ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
671
BAQTRIYADA OLIB BORILGAN ARXEOLOGIK TADQIQOT ISHLARINING
NATIJALARI
Bobohusenov Akmal Ashurovich
Osiyo xalqaro universiteti Tarix vafilologiya kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10874047
Annotatsiya.
Qadimgi Baqtriyaning vatanimiz davlatchilik tarixida tutgan o’rni va
ahamiyati.Baqtriyaning boy madaniy tarixini o’rganish.Baqtriyaning qadimgi shaharlarning
o’rganilish tarixi haqida ma’lumotlarni bilish.Aholisining mashg’ulotlari va keyinchalik boy
madaniyatning shakllanishidagi o’rni tahlil qilinadi.
Kalit so’zlar:
Shimoliy Baqtriya, shimoli-G‘arbiy Baqtriya, Hisor tizmalari, antik davr,
Oks Ahamoniylar davlati, So‘g‘d, tarixiy-geografik tavsifi,arab sayyohlari, kushonlar davri, Gozbon
madaniyati, Amudaryo, topografik ma’lum, O‘rta Osiyo,Surxondaryo, Pomir tog‘lari, M.E.Masson,
oq suvoq , tosh karnizlar.
THE RESULTS OF THE ARCHAEOLOGICAL RESEARCH WORKS CARRIED OUT
IN BACTRIA
Abstract.
The role and importance of ancient Bactria in the history of the statehood of our
country. To study the rich cultural history of Bactria. To learn about the history of the study of the
ancient cities of Bactria.
Key words:
North Bactria, North-West Bactria, Hisar ridges, antiquity, Ox Achaemenid
state, Sogd, historical-geographical description, Arab tourists, Kushon period, Gozbon culture,
Amudarya, topographic map lum, Central Asia, Surkhandarya, Pamir mountains, M.E. Masson,
white plaster, stone eaves.
РЕЗУЛЬТАТЫ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ В БАКТРИИ
Аннотация.
Роль и значение древней Бактрии в истории государственности нашей
страны. Изучить богатую культурную историю Бактрии. Узнать об истории изучения
древних городов Бактрии.
Ключевые слова:
Северная Бактрия, Северо-Западная Бактрия, Хисарские
хребты, древность, Государство Окс-Ахеменидов, Согд, историко-географическое
описание, арабские туристы, Кушонский период, Гозбонская культура, Амударья,
топографическая карта Лум, Средняя Азия, Сурхандарьинская область, горы Памира, М.
Э. Массон, белая штукатурка, карниз каменный.
O‘z davrida juda katta shov-shuvga sabab bo‘lgan bu topilmalar kushon davri Shimoliy Baqtriya
yodgorliklarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 1933 yildayoq topilma topilgan joyda
M.E.Masson boshchiligidagi arxeologik ekspeditsiya ishlay boshladi. M.E.Masson tomonidan
Ayritom tepaligida ikkita qidiruv shurfi qazilgan. Tepalikning
Shimoliy tomonidagi birinchi
shurfdan tosh qoplamalar bilan Vangan ustunning pastki qalin qismi va uning yonidan oltita
cho‘zinchoq, tasvirlar tushirilgan tosh qoplamalar topilgan.Ustunlardan Shimolroqda qazilgan
ikkinchi shurfdan hom g‘ishtdan qad ko‘targan va rejaviy tuzilishi to‘g‘ri burchakli bo‘lgan xona
aniqlangan. Xonaning devorlari oq suvoq bilan suvalgan. Xonaninging markazida esa to‘g‘ri
burchakli, haykal o‘rnatiladigan maxsus (postament) ochilgan. Aftidan, unga xonaning Shimoli-
sharqiy burchagidan topilgan tosh haykal o‘rnatilgan bo‘lsa kyerak. Xonaning sathidan esa tosh
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
672
asoslar, tosh karnizlar, ganch haykallarning parchalari va bir nechta me’moriy ganchkorlik
ishlaridan namunalar topilgan. M.E.Masson topilgan inshootni Budda ibodatxonasi yoki diniy
xonasi mavjud bo‘lgan hukmdor saroyi deb izohladi va milodning I asri bilan sanaladi. Tadqiqotchi,
shuningdek, bu yerdagi topilmalar Gandhar san’ati va Hind haykaltaroshlik maktabi an’analarini
eslatuvchi SHarq ellinistik madaniyatini o‘zida aks ettirishini ta’kidlayydi
1
. Ayritomdagi 1933 yilgi
qidiruv ishlari O‘rta Osiyoda yunon-budda madaniyati me’morchilik yodgorliklari o‘rganilishini
boshlab byyerib, qo‘shni Termiz ko‘hna shahri hududlaridagi aynan shunga o‘xshash yodgorliklar davri
va sanasini aniqdashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
1936 yilga kelib Termez arxeologik kompleks ekspeditsiyasi tashkil
etildi. M.E.Masson
boshchilik qilgan ushbu ekspeditsiya kushon davri tarixi va madaniyati masalalarini izchil tadqiq
etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. 1936-1937 yillar mobaynida Eski Termiz
va uning atroflarida
qazishma ishlari olib borildi. Termiz ekspeditsiyasining keyingi yillardagi tadqiqotlari natijasida
Termiz shahrining tarixiy topografiyasi aniqlandi. Ko‘hna shaharda ikkita yirik Budda
ibodatxonasining mavjudligi va uning mustahkam himoya devorlari bilan o‘rab olinganligiga
asoslanib, shaharning nisbatan rivojlanish pallasi kushonlar davriga to‘g‘ri kelishi isbotlandi
2
.
