ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
30
“TURKIY GULISTON YOXUD AXLOQ” ASARI HAQIDA
Ibrohimov Ogʻabek Maxmarajab oʻgʻli
Samarqand davlat universiteti Kattaqoʻrgʻon filiali
Aniq va tabiiy fanlar fakulteti ijtimoiy ish taʼlim yoʻnalishi 3-kurs talabasi
Baratov Xasan Anvar oʻgʻli
Samarqand davlat universiteti Kattaqoʻrgʻon filiali
Aniq va tabiiy fanlar fakulteti ijtimoiy ish taʼlim yoʻnalishi 3-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10277739
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O'zbek milliy uyg'onish davrining buyuk vakili, jadidchi
Abdulla Avloniyning jurnalist va dramaturg sifatidagi faoliyati va bu qarama-qarshiliklarning
natijasi muhokama qilinadi. Va jadidning “Turkiy Guliston Yoxud Axloq” asari haqidagi
qarashlar yoritiladi.
Kalit so’zlar:
ta’lim, tarbiya, pedagogic qarashlar, og’zaki va yozma nutq, pedagogika.
ABOUT THE WORK "TURKISH GULISTAN OR ETHICS".
Abstract.
This article discusses the work of Abdulla Avloni, the great representative of the
Uzbek national renaissance, as a journalist and dramatist, and the result of these contradictions.
Key words:
education, upbringing, pedagogical views, oral and written speech, pedagogy.
О ПРОИЗВЕДЕНИИ «ТУРЕЦКИЙ ГУЛИСТАН ИЛИ ЭТИКА».
Аннотация.
В данной статье рассматривается творчество Абдуллы Авлони,
великого представителя узбекского национального возрождения, как журналиста и
драматурга, и результат этих противоречий.
Ключевые слова:
образование, воспитание, педагогические взгляды, устная и
письменная речь, педагогика.
Kirish:
Atoqli ma’rifatparvar, iste’dodli shoir va pedagog Abdulla Avloniy 1878 yil 12
iyulda Toshkentda kosib oilasida dunyoga kelgan va eski maktabda ta’lim olgan. U tarjimai holida
bu haqda shunday yozgan: «12 yoshimdan O‘qchi mahallasidagi madrasada dars o‘qiy boshladim.
13 yoshimdan boshlab yoz kunlari mardikor ishlab, oilamga yordam qilib, qish kunlari o‘qir edim.
14 yoshimdan boshlab, o‘sha zamonga muvofiq har xil she’rlar yoza boshladim. Bu
zamonlarda «Tarjumon» gazetasini o‘qib, zamondan xabardor bo‘ldim». Avloniy madrasani
bitirib, maktabdorlik bilan shug‘ullandi. O‘qish va o‘qitish usuliga isloh kiritib, yangi tipdagi
maktab tashkil etdi va yosh pedagog-o‘quvchilarga zamonaviy bilimlar berish, Sharq va G‘arb
tillarini o‘rgatish kabi muhim ta’lim-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirdi.
Abdulla Avloniy maktab o‘quvchilari uchun «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim»
(1912), «Tarix», «Turkiy Guliston yoki axloq» (1913) kabi zamonasi uchun hodisa bo‘lgan
darsliklarni yozgan. 1895 yildan ijodiy faoliyati boshlangan Avloniy «Qobil», «Shuhrat»,
«Hijron», «Avloniy», «Surayyo», «Abulfayz», «Indamas» taxalluslari bilan she’r, hikoya, feleton
va kichik hajmli dramatik asarlar yaratgan.
Shoir o‘z asarlarida zamonasidagi qoloqlikni, johillikni tanqid qiladi va kishilarni bilimga,
ma’rifatga chaqiradi. Abdulla Avloniy 1917 yilgacha mahalliy xalq orasidan yetishib chiqqan
noshir va jurnalist sifatida Toshkentda «Shuhrat», «Osiyo» kabi gazetalarni tashkil etadi. U
«Advokatlik osonmi?», «Ikki muhabbat», «To‘y», «S’ezd», «Layli va Majnun», «O‘liklar» kabi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
31
dramatik asarlarni yozib, ularda jaholat, bid’at, bilimsizlikning fojeali oqibatlarini, qo‘pol va
yaramas urf-odatlarni fosh etadi.
