ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1001
KASBIY NUTQ ODOBI. PEDAGOG NUTQINING O‘ZIGA XOSLIKLARI
Shodmonqulova Sevara Rahmonqul qizi
Toshkent amaliy fanlar universiteti
“Boshlang’ich ta’lim nazariyasi va metodikasi”
kafedrasi o’qituvchisi
Musurmonova Zarina Sherali qizi
1-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10250479
Annotatsiya
. Nutq inson aqliy faoliyatining end oliy va asosiy vositasidir.Inson aqliy
faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til va nutq orqali ro’yobga chiqadi. Til tr
mahsullarining hayotga tadbiq etilishiga vosita bo’luvchi qudratli quroldir. Ushbu maqolada
kasbiy nutq odobi, pedagogning nutqining o’ziga xos xususiyatlari haqida bayon qilinadi va
pedagog nutqining samarali bo’lishini ta’minlash uchun kerakli tavsiyalar beriladi.
Kalit so’zlar:
Kasbiy nutq odobi, nutq, texnika, notiqlik, mahorat, muloqot, talaffuz, ichki
va tashqi nutq.
PROFESSIONAL SPEECH ETIQUETTE. PECULIARITIES OF THE
TEACHER'S SPEECH
Abstract.
Speech is the supreme and basic means of human mental activity. The highest
products of human mental activity are the fruits of contemplation through language and speech.
Language is a powerful weapon that mediates the realization of the fruits of thought. This article
describes the professional speech etiquette, the specific features of the educator’s speech, and
provides the necessary recommendations to ensure that the pedagogical speech is effective.
Key words:
Professional speech etiquette, speech, technique, speech, skill, communication,
pronunciation, internal and external speech.
ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЙ РЕЧЕВОЙ ЭТИКЕТ. ОСОБЕННОСТИ РЕЧИ
УЧИТЕЛЯ.
Аннотация.
Речь – высший и главный инструмент мыслительной деятельности
человека.Высшие продукты мыслительной деятельности человека, плоды мышления
реализуются посредством языка и речи. Язык — мощный инструмент применения
продуктов искусства в жизни. В данной статье описаны профессиональный речевой
этикет, особенности речи педагога, а также даны необходимые рекомендации для
обеспечения эффективности речи педагога.
Ключевые слова:
Профессиональный речевой этикет, речь, техника, красноречие,
мастерство, общение, произношение, внутренняя и внешняя речь.
O‘zbek millatining ko‘pming yillik tarixida keyingi o‘n yillikda erishgan yutuqlarimiz
alohida o‘rin tutadi. Mustaqillik necha asrlar davomida yaratilgan boy ma’naviy-ma’rifiy
merosimizni nafaqat o‘rganish, balki uni davr talablari asosida qaytadan idrok etish va milliy
manfaatimizga xizmat qildirish vazifasini oldimizga qo‘ydi. Boy tajribalarimiz negizida milliy
istiqlol mafkurasining yangicha tamoyillari yaratildi. Davr barcha ziyolilar qatori tilshunoslar
oldiga ham yangi va ulkan vazifalarni qo‘ydi. Bu vazifalarni lo‘nda qilib, bir tomondan,
tilshunoslikning nazariy masalalarini jahon andozalari darajasida tadqiq etish, ikkinchi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1002
tomondan, uning amaliy jihatlari, aniqrog‘i, nutqiy madaniyat masalalari bilan shug‘ullanish
tarzida tushunish to‘g‘ri bo‘ladi. Darhaqiqat, tilining barcha qatlamlaridagi birliklarni tartibga
keltirish, ya’ni adabiy tilimizning qat’iy me’yorlarini belgilash, ularni imlo va talaffuz qoidalari
asosida yozish va so‘zlashni xalqimiz orasida ommalashtirish, bu qoidalarni lug‘atlar shaklida
mustahkamlash bugunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Bular orasida xalqimizning nutq
madaniyatini yuksaltirish muhim bo‘lib qoladi. Chunki milliy istiqlol g‘oyasi yurtdoshlarimizni
ma’naviy yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish, yoshlarimizni esa
erkin, shu bilan birga, odatdagi, an’anaviy usullardan voz kechib, yangicha fikrlashga o‘rgatishni
maqsad qilib qo‘yar ekan, bunga til madaniyatisiz erishib bo‘lmaydi. To‘g‘ri, nutq madaniyati
muammosi insoniyat sivilizatsiyasining barcha bosqichlarida o‘rtaga qo‘yib kelinganligi ham sir
emas.
