ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
771
QARAQALPAQSTANǴA EVAKUACIYA QILINǴAN XALIQLAR TURMISI
TАRIYХINIŃ ILIMIY IZЕRTLЕNIWI
Matjanov Aman Jarılkapovich
QMU Pedagogika hám psixologiya kafedrası docenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10184662
Annotaciya.
Bul maqalada Qaraqalpaqstanǵa evakuaciya qılınǵan xalıqlardıń
sociyallıq,ekonomikalıq,madeniy turmısı tariyxınıń ilimiy izertleniwi sóz etiledi.
Gilt sózi:
Evakuaciya,deportaciya, demografiya, Volga boyı, chechenler, qarachaylar,
qrım-tatarlar.
SCIENTIFIC RESEARCH OF THE LIFESTYLE OF THE PEOPLE EVACUATED IN
KARAKALPAKSTAN
Abstract.
This article describes the scientific study of the history of the social, economic
and cultural life of the peoples evacuated to Karakalpakstan
Key word:
Evacuation, deportation, demography, Volga River, Chechens, Karachais,
Crimean Tatars.
НАУЧНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ОБРАЗА ЖИЗНИ ЛЮДЕЙ, ЭВАКУИРОВАННЫХ В
КАРАКАЛПАКСТАНЕ
Аннотация.
В данной статье описывается научное изучение истории социальной,
экономической и культурной жизни народов, эвакуированных в Каракалпакстан.
Ключевое слово:
Эвакуация, депортация, демография, река Волга, чеченцы,
карачаевцы, крымские татары.
Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken dáslepki kúnlerinen baslap-aq, ájdatlarımız tárepinen kóp
ásirler dawamında jaratılǵan bay mánáwiy miyrastı qayta tiklew wazıypası tiykarǵı waziypalar
qatarına qoyıldı.
Prezident Sh.Mirziyoev «Milliy tariyxtı milliy ruwxta úyretiw múmkin. Bolmasa,
tárbiyalıq nátiyje bolmaydı. Biz jaslardı tariyxtan sabaq alıp, juwmaq shıǵarıwǵa, olardı tariyx
ilimi, tariyxıy rawajlanıw menen qurallanıwǵa úyretiwimiz kerek». Reformalar bolsa,
Qaraqalpaqstan Respublikasında ilim-pándi rawajlandırıwǵa qaratılǵan gumanitar pánler
wákillerinen tariyxıy waqıyalıqtı qalıs analiz etiwdi talap etiw maqsetinde ótkerilmekte.
Keleshegi ullı mámleket qurıwda, aymaqlıq hám dúnya sivilizasiyasınıń kelip shıǵıwı,
ájdatlarımızdıń biybaha miyrasın, ótmishtegi ruwxıy hám materiallıq esteliklerin úyreniw óz-
ózinen maqset emes, bálkim xalıqlardıń tariyxıy eslewin tiklew, tariyx sabaqlarınan ónimli
paydalanıw zárúrligin bildiredi.
Usı múnásibet penen Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoev «Búgin ómirdiń
ózi hám onıń talapları tezlik penen ózgerip, aldımızǵa jańa waziypalardı qoymaqta, tábiyǵıy
jaǵday bunday qıyın jaǵdayda biz erisken jetiskenlikler menen sheklenip, eskishe isley
almaymız»[1,101]. Joqarıda aytılǵanlar menen baylanıslı halda, birinshi ilimiy izertlewdiń
aymaqtıń ilimiy salmaǵın rawajlandırıwdaǵı rolin analizlewge qaratılǵan ilimiy izertlewler aktual
bolıp qalmaqta.
Búgingi kúnde respublikamızda júz berip atırǵan mánáwiy ózgeris processleri, ásirese,
ótmishtegi adamlardı úyreniw máselelerin tereń túsiniw zárúrliklerin aktuallastırıp barmaqta. Bul
ǵárezsizlik jıllarında anıq kózge taslanǵan xalıqtıń etnik óz-ózin ańlawdıń jedel rawajlanıwı,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
772
xalıqtıń qaliplesiw tamırları hám tariyxıy jolın túsiniwge bolǵan qızıǵıwınıń artıwı menen
baylanıslı.
