ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
685
O‘ZBEKISTONDA RESTAVRATSIYA SOHASINING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISHI
Isoqulova Aziza Otabek qizi
Kamoliddin Behzod nomidagi Milliy rassomlik va dizayn institute
Muzey predmetlari ekspertizasi konservatsiyasi
va ta’mirlash yo’nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10154979
Annotatsiya.
Mazkur maqolada restavratsiya tarixi, jahon va O‘zbekistondagi ilk
restavratorlar, restavratsiya va konservatsiyaning uzviy bog‘liqligi, zamonaviy restavratsiya
rivoji haqida so‘z boradi. Shu bilan birga O‘zbekistonda restavratsiyani rivojlantirish borasidagi
chora-tadbirlar to‘g‘risida ayrim fikr va mulohazalar yortilgan
.
Kalit so’zlar:
Restavratsiya, konservatsiya, restavrator, restavratsiya metodologiyasi,
amaliy tajriba, san’at, ilmiy restavratsiya, zamonaviy restavratsiya.
FORMATION AND DEVELOPMENT OF THE RESTORATION FIELD IN
UZBEKISTAN
Abstract.
This article talks about the history of restoration, the first restorers in the world
and Uzbekistan, the inextricable connection between restoration and conservation, and the
development of modern restoration. At the same time, some opinions and comments about the
measures for the development of restoration in Uzbekistan are covered.
Key words:
Restoration, conservation, restorer, restoration methodology, practical
experience, art, scientific restoration, modern restoration.
ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ РЕСТАВРАЦИОННОЙ СФЕРЫ В
УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация.
В данной статье рассказывается об истории реставрации, первых
реставраторах в мире и Узбекистане, неразрывной связи реставрации и консервации,
развитии современной реставрации. В то же время освещены некоторые мнения и
комментарии о мерах по развитию реставрации в Узбекистане.
Ключевые слова:
Реставрация, консервация, реставратор, методика реставрации,
практический опыт, искусство, научная реставрация, современная реставрация.
Restavratsiya (lotincha restauratio - qayta tiklash) - moddiy madaniyat yodgorliklarini
keyinchalik yoʻq qilishning oldini olish va uzoq muddatli saqlash uchun maqbul shart-sharoitlarga
erishish, uning yangi, ilgari nomaʼlum boʻlgan xususiyatlarini yanada kashf qilish imkoniyatini
taʼminlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir (1). Qayta tiklash qisman arxitekturadan ko’ra
ko’proq ma’lum bir bosqichda jamiyatning madaniy qadriyatlari darajasi va holatini aks ettiradi.
Buni turli mamlakatlardagi inqiloblar davridagi meros va hujjatlarga faqat utilitar qiziqishning
tarixiy faktlari tasdiqlaydi. Aynan meros, xususan, arxitektura yodgorliklari ma’lum bir hududda
rivojlanayotgan jamiyat qadriyatlarining madaniy bog’liqligini amalga oshiradi va jamoat
arxitektura ijodi jarayonida tarixiy, majoziy va moddiy davomiylikni ta’minlaydi (2). Zamonaviy
restavratsiya, nazariya va amaliyot tamoyillari madaniy merosni saqlash va undan foydalanish
ishtirokchilari o’rtasida yuzaga keladigan vaziyatlarning murakkabligi, noaniqligi va xilma-
xilligini aks ettiradi. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, doimiy shubhalar va bu boradagi ishning
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
686
o’rnatilgan uslublarini qayta ko’rib chiqishga urinishlar mavjud. Bu ko’p jihatdan jamiyatdagi turli
jarayonlarning o’zgarishi tezligi, yangi qurilish texnologiyalarining rivojlanishi va jahonda ushbu
faoliyat uchun qonunchilik bazasini shakllantirish va yangilash bosqichi bilan izohlanadi. Qayta
tiklash jarayonida vaqt, zararli sharoitlar, urushlar va tabiiy ofatlar ta’sirida shikastlangan va
buzilgan tarixiy, madaniyat va san’at yodgorliklari mustahkamlanib, tiklanadi.
Qayta tiklashning ko’plab turlari mavjud, ular turli mezonlarga ko’ra bo’linadi. Barcha
turdagi restavratsiyaning asosiy maqsadi ob’ektning yo’qolishini (foydalanish natijasida yuzaga
keladigan nuqsonlar - chiplar va boshqalar) tiklash va uning ko’rinishini yaxshilash, shuningdek
ob’ektni saqlab qolishdir. Birinchi holda, uning maqsadi funksionallikni tiklashdir, ikkinchidan,
asosiy maqsad konservatsiyaga aylanadi, ya’ni hozirgi holatni saqlab qolish. Shu bilan birga,
restavratsiya qilish, qoida tariqasida, faqat konservatsiyani o’z ichiga oladi va ob’ektga aralashuv
faqat o’ta zarur hollarda, masalan, qayta tiklanadigan yo’q qilish jarayonlarining aniq belgilari
bilan qo’llaniladi. Qayta tiklashda savdo va muzey restavratsiyasi mavjud. Nemis restavratori
J.Gensning fikricha, “Mijoz har doim haq!” degan naql san’at buyumlarini restavratsiya qilishga
taalluqli emas. Bu uni boshqa ko’plab tijorat xizmat ko’rsatish kasblaridan ajratib turadi.