Ayritomda qazishma ishlari olib borish TAKE ning 1937 yilgi rejasiga kiritilib, M.I.Vyazmitina
boshchiligida maxsus guruh tuzildi. 1937 yilgi qazishmalar tepalikning Shimoliy-sharqidagi jar bilan
tutashib ketuvchi 288 m
2
maydonni (3-4 m chuqurlikda) qamrab olgan
3
. Turli sabalarga ko‘ra
ko‘rsatilgan maydon to‘laligicha ochilmagan. Faqatgina bir qator diniy va ma’muriy vazifalarni
bajargan xonalardan iborat binoning bir qismi ochilgan, xolos. Binodagi turli o‘lchamli xom
g‘ishtlar, ularning tarkibi, ishlatilgan qorishmalar va boshqa belgilar bino dastlabki qurilgan
paytidan so‘ng bir necha marta qayta ta’mirlanib unga qo‘shimchalar kiritilganligidan dalolat
beradi. M.Vyazmitina boshchiligida olib borilgan tadqiqotlar natijasida qazib ochilgan binoning
qay maqsadda qurilgani va bajargan vazifalari aniqlanib, bino ichki qismining rejaviy
tuzilishi, qurilish ashyolari va o‘lchamlari, turli-tuman me’moriy topilmalar o‘rganilgan.
Tadqiqotchilar o‘rganilgan binoni, diniy hususiyatga ega bo‘lgan, shuningdek, ichida kohinlar
yashaydigan yotoqxona, oshxona, omborxona kabi
turli yordamchi xonalari mavjud bo‘lgan
Budda ibodatxonasi deb hisoblaydilar. Aynan shunga o‘xshash ibodatxonalar qoldiqlari Hindiston,
Afg‘oniston va SHarqiy Turkistondan topilgan. Xitoy solnomachilarining ma’lumotlariga ko‘ra,
Budda ibodatxonalarida nafaqat diniy
marosim va urf-odatlarga, balki xo‘jalik hayotiga ham katta
e’tibor byyerilgan. M.Vyazmitina tadqiqotlari natijalariga ko‘ra, baland tepalikdagi peshtoqda tasvirli
tosh hoshiyasi bo‘lgan ibodatxona inshooti nisbatan qadimgiroq davrga oid bo‘lib, u yerdagi ustunlar ostidan
topilgan to‘rtburchak sopol qoplamalarni M.E.Masson «Baqtriya g‘ishtlari» deb atagan. Atrofida butun
ibodatxona inshootlarini mujassamlashtirgan ibodatxona markazi aftidan Hindistondan kelgan qaysidir
Budda jamoasi a’zolari tomonidan bunyod etilgan bo‘lsa kyerak.
Bino peshtoqidagi tasvirlarning
diqqatni tortadigan tomoni shundaki, tasvirlarning alohida qismlari o‘ziga xos hususiyatlarga ega.
Peshtoqing ayrim qismlari turli davrlarda yoki ta’mirlash jarayonida bunyod etilgan degan fikrlar ham
bor. Peshtoqdagi musiqachilar tasvirlang sharafa nisbatan yaxshi saqlangan
va badiiyligi kuchli.
Qolganlari nisbatan qo‘polroq bo‘lib, tasvirlari ham syermazmun emas.
Umuman
olganda,
1
Массон.М.Е. Находки фрагмента скульптурного карниза I в. н.э. -Т., 1933. -С. 44
2
Массон.М.Е. Термезская археологическая комплексная экспедиция (ТАКЭ) // КСИИМК. -1940. -№8. –С. 113
3
Вязмитина М.И. Раскопки на городище Айртам // Тр. ТАКЭ. –Т., 1945. –Т.II. -С. 23-34
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
673
tasvirlari va tuzilishiga ko‘ra, peshtoq manzaralari ellinizm namunalarini eslatadi. Peshtoqdagi
musiqachilar boy qimmatbaho taqinchoqdar bilan tasvirlangan.