Tilekke qarsı, toplanǵan júdá úlken ilimiy maǵlıwmatlar elege shekem tolıq
tariyxtanıwshılıq analizinen ótkerilmegen. Sonıń menen birge, bar ádebiyatlarımızda anıqlıq
dárejesinde emes. Izertlewdiń nátiyjeliligi hám sıpatı sol dáwirdiń ózine tán belgileri, ilimiy
rawajlanıwdıń jaǵdayı, húkim súrip atırǵan teoriyalıq ideyalar menen belgilenedi. Nátiyjede, túrli
jıllardaǵı baspalar kóbinshe metodologiyalıq jantasıwlar hám teoriyalıq juwmaqlardıń qarama-
qarsılıǵı, pikirler hám berilgen bahalardıń jaramsızlıǵı menen ajıralıp turadı.
Qaraqalpaqstanǵa evakuasiya etilgenlerdiń, deportaciyaǵa ushıraǵanlardıń taǵdirine
arnalǵan dáslepki miynetlerden, 1964 jılda «Qaraqalpaq АSSR tariyxı ocherkleri»[2] niń ekinshi
tomı baspadan shıǵarıldı. Bul waqıtqa kelip, ullı Watan urısı dáwirinde xalqtıń qaharmanlıqları
haqqında kóp nárse aytılmaǵan yamasa jazılmaǵan edi. Usı tema birinshi márte zamanlaslar ushın
ashıp berildi hám urıs dáwirindegi hayallar hám jetim balalar qanday taǵdirge duwshar bolǵanlıǵı
haqqında maǵlıwmat tabıw múmkin. Fronttı azıq-awqat penen támiynlew, sonday-aq, front
artındaǵı jumısshılar, evakuaciya etilgenler hám olardıń shańaraq aǵzaları bunday quramalı
dáwirde qalay aman qalǵanlıǵıda itibarsız qaldırılmadı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde úy-jay,
medisinalıq járdem, radio hám gazetalar menen támiynlew, bul kóp milletli mámlekettiń erkinligi
hám ǵárezsizligi ushın frontlarda tınımsız sawash bolıp atırǵan bir payıtta sheshiliwi kerek bolǵan
máseleler edi.
Urıs dáwirde balalar, nágiranlar, áskeriy xızmetshilerdiń shańaraqların qollap-quwatlawǵa
qaratılǵan kóplep xalıq usınıs-pikirleri payda boldı (shembilik hám ekshembilikler ótkeriw,
arnawlı jamǵarmalardı dúziw hám t.b). Jumıstan tısqarı waqıtta islep tabılǵan hám xalıq tárepinen
toplanǵan pullarǵa kiyim-kenshek hám ayaq kiyim, azıq-awqat hám janılǵı satıp alındı. Frontqa
járdem beriw ushın toplanǵan pullar áskeriy texnika qurıw, front sawashındaǵı áskerler ushın
sawǵalar satıp alıw , sonday-aq, qorǵanıw jamǵarmasına baǵdarlandı. Mámleket járdemi hám
qayırqomlıq jıyınları adamlardıń ruwxıy jaǵdayın bekkemlewge járdem berdi, mámlekettiń
sawash etip atırǵan Qurallı kúshleriniń qarıwlıǵın asırǵan. Gúmánsiz, watansúyiwshilik hám
ruwxıy faktor ekinshi jáhán urısınıń barlıq basqıshlarında xalıq hám armiyanı birlestiriwde
áhmiyetli rol oynadı hám jeńistiń quramlıq bólegine aylandı.
Oray hám jergilikli mámleket organları hám keń jámáátshiliktiń birgeliktegi háreketleriniń
eń áhmiyetli nátiyjeleri arasında júz mıńlap balalardı evakuaciya etiw, olardı materiallıq qollap-
quwatlaw; jańa balalar shólkemlerin shólkemlestiriw, jetim balalardı óz tárbiyasına alatuǵın
shańaraqlarǵa jayǵastırıw; balalar hám óspirimlerdiń awqatlanıwın jaqsılaw boyınsha sharalar;
balalar menen emlew-profilaktika hám epidemiyaǵa qarsı jumıslar; qarawsızlıq hám
qadaǵalawsızlıq menen gúresiw, balalarǵa qáwenderlik etiw hám asırap alıw boldı. Sonıń menen
birge, usı dúzimniń kemshilikleri de kórsetildi: erjetpegen puxaralar ortasında huqıqbuzarlıqtıń
kóbeyiwi; urlıq; internat hám balalar úylerinde balalardıń antisanitariya jaǵdayı; «xalıq
dushpanları» balalarınıń taǵdiri sáwlelendirilgen.
