357
BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARNI MEDIATEXNOLOGIYALAR ASOSIDA
MA`NAVIY TARBIYASINI RIVOJLANTIRISHNING USUL VA VOSITALARI
Mo’minova Marxabo Karomatillo qizi
Guliston davlat universiteti 2-bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10407733
Annotatsiya.
Bugungi kunda boshlang’ich ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda
axborot texnologiyalarining zamonoviy texnologiyalaridan samarali foydalanish asosiy omil
hisoblanmoqda. Mazkur maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarini mediatexnologiyalar asosida
ma’naviy tarbiyasini rivojlantirishning usul va vositalari haqida atroflicha ma’lumotlar berib
o’tilgan.
Kalit so’zlar:
Multimedia, media, maktab, axborotlar tezligi, intiluvchan, samaradorlik,
o’quv materiali, zamonaviy pedagogik, ma’naviyat, metodika, vosita, texnologiya, rivoyat, xalq
og’zaki ijodi.
METHODS AND MEANS OF DEVELOPING THE SPIRITUAL EDUCATION
OF ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS BASED ON MEDIA TECHNOLOGIES
Abstract.
Today, the effective use of modern information technologies is considered the
main factor in improving the quality and efficiency of primary education. This article provides
detailed information about the methods and means of developing the spiritual education of
elementary school students based on media technologies.
Key words:
Multimedia, media, school, speed of information, aspiring, efficiency,
educational material, modern pedagogy, spirituality, methodology, tool, technology, narration,
folklore.
МЕТОДЫ И СРЕДСТВА РАЗВИТИЯ ДУХОВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ
УЧАЩИХСЯ МЛАДШИХ КЛАССОВ НА ОСНОВЕ МЕДИАТЕХНОЛОГИЙ
Аннотация:
Сегодня эффективное использование современных информационных
технологий считается главным фактором повышения качества и эффективности
начального образования. В данной статье представлена подробная информация о методах
и средствах развития духовного воспитания учащихся начальных классов на основе
медиатехнологий.
Ключевые слова:
Мультимедиа, медиа, школа, скорость информации, стремление,
эффективность, учебный материал, современная педагогика, духовность, методика,
инструмент, технология, повествование, фольклор.
358
Hozirgi kunda ta’limni rivojlantirish unda sifat darajasini oshirish maqsadida innovatsion
texnologiyalarni qo’llanilishi keng tarqalgan metodik qo’llanmalardan
biriga aylandi. Bugungi kunda innovatsion texnologiyalarni talimda kiritilishi ta’lim
jarayonini osonlashtirdi desak adashmaymiz.
O’zbekiston Respublikasing “Ta’lim to’g’risidagi Qonuni”qabul qilingandan so’ng
mamlakatimiz ta’lim tizimida xususan boshlang’ich ta’limda keng qamrovli ijobiy ishlar amalga
oshirildi.
Ta’lim sifatini oshirish uchta eng asosiy tarmoqlarning birdek takomillashuviga bog’liq
bo’lib, ular umumta’lim muassasalarining moddiy texnika bazasini rivojlantirish, uni o’quv
metodik adabiyotlar bilan ta’minlash, o’quv jarayonida zamonaviy pedagogik va axborot
texnologiyalarni tadbiq etishdan iborat.
Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llashda
o’qituvchining didaktik o’quv materiali, dars ishlanmalari kabilar kiradi.
Ta’lim tizimida ilg’or xalqaro tajriba va jamiyatning zamonaviy talablariga muvofiq sifatli
ta’lim olish imkoniyatlarini yaratish, xalq ta’limi muassasalarining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash va byudjetdan mablag’ bilan ta’minlashning samaradorligini oshirish, yoshlar
ta’lim-tarbiyasi uchun qo’shimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga
ooshirish bo’yicha izchil islohotlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga umumiy o’rta ta’lim muassasalarining mavjud holati ularning faoliyatidagi
tizimli muammolar va kamchiliklarni tezkor bartaraf etish mexanizmlarini yaratish, qishloq va
shahar maktablarining moddiy-texnik ta’minoti va ta’lim berish sifatidagi tafovutni qisqartirish
hamda o’quvchi-yoshlarning ta’lim olishlari uchun teng-sharoitlar yaratish zarurligini
ko’rsatmoqda.
Boshlang’ich ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalardan
foydalanish katta ahamiyatga ega. Shu sababdan boshlang;ich sinf darslarini o’rganishda
rivojlantiruvchi muammoli hamda pedagogik texnologiyalarni asosiy jihatlarini o’zida ifodalovchi
“Multimedia- dars”, “Slaydli dars”, “Seminar dars” kabilarni qo’llash tavsiya etiladi. Seminar dars
o’quvchilarning mustaqil chiqishlarini jamlovchi, lozim topilgan paytda munozaraga asos
yaratuvchi dars hisoblanadi. Bunday darslarda o’qituvchi boshqarib, yo’naltirib turish vazifasini
bajaradi, o’quvchilar esa mustaqil ijodiy ishlovchi o’z fikriga ega shaxs sifatida o’quv faoliyatiga
kirishadilar.
“Multimediali darslar”dan foydalanish ham boshlang’ich ta’lim dars jarayonida sifat va
samaradorlikni oshirish imkonini beradi.
