинг турмуш тарзингизни ўстириш ва қарзлардан қочиш йўлидаги биринчи
қадам ҳозирги молиявий аҳволингизни аниқ тушунишдир. Даромад ва харажатларингизни
ҳисобга олинг ва омонат ва инвестициялар учун жой қолдириб, асосий еҳтиёжларингизни
қондириш имконини берувчи реал бюджетни тузинг. Бу сизга сарф-харажатларингиз
тўғрисида онгли қарорлар қабул қилиш ва имкониятларингиздан ташқарида
яшамаслигингизни таъминлаш имконини беради.
Қарздан қочиб, турмуш тарзингизни ривожлантириш учун истаклар ва еҳтиёжларни
фарқлаш муҳимдир. Уй-жой, озиқ-овқат ва соғлиқни сақлаш каби еҳтиёжларингизни
биринчи ўринга қўйинг ва ресурсларингизни шунга мос равишда тақсимланг. Молиявий
тангликка олиб келиши мумкин бўлган кераксиз нарсалар ёки тажрибалар учун импулсив
харажатлардан сақланинг. Интизомли харид қилиш одатларига амал қилиш орқали сиз
турмуш тарзингиз молиявий имкониятларингизга мос келишига ишонч ҳосил қилишингиз
мумкин.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
470
Қарз олмасдан турмуш тарзингизни ўстиришнинг яна бир муҳим жиҳати фавқулодда
вазиятлар фондини яратишдир. Ҳаёт кутилмаган бурилишлар ва бурилишларга тўла ва
молиявий хавфсизлик тармоғига ега бўлиш сизни хотиржамлик билан таъминлайди ва
қийин пайтларда сизни қарз тўплашдан ҳимоя қилади.
Камида 3-6 ойлик яшаш харажатларини қопламагунингизча, ҳар ой
даромадингизнинг маълум фоизини тежашга интилинг.
Сизнинг турмуш тарзингизни молиялаштириш учун кредит карталари ва
кредитларига ишониш жозибадор бўлиши мумкин бўлса-да, бу воситалардан масъулият
билан фойдаланиш муҳимдир. Муҳим бўлмаган нарсалар учун қарз олишдан сақланинг ва
агар кредитдан фойдаланиш керак бўлса, уни тезда тўлаш режангиз борлигига ишонч ҳосил
қилинг.
Кечиктирилган қониқиш ҳиссини ривожлантириш ва ўзингиз хоҳлаган нарсалар
учун тежаш нафақат қарзни олдини олади, балки сизга муваффақият ва молиявий
ҳаётингизни назорат қилиш ҳиссини беради. Ниҳоят, бошқалар билан мустаҳкам
муносабатлар ўрнатиш, қарз тўпламасдан турмуш тарзингизни ўстиришда ҳал қилувчи рол
ўйнаши мумкин.
Ўзбекистон Республикасида судлар фаолият йўналишига кўра Конституциявий суд,
Олий суд ва Олий хўжалик судига бўлинади. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий
суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга
қанчалик мослигига доир ишларни кўради.
Яъни давлат ҳокимияти идораларининг барча бўғинлари томонидан қабул
қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмуни ва талабларининг Конституцияга
мослигини назорат қилади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий ва
маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади.
Яъни фуқаролик, меҳнат, уй-жой ва оила муносабатларига оид низоларга, жиноий ва
маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид суд ишлари Олий суд ва унинг таркибига кирувчи қуйи
судлар ваколатига тааллуқлидир. Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида” ги
янги таҳрирдаги қонуни қабул қилиниши мамлакатимизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ
соҳасидаги ислоҳотларнинг энг аҳамиятли босқичларидан бири бўлиб, ушбу янги
таҳрирдаги қонун билан одил судлов самарадорлиги ва сифатини ошириш мақсадида
умумий юрисдикция судлари ихтисослаштирилиб, фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича
алоҳида судлар ташкил этилди.