Kóp sanlı evakuaciya etilgen puxaralardıń respublikaǵa keliwi menen awırlasqan eń aktual
mashqalalardan biri úy-jay mashqalası boldı. Belgili, urıstıń birinshi jıllarında áskeriy teatrdıń
batıs rayonlarında xalıqlardı deportaciya etiw baslandı. 1941 jıl 28 avgustta SSSR Joqarı Keńesi
Prezidiumınıń 21-160-sanlı Volga boyı rayonlarında jasawshı nemislerdi kóshiriw haqqında
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
773
Parmani járiya etildi. Kóp ótpey, júz mıńlap qrım tatarları, qalmıqlar, ingushlar, chechenler,
mesxeti turkleri hám basqa xalqlar «dushpanǵa sheriklik etiw» úydirme ayıplawı menen májbúriy
kóshirildi.[3] Ulıwma alǵanda, 1930-1940 jıllarda SSSR xalqınıń 60 tan artıq milliy toparları
májbúriy deportaciyaǵa ushıraǵan, olardıń ulıwma sanı derlik 3,5 million adamdı quraǵan. Olardan
10 nan artıǵı Orta Аziya hám Qazaqstanǵa ǵalaba túrde evakuaciya etilgen .[4,61]
Ekinshi jáhan urısı jıllarında Respuplikamızǵa evakuaciya qılınǵan xalıqlar táǵdiri
haqqında, ilimiy maqalalar hám dissertasiyalar bar edi. Máselen, X.Аzimov óz maqalasında bul
dáwirde ózbek xalqınıń saqawatlı, insanıylıq, mártlik sıyaqlı eń jaqsı pazıyletleri júzege
shıqqanlıǵın jazadı.[5,201] Ózbekstanǵa deportaciya etilgenlerge hár dayım turaqlı túrde járdem
kórsetildi. Pútkil dúnya xalqı aldında ózbek xalqı óz kúshin, sınawlarǵa shıdamlılıǵın kórsetti. Ol
faktlerge súyene otırıp, xalqımız ózleriniń shańaraqlıq qıyınshılıqları, ǵam qayǵısın bir shetke
súrip, xalqımızǵa tán insaniy pazıyletlerdi qalay sáwlelendirgenligin kórsetiwge háreket etti.
T. Burxonovtıń maqalası Ekinshi jáhan urısı jıllarında túrli mámleketlerden kelgen jetim
balalardı awır demlerde baǵıw, mehir-aqıbet penen tárbiyalaw juwapkershiligin óz moynına alǵan
ózbek xalqınıń shańaraqlarına, analarına hám akelerine baǵıshlanǵan. [6]
2000-jıllardıń baslarında kórip shıǵılıp atırılǵan dáwir tariyxına baǵıshlanǵan ilimiy
jumıslar baspadan shıǵarıldı. Máselen, Ya.Аbdullaevanıń ilimiy maqalasında Ekinshi jáhan urısı
jıllarında Qaraqalpaqstanda hayallardıń tutqan ornı jáne bir márte analiz etildi.[7,72-73] Аvtor
aldıńǵı tariyxtanıwshılıqta jarıtılmaǵan yamasa úzik-julıq jarıtılǵan bir neshshe máselelerdi
kórsetedi. Máselen, Qaraqalpaqstan xalqınıń evakuaciya etilgen hám deportaciya etilgen xalıqların
jıllı kútip alǵanlıǵı, olarǵa hár tárepleme járdem kórsetip baspana bergeni haqqında sóz júritedi.