Restavratsiya inson faoliyatining boshqa turlari singari o’zgarmas tamoyillar va usullar
tizimi emas, balki o’ziga xos tarixiy taraqqiyotga ega bo’lib, yodgorlik qanday maqsadda
saqlanishi va restavratsiyasiga bog’liq. Yu.G.Bobrovning fikricha, «amaliy va nazariy faoliyatning
rivojlanishi uchta asosiy metodologiyani keltirib chiqardi, ularning mohiyati restavratsiyaning
uchta buyuk g’oyasi bilan ifodalanadi.
1.
Asarni asl holida tiklash
2.
Ob’ektni iloji boricha buzilmagan holda saqlash
3.
Ob’ektning tarixiy va badiiy qadriyatlarini aniqlash va muvofiqlashtirish (3)
A.F.Losevning fikricha, “Restavratsiya madaniy meros jarayonini jismoniy amalga
oshirish shakli yoki usuli sifatida namoyon bo’ladi va shu ma’noda uning qonuniyatlariga
bo’ysunadi”.
Ilmiy restavratsiya va konservatsiyaning asosiy tamoyillari:
-asarning tarixiy materialiga minimal aralashish, uni maksimal darajada saqlash;
-har qanday tiklash aralashuvining haqiqiyligi va ta’rifi;
-ilmiy xarakter;
-arxeologik tiklash;
-stilistik tiklash;
-tarixiylik;
Restavratsiya o’z navbatida bir nechta turlarga bo’linadi. Bular:
-Arxitektura yodgorliklarini restavratsiya qilish;
-Monumental rangtasvirni qayta tiklash;
-Molbert yog’li bo’yashni qayta tiklash;
-Dastgohli tempera rasmini tiklash (shu jumladan piktogrammalarni tiklash
-Grafik qayta tiklash
-Fotosuratni tiklash
-Haykalni qayta tiklash
-Mebel va yog’och buyumlarni qayta tiklash
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
687
Gaspar Fossati (1809-1883) birinchi bo’lib bo’yoq va gipsning kech qatlamlarini, ochiq
tasvirlar eskizlarini va restavratsiya bo’yicha ilmiy hisobotlarni qatlamma-qatlam olib tashlash
usullarini mahalliy va jahon amaliyotiga kiritdi. U rus tilida ilgari ishlatilmagan "tiklash" atamasini
birlashtirdi (4). San’at asarlarini qayta tiklash kasbiy faoliyatning alohida sohasi sifatida shaxsiy
kolleksiyalarning paydo bo’lishi munosabati bilan, san’at ob’ektlarining umrini (faoliyatini)
uzaytirish zarurati tug’ilganda shakllandi: rasm, ikonka, haykaltaroshlik, qadimiy yoritilgan
qo’lyozmalar.
Restavratorlar haqidagi dastlabki ma’lumotlar o’rta asrlarga to’g’ri keladi, professional
restavratsiya maktablari XVII-XVIII asrlarda paydo bo’la boshladi. Italiyadagi birinchi
professional restavratorlardan biri Pietro Edvards edi (5). Muzeyning birinchi restavratorlari
V.D.Suxov va M.K.Yuxnevich o’z faoliyatini asosan o’z tajribasiga tayanib, muzey kolleksiyasi
materiallari bilan ishlashda to’plagan va takomillashtirgan holda boshladi.
Yodgorliklarni "qayta tiklash" yoki ularga "muzey", antiqa ko’rinish berish tendentsiyalari
bilan XIX asrning eski maktabidan farq qiladigan restavratsiya usullari va usullarini izlash kerak
edi. XX asr boshidagi restavratsiyaning umumiy darajasi ularga cheklangan imkoniyatlar yaratdi.
V.D.Suxov va M.K.Yuxnevich qila olgan narsa mahalliy restavratsiya amaliyotini rivojlantirishda
aniq yutuq edi (6).