Abdulla Avloniy shoir sifatida ko‘plab she’rlar bitgan. Uning she’rlari xoh eski urf-
odatlarga qarshi qaratilgan bo‘ladimi, xoh muhabbat yoki maktab-maorif haqida bo‘ladimi,
hamma-hammasida inson, uning axloqiy go‘zalligi va ma’naviy boyligi kuylanadi. Jumladan,
«O‘z mamlakatimizda» she’rida maishat uchun pul-boylikni mo‘l-ko‘l isrof etgan, ammo bola
tarbiyasi uchun sariq chaqani ravo ko‘rmagan xasislarni «Ilm uchun pulni ko‘zlari qiymas», deb
qoralaydi.
Ayniqsa, uning «Adabiyot»
1
(1915) kitobi bu jihatdan alohida ajralib turadi. Avloniy 1913
yili «Turon» teatr truppasini tashkil etdi va shu teatr uchun original sahna asarlarini yaratish bilan
birga qardosh dramaturglarning pesalarini o‘zbek tiliga tarjima ham qildi. Abdulla Avloniy 20-
yillarda o‘zbek xalqi maorifi va madaniyati taraqqiyotida ishtirok etibgina qolmay, qo‘shni afg‘on
xalqining ijtimoiy-siyosiy hayotida ham muayyan rol o‘ynagan.
U ma’lum muddat Afg‘oniston xalq maorifi vaziri, so‘ng Sho‘rolar Ittifoqining
Afg‘onistondagi konsul-elchisi vazifalarida xizmat qilgan. Avloniy umrining so‘nggi yillarida
O‘rta Osiyo Kommunistik universitetida dars berish bilan birga o‘zbek adabiyotidan qator
darsliklarni yaratgan. U 1934 yil 24 avgustda 56 yoshida vafot etgan.
XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida Turkiston (Markaziy Osiyo) o’lkasida
pedagogik fikrlarning rivojlanishida, xalq maorifi ishlarini yuksaltirishda ilg’or ziyolilarning
xizmatlari kattadir. Bunda jadid adabiyotining yirik vakili shoir, dramaturg, muallim Abdulla
Avloniy (1878- 1934)ning xizmatlari ko’p.
U maktablar ochib, shaxsan o’zi muallimlik qilish bilan birga maktablarni darsliklar bilan
ta’minlash ishiga katta hissa qo’shdi. Uning qalamiga mansub «Turkiy Guliston yoxud axloq»,
«Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» «Maktab Gulistoni » asarlari bir necha bor nashr etildi.
Bular ichida «Turkiy Guliston yoxud axloq» asari o’zbek klassik pedagogikasining ajoyib
namunasi hisoblanadi.
Abdulla Avloniy mazkur asarni fors klassik shoiri shayx Muslihiddin Sa’diy (1184-
1310)ning «Guliston» asaridan ta’sirlanib, unga taqlid qilib yozganligi haqida shunday deydi:
«Ban bu asari nochizonami bir necha muallim birodarlarimning iltijolari ila yozmoq va nashr
qilmoqg’a g’ayrat va jasorat qilmish edim.
Asardan namunalar:
Yaxshi Xulq, Yomon Xulq
Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo’lmishlar Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi
ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikg’a tavsif bo’lub, «yaxshi xulq» agar tarbiyatsiz o’sub, yomon
ishlaydurgan bo’lub ketsa, yomonliqg’a tavsif bo’lub «yomon xulq» deb atalur. Janobi Haq
insonlarning asl xilqatda iste’dod va qobiliyatli, yaxshi ila yomonni, foyda ila zararni, oq ila qorani
ayiradurgan qilub yaratmishdur.
Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga yetkurmak tarbiya ila bo’ladur. «Qush uyasinda
ko’rganin qiladur». Inson javhari qobildur. Agar yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanub,
go’zal xulqlarga odatlanub katta bo’lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo’lub chiqar.
1
https://tafakkur.net/abdulla-avloniy.haqida
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
32
Agar tarbiyatsiz, axloqi buzulub o’ssa, Allohdan qo’rqmaydurgan, shariatga amal qilmaydurgan,
nasihatni qulog’iga olmaydurgan, har xil buzuq ishlarni qiladurgan, nodon, johil bir rasvoyi olam
bo’lub qolur.
Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: «Imoni komil bo’lgan kishilar yaxshi xulqli
bo’lurlar, sizning eng yaxshilaringiz xotunlariga yaxshilik qilganlaringizdur», - demishlar.
Xudoning rahmat-u fayzi hama insonga yaksardur, Va lekin tarbiyat birla yetushmak sharti
akbardur.
Tug’ub tashlov-la bo’lmas bola, bo’lg’ay balo sizga, Vujudi tarbiyat topsa, bo’lur ul
rahnamo sizga. Temirchining bolasi tarbiyat topsa, bo’lur olim, Buzulsa xulqi, Luqmon o’g’li
bo’lsa, bo’lg’usi zolim. Yomonlarga qo’shuldi Nuhning o’g’li, o’ldi beimon, Yurudi Kahf iti
xublar-la bo'ldi oti inson.
Alhamdu lilloh val minna ikkinchi tab’ihada muvaffaq o’ldum, chunki Turkiston
maktablarida o’z shevamizda (o’zbek tilida demoqchi) yozilmish mukammal «Axloq kitobining
shunday asarga tashna va muhtoj ekanlig’i o’zum muallimlar jumlasidan o’ldig’imdan manga ham
ochiq ma’lum o’ldi.
Shuning uchun ko’p vaqtlar tajriba so’ngidan adibi muhtaram shayx Sa’diy usulida
yozmoqni, garchi og’ir ish bol’sa ham, o’zimga muqaddas bir vazifa ado qilaroq bu kamchilikni
oradan ko’tarmakni munosib ko’rdim». Demak, aytish mumkinki, «Turkiy Guliston yoxud axloq»
Sa’diyning «Guliston» asari usulida o’zbek tilida yozilgan axloq kitobidir. Abdulla Avloniyning
mazkur asari 1913 yilda Toshkentda Ilin bosmaxonasida litografik (toshbosma) usulida nashr
etildi.
Asar bunday darslikka bo’lgan ehtiyojni hisobga olib 1917 yilda ikkinchi marta chop
qilindi. Har ikki nashr ham hajm jihatidan bir-biridan farq qilmaydi. Faqat birinchisi kotib
Abdusalom Abdurahmon o’g’li, ikkinchisi kotib Abdul Mannon ibni Abdul Majid (o’zbek milliy
teatrining mashhur aktyori Mannon Uyg’ur Majidov) dastxatidir.
«Turkiy Guliston yoxud axloq»ning uchinchi nashrini 1967 yili «O’qituvchi» nashriyoti
amalga oshirdi. Bunda asarda uchragan diniy iboralar, Hadisdan olingan hikmatlar davr talabiga
ko’ra tushirib qoldirildi. Asarni «O’qituvchi» nashriyoti 1992 yil asli nusxa yozuvida (arab yozuvi
asosidagi o’zbek yozuvida) va rus alifbosi asosidagi o’zbek yozuviga o’girilgan matni bilan birga,
shuningdek, qiyin so’zlar lug’ati ilova qilingan holda bosib chiqardi.
Abdulla Avloniyning "turkiy Guliston yoki axloq" asari jadid rohib Munavvarqori
Abdurashid xonov va uning taklifiga binoan bir qator o'qituvchilar tomonidan yaratilgan. Ushbu
kitob zamonaviy o'qituvchilarni yetishtirish, yangi darsliklar yaratish va komplekslar yaratish
uchun asosiy qo'llanma bo'lib xizmat qiladi.
Abdulla Avloniy bu asar haqida shunday deydi : "men bu asarni adabiyot muhiblarining
anzori hazratlariga, birinchi maktablarimizning yuqori sinflarida dars berishga teng axloq
havaskorlariga taqdim etdim.
Men har kuni shamkash o'laman men giriftorni xafa qilaman,
Olov parvona kabi zo'ravon sifatida aramis haqida har eski.
Hech kim meni xohlamaydi,
Men kasalman va kasalman, nega mening xalqim vafot etdi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
33
Abdulla Avloniy bu asarida axloqiy kategoriyalar haqida fikr yuritib, birinchi navbatda
kitobxonlarni ko'rib chiqadi. Ammo ularni bolalar tarbiyasiga o'rnatish o'qituvchilarga yuklatilgan.