Respublika tariyxındaǵı usı quramalı dáwirde hayallar ornına ayrıqsha itibar qaratıldı.[8]
Olarda partiya shólkemleriniń hayal-qızlardı ideyalıq-siyasiy jaqtan tárbiyalaw, frontqa járdem
kórsetiwdi shólkemlestiriwde hayal-qızlardıń miynet rezervlerinen paydalanıw boyınsha iskerligi
jarıtılǵan. Sonday-aq, shıǵarmada hayal-qızlardıń sanaat, awıl-xojalıǵın rawajlandırıwdaǵı ornı,
hayallardıń watanpárwarlıǵı, tiykarınan evakuaciya etilgen balalardı tárbiyalawda sáwleleniwi de
ulıwmalastırılǵan tárizde kórsetilgen. Аvtorlar Qaraqalpaqstan hayal-qızlarınıń qaharmanlıqları
haqqında qızıqlı maǵlıwmatlardı beredi.
Ózbekstan tariyxtanıwshılıǵınıń tiykarǵı ilimiy shıǵarması 3 tomlıq «Ózbekston Ullı
Watan urısı jıllarında» shıǵarması esaplanadı[9,407]. Usı monografiya sol dáwir
tariyxtanıwshılıǵınıń barlıq qolaylıqları hám kemshiliklerin ózinde sáwlelendirgen. Onda
Ózbekstannıń urısqa shekem bolǵan dáwirindegi ekonomikalıq hám siyasiy awhalı, ekonomikanıń
áskeriy rejimge ótiwi, xalıq hám sanaaattıń evakuaciya etiliwi, ózbekstanlıqlardıń áskeriy
háreketlerdegi qatnası, 1941-1945 jıllardaǵı ilim-pán hám mádeniyat máseleleri hár tárepleme
kórip shıǵıldı.
Ekinshi jáhan urısı, xalıqtıń miynet hám áskeriy qaharmanlıq mashqalaların sheshetuǵın
hám kúndelikli turmısınıń tariyxıy-sosiallıq jaqtan ámelge asırılatuǵın zamanagóy shıǵarmalar
arasında B.А.Kochanovtıń izertlewlerin ajıratıp kórsetiwimiz múmkin. [10]Аvtor shaqırıqqa
shaqırıw ilajların ótkeriw, awıl xalqınıń materiallıq awhalı, demografiyalıq járayanlar, xalıqtı
evakuaciya etiw, materiallıq hám kúndelikli turmıs shárayatları, den-sawlıqtı saqlaw, tálim hám
mánáwiy ómirdi úyreniw menen baylanıslı mashqalalardı analizleydi. 1941-1945 jıllar tariyxına
baǵıshlanǵan shıǵarmalardıń kópshiligi arqalı qızıl jip bolıp Ullı Watan urısındaǵı jeńistiń faktorı
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
774
sıpatındaǵı Qaraqalpaqstannıń pidákar qaharmanlıǵı ideyası jatpaqta. Аvtor urıstıń ekstremal
sharayatlarında xalqtıń pidákarana miynet qaharmanlıǵı motivasiyasın úyreniwge ayrıqsha
áhmiyet beredi. Аvtordıń konsepsiyası sonnan ibarat, kúndelikli turmıs «ápiwayılıq» túsinigi
arqalı analizlenetuǵın ómir járayanı sıpatında sáwlenedi, onıń formaları hár kúngi sharshatatuǵın
ırısqı-neseybeni tabıw menen sheklenbeydi.
Belgili mámleketlik árbap S.Kaniyazovtıń eslewlerinde aytılıwınsha arnawlı kóshirilgenler
tiykarınan, Moynaq aymaǵında jaylasqan:«Urıs jıllarında Moynaqqa qalmaqlar, chechenler,
qarachaylar, hátte qrım-tatarlar da evakuaciya etilgen»[11,8] .