Ayritom peshtoqida tasvirlangan ud Old Osiyo, Eron, Hindiston va Sharqiy Turkistondagi
musiqa asboblariga o‘xshab ketsada, o‘ziga xos hususiyatlarga ega. Naysimon musiqa asbobi esa
O‘rta Osiyo musiqa asboblariga xos emas. Ular yunonlar bilan kirib kelgan. Aynan shunga
o‘xshash musiqa asboblari Afg‘onistondagi ellinistik yodgorliklarda, chang esa Hindiston va
Sharqiy Turkistonning haykaltaroshlik yodgorliklarida uchraydi.
Xulosa qiladigan bo’lsak Baqtriya hududida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadadiku
o’lkamiz boy madaniyatini o’rganishda bu manzilgohlardagi tadqiqotlar ilmiy ahamiyatga ega
hisobladi.Tadqiqotlar davomida o’lkamizning boshqa mintaqalar bilan olib borgan a’loqalaridan
dalolat beradi.
REFERENCES
1.
1.Массон.М.Е. Находки фрагмента скульптурного карниза I в. н.э. -Т., 1933. -
2.
2.Массон.М.Е. Термезская археологическая комплексная экспедиция (ТАКЭ) //
КСИИМК. -1940. -№8.
3.
3.Вязмитина М.И. Раскопки на городище Айртам // Тр. ТАКЭ. –Т., 1945. –Т.II.
4.
Сагдуллаев А.С., Эшов Б.Ж. Бақтрия ва Сўғдиёнанинг ҳудудий чегаралари ҳақида //
Бақтрия-Тоҳаристон қадимда ва ўрта асрларда. Самарқанд. 1993.
5.
Ashurovich, B. A. . (2024). Results of the Archaeological Research Works Carried Out in
Bactria.
EUROPEAN
JOURNAL
OF
INNOVATION
IN
NONFORMAL
EDUCATION
,
4
(3),
113–119.
Retrieved
from
https://www.inovatus.es/index.php/ejine/article/view/2686
6.
Bobohusenov, A. (2024). HISTORICAL GEOGRAPHY OF BUKHARA OASIS. Modern
Science
and
Research,
3(2),
634–640.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/29429
7.
Akmal , B. (2024). THE GREAT WALL OF THE EARLY MIDDLE AGES - KANPIRAK
WALL.
Modern
Science
and
Research,
3(1),
694–698.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/28381
8.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
9.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). THE MATERIAL CULTURE OF THE
TOMBS OF THE ANCIENT AND EARLY MEDIEVAL PERIOD.
International Journal
Of
History
And
Political
Sciences
,
3
(11),
24–29.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-06
10.
Bobohusenov Akmal. (2023). ANTIK VA ILK O‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-
QO‘RG‘ONLARI MODDIY MADANIYATI .
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ
ИДЕИ
В
МИРЕ
,
35
(3),
65–70.
Retrieved
from
https://www.newjournal.org/index.php/01/article/view/10037
11.
Bobohusenov Akmal. (2023). ANTIK VA ILK O‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-
QO‘RG‘ONLARI MODDIY MADANIYATI .
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
674
ИННОВАЦИОННЫЕ
ИДЕИ
В
МИРЕ
,
35
(3),
65–70.
Retrieved
from
https://www.newjournal.org/index.php/01/article/view/10037
12.
Tursunova, M., & Bobohusenov, A. (2023). QADIMGI VARAXSHA DEVORIY
GANCH
VA
LOY
BEZAKLARI.
SCHOLAR,
1(28),
303–308.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10026873
13.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
14.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). VARAKHSHA MURAL GANCH AND CLAY
PAINTINGS.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 48–53.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue12-09
15.
Bobohusenov Akmal, & Naimov Ismat. (2023). BAQTRIYANING BRONZA DAVRI
ARXEOLOGIYA
YODGORLIKLARINING
JOYLASHUVI
VA
MODDIY
MADANIYATI.
Innovations in Technology and Science Education
,
2
(8), 73–80.
https://humoscience.com/index.php/itse/article/view/557
16.
Bobohusenov
,
A.
(2023).
BUXORO
VOHASINING
ANTIK
DAVRI
YODGORLIKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28),
298–302.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/openscholar/article/view/5055
17.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHASI QOYATOSH SURATLARINING
DAVRIY TASNIFI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В
МИРЕ
,
29
(1),
142–146.
Retrieved
from
https://newjournal.org/index.php/01/article/view/8667
18.
Shokir
o’g’li,
S.
U.
(2023).
MAHALLANING
JAMIYAT
IJTIMOIY
TARAQQIYOTIDAGI O’RNI.