O’qituvchi nutq madaniyati kasbiy pedagogik faoliyatning sharti
Nutq inson aqliy faoliyatining end oliy va asosiy vositasidir. Chunki insonni boshqa
jonzotlardan ajratib turadigan ham nutq emasmi?Shunday ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy
maxsullari tafakkur mevalari til va nutq orqali ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsullarining
hayotga tadbiq etilishiga vosita bo’luvchi qudratli quroldir.
Qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri “Qobusnoma” da ham til va
nutqqa alohida etibor berilganki, ular hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotmaganini
ko’ramiz.Qaykovus hamma hunarlar ichida so’z hunali-notiqlikni a’lo deb biladi: Bilginki, hamma
hunardan so’z hunari yaxshi” shuning uchun ham kishi suhandon va notiq bo’lishini ta’kidlaydi.
Muallif notiqlikni egallashning yo’lini tinimsiz mehnat va o’rganish deb uqtiradi. Qadimgi Sharq
pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri “Qobusnoma” da ham til va nutqqa alohida etibor
berilganki, ular hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotmaganini ko’ramiz.Qaykovus hamma hunarlar
ichida so’z hunali-notiqlikni a’lo deb biladi: Bilginki, hamma hunardan so’z hunari yaxshi”
shuning uchun ham kishi suhandon va notiq bo’lishini ta’kidlaydi. Muallif notiqlikni egallashning
yo’lini tinimsiz mehnat va o’rganish deb uqtiradi.
Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday izohlaydi: « Til shuncha sharafi bilan nutqning
qurolidir ». Demak, til har qancha qudrati zo’r bo’lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat
qilarkan. Uning kuch-qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Navoiy til va nutq
munosabatlarini shunday izohlaydi: « Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir ». Demak, til
har qancha qudrati zo’r bo’lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat qilarkan. Uning kuch-qudrati
nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati
kamonning qobiliyatiga ham bog’liq. Nutq madaniyati o’qituvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash,
ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to’g’ri, ravon
ifodalash ko’ninikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, til sezgilarini tarbiyalashga xizmat
qilmog’i lozim. Nutq madaniyati o’qituvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini
nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’ninikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish, til sezgilarini tarbiyalashga xizmat qilmog’i lozim.
O’qituvchining nutq texnikasi
Nutq madaniyati juda katta va keng soha bo’lib, u insonning kundalik oddiy salomaligidan
tortibkimga nimani, qachon, qayerda va qanday so’zlashigacha bo’lgan barcha nutqiy jarayonlarni
o’z ichiga oladi. Nutq madaniyati faqat nutqni egallash yo’llarini emas, balki undan foydalanish
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1003
madaniyatini ham tarbiyalaydi. Sharoitga qarb nutq turli xilda namoyon bo’ladi. U ba’zan istak-
tilak, ba’zan chaqiriq-murojaat, ba’zan esa inson quvonchi yoki ruhiy iztirobi shaklida
ifodalanadi.Nutq ichki va tashqi ko’rinishlarga ega. Ichki nutq odamning o’z ichida gapiradigan
passiv nutqi bo’lib, u ikkinchi kishining ishtirokini talab etmaydi. Shuning uchun ham bu nutq o’z-
o’ziga qaratilgan nutq sanaladi va uni nazorat qilib bo’lmaydi.
Sharoitga qarb nutq turli xilda namoyon bo’ladi. U ba’zan istak-tilak, ba’zan chaqiriq-
murojaat, ba’zan esa inson quvonchi yoki ruhiy iztirobi shaklida ifodalanadi.Nutq ichki va tashqi
ko’rinishlarga ega. Ichki nutq odamning o’z ichida gapiradigan passiv nutqi bo’lib, u ikkinchi
kishining ishtirokini talab etmaydi. Shuning uchun ham bu nutq o’z-o’ziga qaratilgan nutq sanaladi
va uni nazorat qilib bo’lmaydi.
Pedagogik muloqot turlari. O’qituvchining notiqlik mahorati
O’qituvchi ovozining xususiyatlari nimadan iborat: 1. Bu ovozning kuchi. Оvoz
kuchi tovush organlarini ishiga, ularning faoliyatiga hamda nafas chiqarishiga bog’liqdir.