Repressiya jılları hám repressiyaǵa ushıraǵanlardıń taǵdiri hám olardıń tariyxı menen
shuǵıllanıwshı belgili ilimpaz Sh.Babashev miynetlerinde de Qaraqalpaqstandaǵı evakuaciya hám
deportaciya máselelerine arnawlı toqtalsa, izertlewshi А.M.Djumashev miynetlerinde bul
máseleler arnawlı túrde arxiv materialları sheńberinde úyreniledi.[12]
Solay etip, deportaciya máselesi menen shuǵıllanǵan alımlardıń izleniwleri nátiyjesinde
sonday juwmaqqa keledi, Orta Аziyaǵa súrgin etilgen xalıqlardıń kóshiriliw sebepleriniń biri, bul
usı aymaqlarda miynet resurslarınıń, yaǵnıy jumısshı kúshleriniń jetispewshiliginde edi. Аrxiv
hújjetlerindegi maǵlıwmatlar da usı pikirlerdi tastıyqlaydı. Orta Аziyadaǵı miynet resurslarınıń
kemeyiwi bolsa, mámlekettegi ǵalabalıq túrdegi repressiya menen de baylanıslı edi.
REFERENCES
1.
Мирзиёев Ш. Критический анализ, жесткая дисциплина и персональная
ответственность должны стать повседневной нормой в деятельности каждого
руководителя. – Ташкент: Узбекистон, 2017. – с. 101.
2.
Очерки истории Каракалпакской АССР. Том 2. 1917-1963 гг. – Ташкент: Наука,
1964. Глава восьмая. Каракалпакская АССР в годы Великой Отечественной войны
Советского Союза (1941-1945 гг.).
3.
Авторы главы А.В.Гудкова, К.Т.Авельбаева, А.Б.Бекимбетов, У.С.Суинов, Дж.
Уббиниязов. Урушдан олдинги ва уруш давридаги мажбуран депортация қилинган
халқлар тарихи ҳакида кўпрок маълумотлар олиш учун қуйидаги нашрларга
қаранг: Бугай Н.Ф. Сталин – Л.Берии: «Их надо депортировать …». М.: 1992.;
Ушбу муаллиф. Л.Берия – И. Сталину: «Согласно Вашему указанию…». М.: 1995.;
ва ҳ.к.
4.
Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). Иккинчи китоб. Т.: 2019. – 61-б
5.
Азимов Х. Гуманизм узбекского народа в годы Второй мировой войны. Review of
law sciences. 2020, пп.201-206.
6.
Бурханов Т. Ўзбекистон халқининг инсонпарвалик фазилатлари (иккинчи жахон
уриши йиллари мисолида). Жамият ва инновациялар – Общество и инновации –
Society and Innovations Special Research – 1 (2021)
7.
Абдуллаева Я. Қарақалпақстан ҳаял-қызлары екинши дүнья жүзлик урыс
жылларында. // ЎзР ФА ҚҚБ «Ахборотномаси». - Нукус, 2003, № 5, 72-73-бб
8.
Калбаева Р.Ш. Женщины Советской Каракалпакии в коммунистическом
строительстве. – Нукус: «Каракалпакия», 1972;
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
775
9.
Узбекская ССР в годы Великой Отечественной войны. – Ташкент: Фан, 1981. Т. 1. –
С. 407
10.
Кощанов Б.А., Сайманов С. Вклад Каракалпакстана в Великую Победу // Журнал
исторических исследований, 2020. том 5, №3
11.
Қаниязов С. Алтын жағыс. – Нөкис: 2006. – 8-б.
12.
Матжанов А.Ж. Қорақалпоғистоннинг транспорт тарихи (1925-2020йй)- Нукус:
«Илимпаз»,2023
13.
Матжанов А. Ж. Транспортные проблемы Каракалпакстана в 1920-1930 годы
//Бюллетень науки и практики. – 2021. – Т. 7. – №. 6. – С. 509-517.
14.
Aman M. Traditional Transport among the Peoples of the Aral Region (1800-1873)
//resmilitaris. – 2023. – Т. 13. – №. 1. – С. 2985-2988.
15.
Matjanov A. J. WATER TRANSPORT IN KARAKALPAKSTAN: HISTORY AND
MODERNITY //CURRENT RESEARCH JOURNAL OF HISTORY. – 2021. – Т. 2. – №.
05. – С. 47-53.
16.
Aman M. Traditional Transport among the Peoples of the Aral Region (1800-1873)
//resmilitaris. – 2023. – Т. 13. – №. 1. – С. 2985-2988.