Фуқаролик ишлари бўйича судлар ҳам ўз навбатида ишларни кўриш, суд
қарорларининг қонуний ва асослилигини текшириш ваколатларига кўра тизимга
ажратилган.
Фуқаролик ишлари бўйича судлар маъмурий-ҳудудий тизимга кўра:
– туманлараро, туман (шаҳар) судлари;
– Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ишлари бўйича Олий суди, фуқаролик
ишлари бўйича вилоят, Тошкент шаҳар судлари;
– Ўзбекистон Республикаси Олий судидан иборат.
Ўзбекистон Республикаси “Судлар тўғрисида” ги қонунининг 37-моддаси 1-қисмига
кўра, фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман (шаҳар) суди қонун билан унинг
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
471
ваколатлари доирасига берилган фуқаролик ишларини кўриб чиқади, шунингдек, суд
буйруқлари чиқаради.
Aйни пайтда одамлар ўртасида кўпроқ учрайдиган иккинчи ҳолат, яъни қарзга пул
бериш оқибатида турли хил низо ва муаммолар келиб чиқаётгани ҳам бор гап. Баъзан еса,
афсуски, бундай зиддиятлар, ҳатто тузатиб бўлмас фожиалар келиб чиқишига ҳам сабаб
бўлаётир.
Масалан, статистик маълумотларга қараганда, 2018 йилнинг биринчи ярмида жами
пул ва бошқа қимматликларни фирибгарлик йўли билан қарз ниқоби остида олиб,
қайтармагани сабабли 128 нафар шахсга нисбатан жиноят ишлар судда кўрилган. Уларнинг
108 нафари жиноий жавобгарликка тортилган.
Шундан 35 нафарига нисбатан озодликдан маҳрум қилиш жазоси, қолганларига
нисбатан еса, озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазо тайинланган. Худди
шу даврда фуқаролик ишлари бўйича судларга қарзни ундириш тўғрисида 5 823 та даъво
ариза берилган.
Шундан 4 515 та даъвони қаноатлантириш, жавобгарлардан жами 67 миллиард
сўмликдан зиёд қарзларни даъвогарлар фойдасига ундириш ҳақида ҳал қилув қарорлари
чиқарилган. Шунингдек, 503 та даъво талаби асоссизлиги сабабли рад етилган, 412 та
ҳолатда жавобгар тараф даъвони тан олиб, қарзни қайтарганлиги сабабли фуқаролик иши
тугатилган.
Суд амалиёти таҳлилидан келиб чиқиб, қарз берувчиларни ҳам, қарз олувчиларни
ҳам икки тоифага ажратиш мумкин. Қарз берувчи — биринчи ва кўпчиликни ташкил етувчи
тоифа. Одатда, холисона ёрдам бериш ниятида, бирон-бир фойдани кўзламасдан, демакки,
одамгарчилик нуқтаи назаридан ёрдам қўлини чўзиб, иккинчи тарафга қарз берганлар
ушбу тоифани ташкил етади.
Aксарият ҳолатларда ўртадаги ишонч ва истиҳола сабаб қарз берувчи ва қарз олувчи
ўртасидаги ушбу муносабат қонуний расмийлаштирилмайди. Оқибатда қарз олувчининг
ноинсофлиги ёки тўлов имконияти бўлмаганлиги сабабли қарзни қайтариш масаласида
низо келиб чиқади. Шу ўринда қарз беришнинг қонуний асосларига тўхталсак,
ўйлаймизки, фойдадан холи бўлмайди. Фуқаролик кодексининг 41-бобида қарз ва кредит
масалаларига доир нормалар белгиланган. Яъни фуқаролар ўртасидаги қарз шартномаси,
агар бу қарзнинг суммаси енг кам иш ҳақининг ўн бараваридан ортиқ бўлса, оддий ёзма
шаклда тузилиши шарт.