Tovushning qancha masofaga yetkazilishi. Bu bilan mutahissislar o’qituvchi ovozini qay
masofaga yetkaza olish va uni qay yo’l bilan sozlashini aniqlab oladilar. O’qituvchi nutqida
ovozning harakati va o’zgaruvchanligi muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi ovozi ravon, jarangdor,
aniq va o’ziga jalb etadigan bo’lishi kerak. O’quv materialini qiyin joylarini o’qtuvchi
ovozini sekinlatgan holda tushuntirib, qolgan vaqtda tezroq vaqtda gapirishi kerak.
O’qituvchi ovozi ravon, jarangdor, aniq va o’ziga jalb etadigan bo’lishi kerak. O’quv
materialini qiyin joylarini o’qtuvchi ovozini sekinlatgan holda tushuntirib, qolgan vaqtda tezroq
vaqtda gapirishi kerak. Hozirga zamon pedagogika fani o’qituvchining pedagogik mahorati
tizimida pedagogik texnikaning roli beqiyos deb biladi.
Chunki u o’qituvchiga o’z gavdasini tuta bilish (mimika, pantomimika) xis tuyg’ularni
(emotsiyasini boshqara olish, ishtiyoq qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash jarayonida qo’llash
yo’llarini tushuntiradi. Pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig’indisidirki, u
o’qituvchining pedaggik faoliyatiga ta’sir ko’rsatish, tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy
yo’l ko’rsatuvchi bo’lib xizmat qiladi.
Pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig’indisidirki, u o’qituvchining
pedagogik faoliyatiga ta’sir ko’rsatish, tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo’l
ko’rsatuvchi bo’lib xizmat qiladi. Xo’sh! O’qituvchining pedagogik texnikasi qanday
malakalardan iborat? U o’qituvchining o’quv ishlarni tashkil qilish, amalga oshirishi va tarbiyaviy
ta’sir ko’rsatishda qanday rol o’ynaydi?
Ilg’or va novator pedagoglarning ish tajribalarini kuzatish, mimikasini, ovozini idora
qilaolish xususiyatlari kuzatiladi. Bu shunday dalolat beradiki, bunday o’qituvchilar pedagogik
texnikani yaxshi egallagan. Uning malakalarini o’zlarida aniq shakllantirganlar vabu malakalarni
turli vaziyatlarda qo’llay olish qobilyatlariga ega bo’lganlar.
Xulosa.
Pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig’indisidirki, u
o’qituvchining pedogik faoliyatiga ta’sir ko’rsatish, tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy
yo’l ko’rsatuvchi bo’lib xizmat qiladi. Pedagogning nutqi ta’sirli, jozibali, ovozi ravon, jarangdor,
aniq va o’ziga jalb etadigan bo’lishi kerak. Buning uchun pedagog o’z ustida tinimsiz ishlashi
kerak bo’ladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1004
REFERENCES
1.
Mirziyoyev SH.M.Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkorlik-milliy g‘oyamizning asosiy
poydevoridir.- Toshkent.,2021
2.
Mardonov SH.Q. Pedagogika fanidan elektron-modulli didaktik ta’minotini ishlab chiqish
texnologiyasi.-T.: “Ishonchli hamkor”.2021,54-60b.
3.
Abdujalilova Sh. “The Concept of Pedagogical Education in the Family in the Work of
Abdurauf Fitrat”. p-ISSN: 26153785 I Volume 5, Issue 1, Jan 2022.
4.
O'qituvchining shaxsiyati pedagogik aloqa samaradorligining omili sifatida. O‘zbekistonda
fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar jurnali 9-son 20.06.2022173-177 b.
5.
Juraevna, G. D. (2022). Psychological views on the role of parents in raising children in the
family. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(10), 143-
147.
6.
Juraevna, D. G. (2022). Preparing young boys and girls for family life. Web of Scientist:
International Scientific Research Journal, 3(6), 1513-1517.
7.
Juraevna, G. D. (2021). Prevention of divorce by preparing young people for family
life. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(12), 398-401.
8.
GAFFOROVA, D. (2023). Provoking factors of family breakdown in modern society.
Transnational Journal of Medicine & Health, 2(10), 3-5.
9.
GAFFOROVA, D. (2023). Psychoprophylaxis of monthly conflict generating disagreements
in modern society. Young Scholar’s Academic Journal, 2(7), 5-7.