O’zbekiston hududida ham o‘tgan asrning 70-80-yillarda akademik ta’lim asosida
restavratsiya shakllana boshladi. Mazkur sohada A.Abdurazzoqov, M.Qambarov, I.Sharipov,
V.Lunyov, A.Haqqulovlar salmoqli ishlarni amalga oshirdilar. Mustaqillik yillarida restavratsiya
sohasida kadrlar tayyorlash masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Kamoliddin Behzod nomidagi
Milliy rassomlik va dizayn institutida “Me’moriy yodgorliklar bezagini ta’mirlash”, “Amaliy
san’at asarlarini ta’mirlash” ta’lim yo’nalishlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev huzurida 2017-yil 25-dekabr kuni
Madaniyat vazirligi va Badiiy akademiya rahbarlarining hisobotlarini muhokama qilish yuzasidan
o‘tkazilgan majlis bayoni qarorining 7-bandida belgilangan topshiriqlar ijrosini ta’minlash
maqsadida institutning Muzeyshunoslik kafedrasida “Muzeyshunoslik (muzey predmetlari
ekspertizasi, konservatsiya va ta’mirlash)” ta’lim yo’nalishi tashkil etildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 10-fevraldagi “Qadimiy yozma
manbalarni saqlash va tadqiq etish tizimini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ 126-son qarori asosida mazkur kafedrada “Qadimiy yozma manbalar
konservatsiyasi va restavratsiyasi” ta’lim yo‘nalishi tashkil etildi.
Mazkur yo‘nalishlarda talabalarga muzey ashyolarini restavratsiyasi, konservatsiyasi,
ekspertizasi va atributsiyasi bo‘yicha “ustoz-shogird” an’analari asosida ta’lim berilmoqda. Muzey
ashyolari bilan ishlash hamda ularni saqlash bo’yicha mutaxassislar tomonidan xorijiy tajriba
asosida darslar olib borilmoqda. Mazkur jarayonlarga Sh.Po‘latov, A.O’lmasov, J.Axmedov,
B.Xadjayeva kabi restavrator mutaxassisilar jalb qilingan.
Restavratsiya sohasini rivojlantirish bo‘yicha mamlakatimizda qator tadbirlar amalga
oshirilmoqda, xususan, Koreyaning Madaniy me’ros fondi tomonidan O‘zbekiston madaniyati
tarixi davlat muzeyida tashkil qilingan zamonaviy restavratsiya laboratoriyasi fikrimiz dalilidir.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
688
REFERENCES
1.
https://ru.wikipedia.org/wiki
2.
Сайфуллина Л.Ш. Архитектура зданий и сооружений. Творческие концепции
архитектурной деятельности. Известия КГАСУ, 2014, N2 (28).
3.
Бобров Ю.Г. Теория реставрации памятников искусства: закономерности и
противоречия
//
Российская
Академия
Художеств,
Государственный
Академический институт живописи, скульптуры и архитектуры им. И. Е. Репина.
— СПб., 1997. −102 с.
4.
Бобров Ю. Забытая роль России в открытии мозаик собора Святой Софии в
Константинополе // Русское
5.
искусство. 2021. № 1 (69). С. 126—133
6.
Storia del restauro e della conservazione delle opere d’arte. — Milano, 1988. — Рp.
154—187
7.
6.https://www.museumconservation.ru/publications/knorre/index.php?lang=ru
8.
Туйчибаев, Б. Б. (2022). ПЕТРОГЛИФЛАРНИ ҲУЖЖАТЛАШТИРИШДА
РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ. ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ, (SI-2).
9.
Туйчибоев, Б. (2022). Қоятош суратларини ўрганиш ва сақлашда рақамли
технологияларнинг ўрни. Значение цифровых технологий в изучении истории
Узбекистана, 1(01), 19-24.
10.
Bosimovich, T. B., & Jonibek, R. (2022). FROM THE HISTORY OF EARLY
MEDIEVAL POTTERY CRAFT. World Bulletin of Social Sciences, 16, 86-87.
11.
Tuychiboev, B. B. (2023). ЎРТА ОСИЁ ҚОЯТОШ СУРАТЛАРИДА АРИДИЗАЦИЯ
ЖАРАЁНИНИНГ АКС ЭТИШИ. Наука и инновация, 1(10), 89-92.
12.
Tuychibaev, B. (2023). OF PRESERVATION AND USE OF STONE MONUMENTS
IN PARTICULAR ISSUES. Science and innovation, 2(C4), 70-75.
13.
BAKHODIR, T., & ULUGBEK, Y. (2022). Сирдарё ўлкаси илк моддий маданияти
излари. International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences, 1(5), 31-39.
14.
Bosimovich, T. B. (2022). ON METHODS OF DOCUMENTING ROCK
PICTURES. Innovative Technologica: Methodical Research Journal, 3(11), 51-59.
15.
Эргашева, С. (2022). ЭШҚОБИЛ ШУКУР ШЕЪРИЯТИДА БАДИИЙ ОБРАЗ
ТАКОМИЛИ. Science and innovation, 1(B2), 478-484.
16.
Ergashova S. THE SCOPE OF THE TOPIC IN THE POETRY OF ESHQABIL
SHUKUR //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 95-97.