Мабодо шартномадаги тарафлардан бири юридик шахс бўлса, у ҳолда қарз
миқдоридан қатъи назар ўртадаги шартнома ёзма шаклда тузилади. Қарз шартномасининг
ёзма шаклига риоя қилмаслик Фуқаролик кодексининг 109-моддасида назарда тутилган
оқибатларга олиб келади. Бошқача айтганда, битимнинг оддий ёзма шаклига риоя
қилмаслик унинг ҳақиқий емаслигини англатмайди, бироқ низо келиб чиққан тақдирда,
тарафларни битимнинг тузилгани, мазмуни ёки бажарилганини гувоҳларнинг
кўрсатмалари билан тасдиқлаш ҳуқуқидан маҳрум қилади.
Суд амалиётида оддий ёзма битим тузилмаган ҳолатларда гувоҳлар
кўрсатмаларига асосланган ҳолда қарз ундириш ҳақидаги талабни ёки айрим ҳолатларда
қарзнинг қайтарилганини тасдиқлашга оид талаблар кўплаб учрайди. Ваҳоланки, юқорида
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
472
келтирилган қонун нормасида, битим тузишнинг оддий ёзма шаклига риоя қилинмаган
ҳолатларда, унинг тузилганлиги, мазмуни ёки бажарилганлигини гувоҳлар кўрсатмалари
билан тасдиқлаб бўлмаслиги аниқ белгиланган.
Сизнинг қадриятларингиз ва мақсадларингиз билан ўртоқлашадиган дўстларингиз
ва оилангизни қўллаб-қувватловчи ҳамжамиятни ривожлантиринг. Умумий тажриба ва
ресурсларни бирлаштириш орқали сиз молиявий фаровонлигингизга путур етказмасдан
ўсиш ва завқланиш учун имкониятлар яратишингиз мумкин.
Хулоса
Фуқаролар ўртасидаги қарз муносабатларининг пайдо бўлиши муҳим ижтимоий
муаммога айланди, унинг тарқалишига турли омиллар сабаб бўлди. Гарчи бу қарзлар
жисмоний шахслар ва уй хўжаликларига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин бўлса-да,
самарали бошқарув стратегиялари ва молиявий саводхонликни ошириш уларнинг салбий
оқибатларини юмшатишга ёрдам беради. Масъулиятли қарз олиш ва барқарор молиявий
одатларни ўрнатиш орқали одамлар ўз қарзлари устидан назоратни тиклашлари ва янада
хавфсизроқ молиявий келажак сари ҳаракат қилишлари мумкин.
REFERENCES
1.
Фатас, A. ва И. Миҳов, 2003, “Фискал сиёсатнинг ихтиёрийлигини чеклаш иши”,
Қуартерлй Жоурнал оф Еcономиcс, 118 (4), 1419–47-бетлар.
2.
Aреллано, М. ва С. Бонд, 1991, "Панел маълумотлари учун спецификациянинг баъзи
тестлари: Монте-Карло далиллари ва бандлик тенгламаларига қўлланилиши",
Иқтисодий тадқиқотлар шарҳи, жилд. 58 (2), 277–97-бетлар, апрел.
3.
Aреллано, М. ва О. Бовер, 1995, "Хато-компонентлар моделларининг инструментал
ўзгарувчиларни баҳолашга яна бир қараш", Жоурнал оф Еcонометриcс, Вол. 68, 29–
51-бетлар.
4.
Балдаccи, Е., A. Ҳиллман ва Н. Кожо, 2004, "Кам даромадли мамлакатларда ўсиш,
бошқарув ва фискал сиёсатни узатиш каналлари", Европа сиёсий иқтисод журнали,
жилд. 20, 517–49-бетлар.
5.
Балдаccи, Е. ва М. Кумар, 2010, "Фискал дефицитлар, давлат қарзи ва суверен
облигациялар даромадлари", ХВФ ишчи ҳужжати, келгусида (Вашингтон: Халқаро
валюта жамғармаси).