Shunday qilib, ish o'qituvchilar uchun o'quvchilardan yaratilganligiga ishonch hosil qilish
mumkin.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, Abdulla Avloniyning ustozlarga yo'llagan quyidagi
so'zlari "turkiy Guliston yoki axloq" ning maqsadini to'la ifoda etadi: "tafakkur tarbiyasi ko'p
zamonlardan buyon qadrlanib kelinayotgan, ustozlar e'tiboriga tayangan, vijdoniga Yuklangan eng
zarur, muqaddas narsadir.
Fikr insonning yaxshi, g'ayratli bo'lishiga sababdir.Menga o'qituvchilar yordamidan keyin
daraja kerak, o'qituvchining tarbiyasiga kuch, nafislik va fikr kengligi biriktirilgan. Ta'lim va
tarbiya o'rtasida qandaydir farq bo'lsa ham, ikkalasi ruhga ega tanaga o'xshaydi, ulardan biri o'z
tanasiga boy.
"Asar Shayx Muslihiddin Sheroziy asariga o'xshash qilib yaratilgan. Unda tarbiya va axloq
masalalari birinchi marta 20-asr talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan tahlil qilindi. Mutafakkir
xulq-atvorni yaxshi va yomonga ajratar ekan, Qur'on oyatlari va hadislari, shuningdek, Sa'diy
Sheroziy, Gippokrat, Aflotun, Aristotelning fikrlari zamonaviylikni asosiy mezonga aylantiradi.
"Tarbiya" pedagogika", ya'ni bolani tarbiyalash fanini anglatadi", deydi Avloniy. Bolani
salom va baxt uchun tarbiyalash, tanani toza saqlash, muammoni yoshdan tuzatish, odob-axloqni
o'rgatish, ulg'ayish, yomon xulq-atvordan saqlash yaxshi.
Tarbiyalaganlar tabibga o'xshaydi, u tabib kabi bemorning tana holatini davolaydi,
tarbiyani katta qilish kerak, bolaning tanasi g'azabini bolaning "yaxshi xulq-atvor" va "iffat"ni
davolashdan g'azablantiradi. Zeroki," Hassinu moralikoam"amri ostida bizning xatti-
harakatlarimizni tuzatish uchun amr o'lik ekanligini aytdi.
Ammo bizning xatti-harakatlarimiz yaxshi bo'lishi uchun asosiy panja-bu tarbiya. Bizning
axloqimiz binosining go'zalligi va go'zalligiga tarbiyaning ajoyib ta'siri bor, ba'zilar "tarbiya
axloqqa ta'sir qilmaydi, odamlar asl ijodidagi kabi o'sadi, tabiat o'zgarmasdir."Ammo bu so'z
haqiqat emas.
Chunki tarbiya, albatta, axloqqa ta'sir qiladi. Oramizda bir masal bor, " U kim sut bilan
kirsa, ruhi bilan chiqadi" va bu so'z menga to'g'ri keladi. Rasuli akram Mustafo Muhammad (s.a.v):
"beshikdan to qabrga borgunicha ilm oldi."Bu hadisi Sharifning ma'nosi bizga dalildir.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Abdulla Avloniy o'zining 20-asr o'zbek adabiyotidagi dolzarb va
o'tkir maqolasi bilan jamiyat va xalq dunyoqarashiga ta'sir o'tkazishga harakat qildi va buni o'sha
davr imkoniyatlaridan kelib chiqib, yetarli darajada amalga oshirdi. Bu g'ayrioddiy voqea edi.
Avloniy dramaturg sifatida ishlayotganda avval xalq ma'naviyatini ko'tarishni xohlagan va shu
yo'l bilan unga ishongan ko'plab kuchlardan biri dramatik asarlar va teatr edi.
REFERENCES
1.
To‘xliyev B, Shamsiyeva M, Ziyodova T. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. -Toshkent:
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 56-bet
2.
Tolipov O‘.Q, Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. -
Toshkent: “Fan”, 2006. -B.262.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
34
3.
“Turkiy Guliston yoxud Axloq” asari,Abdulla Avloniy
4.
Dolimov, U. Abdulla Avloniy-milliy uyg'onish davri o'zbek pedagogikasining asoschisi.
5.
Abdulla Avloniy. Toshkent tongi. T.., G 'afur G 'ulom nomidagi Adabiyot va san'at
nashriyoti. 1979.