Научный Фокус
,
1
(6), 369-371.
19.
Shokir o'g'li, S. U. (2024). MIRZO SIROJ HAKIM VA UNING MEROSI.
20.
Sadullayev , U. (2024). MIRZA SIROJ HAKIM AND HIS LEGACY. Modern Science
and Research, 3(2), 902–910. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
21.
Shokir o'g'li, S. U. (2023). MAHALLA TUSHUNCHASINING VUJUDGA KELISHI
HAQIDA.
22.
Sadullayev, U. . (2024). THE NEIGHBORHOOD IS THE CRADLE OF
VALUES.
Modern
Science
and
Research
,
3
(1),
607–613.
Retrieved
fromhttps://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/28343
23.
Sadullayev, U. (2023). ABOUT THE EMERGENCE OF THE CONCEPT OF
NEIGHBORHOOD.
Modern Science and Research
,
2
(12), 722-727.
24.
Sadullayev Umidjon Shokir O’g’li. (2023). THE IMPORTANCE OF THE MAHALLA
SYSTEM’S REFORMATIONS IN NEW UZBEKISTAN. International Journal Of
History
And
Political
Sciences,
3(10),
25–30.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue10-05
25.
Sadullayev Umidjon Shokir o’g’li. (2023). The History of the Creation and Formation of
the Neighborhood. American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
675
Education
(2993-2769),
1(10),
480–485.
Retrieved
from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2142
26.
O’gli, S. U. S. (2023). ELUCIDATION OF ISSUES OF THE HISTORY OF BUKHARA
GUZARS IN OA SUKHAREVA AND HER STUDIES.
International Journal Of History
And Political Sciences
,
3
(11), 30-35.
27.
Sadullayev, U. (2023). ABOUT THE EMERGENCE OF THE CONCEPT OF
NEIGHBORHOOD. Modern Science and Research, 2(12), 722–727.
28.
Shokir o’gli, S. U. (2023). The Essence of State Policy on Youth in New
Uzbekistan.
American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education
(2993-2769)
,
1
(9), 554-559.
29.
Sadullayev, U. (2023). THE ROLE OF THE NEIGHBORHOOD IN RAISING A
SPIRITUALLY MATURE GENERATION.
Modern Science and Research
,
2
(10), 488-
493.
30.
Sadullayev, U. (2023). O’zbekistonda xotin-qizlarga berilayotgan e’tibor: mahalla
boshqaruvida xotin-qizlarning roli. In
Oriental Conferences
(Vol. 1, No. 1, pp. 551-556).
ООО «SupportScience».
31.
Sadullayev, U. (2023). THE ROLE OF THE NEIGHBORHOOD IN THE SOCIAL
DEVELOPMENT OF SOCIETY.
Modern Science and Research
,
2
(10), 755-757.
32.
Sadullayev, U. (2023). THE ROLE OF WOMEN IN NEIGHBORHOOD
MANAGEMENT IN UZBEKISTAN.
Modern Science and Research
,
2
(9), 132-135
33.
Муродов, Х. (2022). MUSTAQILLIKNING DASTLABKI YILLARIDA O
‘ZBEKISTONDA XALQARO TURIZMNING RIVOJLANISHI VA UNING
ME’YORIY-HUQUQIY ASOSLARI. Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб
муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual Problems
of Humanities and Social Sciences., 1(4), 13-13.
34.
Salimovich, M. H. (2022). Tourism Development in Bukhara During the 1990s and Its
Problems. International Journal on Integrated Education, 5(6), 298-302.
35.
Муродов, Х. (2022, April). СОСТОЯНИЕ ТУРИСТИЧЕСКОЙ ОТРАСЛИ
УЗБЕКИСТАНА НАКАНУНЕ НЕЗАВИСИМОСТИ. In International Conference on
Research Identity, Value and Ethics (pp. 140-143).
36.
Murodov, H. S. (2023). MARKAZIY OSIYODA RIVOJLANISHNING YANGI
TENDENTSIYALARI: QOZOG ‘ISTONDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH VA
HAMKORLIK MASALALARI. Educational Research in Universal Sciences, 2(4), 340 -
345.
37.
Мурадов, Х. С. (2023). МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ТУРИЗМ СОҲАСИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИ ТАРИХИ (ЎЗБЕКИСТОН МИСОЛИДА). Educational Research in
Universal Sciences, 2(8), 84-98.
38.
Салимович, М. Ҳ. (2023). REVIEW OF THE HISTORY OF TOURISM
DEVELOPMENT IN THE REGION OF UZBEKISTAN. SAMARALI TA’LIM VA
BARQAROR INNOVATSIYALAR, 1(3), 70-78.