359
Bu jarayonda o’qituvchi:
- o’quv materialini ko’rgazmali taqdim etadi;
- yangi materialni jadallik bilan yetkaza biladi;
- axborotlar tezligi va hajmini animatsiyalar ko’magida boshqara oladi;
Ta’lim sohasidagi barcha islohatlarning asosiy maqsadi ma’naviy jihatdan mukammal
rivojlangan insonlarni tarbiyalash, ta’lim tizimini takomillashtirish, dars jarayonlarini yangi
pedagogik va axborot texnologiyalari asosida har tomonlama zamon talabiga mos ravishda amalga
oshirishdan iboratdir. Shuning uchun ham bugungi kunda ta’lim - tarbiya tizimida kompyuter va
axborot texnologiyalarining zamonoviy texnologiyalaridan samarali foydalanishga alohida e’tibor
berilmoqda. Bu esa ta’lim jarayonida o’quvchilarga turli fanlardan bilim beruvchi pedagog
kadrlarni axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalalaridan foydalanishlari uchun, eng
avvalo bu sohadagi bilim va malaka darajalarini oshirish, ta’lim tizimini texnik jihatdan
ta’minlash, internetdan foydalanish imkoniyatlarini to’la yaratib berish orqaligina samarali
natijaga erishish mumkin.
Ta’lim tizimi sifati va samaradorligini oshirishning asosiy usullaridan biri o’quv jarayonida
zamonaviy axborot kommunikasion texnologiyalarni, shu jumladan multimediyali o’quv
kurslarini qo’llash, o’qituvchi va o’quvchining interfaol o’zaro aloqalarini ta’minlash,
multimediali o’quv kurslari va darsliklarini ishlab chiqishda yuqori malakali kadrlarni jalb
etishdan iborat bo’ladi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarning tez taraqqiy etishi natijasida “media” atamasi
paydo bo’ldi. “Media” atamasi lotin tilidan (media, medium so‘zidan) olinib, qo’llanma, vositachi
ma’nolarini anglatadi. Media – bu jamiyatda to’g’ri va aylanma kommunikativ aloqa tizimi bo„lib,
insonlar bilan vaqtincha o’zaro aloqadorlikni yuzaga keltiruvchi va ularni qiziqtiruvchi,
chalg’ituvchi makondir. “Media” atamasi – XX asrda dastlab ommaviy madaniyatni
shakllantiruvchi vositalarga nisbatan qo’llangan. Yevropa Ittifoqi hujjatlarida ta‟riflanishicha,
mediata’lim – (media education) olingan axborot asosida o’z fikrini bildirishga qodir bo„lgan
mas’uliyatli fuqarolarni tarbiyalash maqsadida mediaga tanqidiy va o’ylab munosabatda bo’lish
sifatida tushunish kerak bo’lgan mediakompetentlikni rivojlantirishga qaratilgan ta’lim.
Hozirgi kunda axborotlarning mazmunini ham, ularni ommaviy axborot tarmoqlari orqali
tarqatish usullari va yo‘llarini ham nazorat qilish amalda qiyin bo‘lib bormoqda. Axborotning
bunday aralash-quralashligi ta’sirida o‘quvchining mustaqil ravishda tafakkur qilishi muammosi,
uning qarashlarini, qadriyatlarini va ideallarini shakllanishi masalalari o‘quvchi ongida axborot
olamini tartibga solish yo‘llarini izlashni, axborot bilan muomala qilishning yangi usul va
360
ko‘nikmalari tizimini ishlab chiqish va shakllantirishni taqozo etmoqda. Boz ustiga jahondagi
ta’lim amaliyotida bu sohadagi izlanishlar o‘tgan asrning 70-yillaridayoq boshlangan va,
pedagogika fanida o‘ziga xos yo‘nalish – medaiata’lim paydo bo‘lib, shakllanib bormoqda.
“2022 — 2026-yillarda xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash
to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 11.05.2022 yildagi PF-134-sonli Farmonida,
Xalq taʻlimi vazirligiga multimedia ilovalarini ishlab chiqish talabi qoʻyilgan, unga koʻra maxsus
elektron tizimlar (S-testing, Onlinedu, Raqamli darsliklar va boshqalar) orqali multimedialar berib
borilishi aytib oʻtilgan. 2022-yil yakuniga qadar yangi avlod darsliklari uchun 10 ta mobil elektron
resurs va 100 ta multimedia mahsulotlarini yaratish koʻzda tutilgan.
Mutaxassislar tomonidan tayyorlangan elektron resurslar oʻquvchilarning bilimlarini
toʻldirishga xizmat qiladi. Mavzular yuzasidan shaklllantirilgan multimedia mahsulotlari,
oʻqituvchiga koʻmakchi, ota-onalarga yoʻl koʻrsatuvchi, oʻquvchiga esa bilimlarni mukammal
oʻzlashtirish imkonini beradi. Multimedialar orqali oʻquvchilar oʻzlariga mediataʻlim beradilar.
Turli mamlakatlarning koʻplab olimlari "media muhiti", "media madaniyati", "media taʼlimi",
"media savodxonligi" kabi asosiy tushunchalarni shakllantirishning bir necha usullarini aytib
oʻtishgan.
Media taʼlim – (ing. media education, lot. media – degan maʼnoni anglatadi). "Taʼlim"
tushunchasining oʻzi nafaqat kasbiy va ilmiy bilimlarni, balki maʼnaviy meʼyorlar va madaniy
qadriyatlarni takror ishlab chiqarishni, toʻplashni taʼminlaydigan ijtimoiy institutdir. Media taʼlim
talabalarni ommaviy kommunikatsiya (matbuot, televideniye, radio, kino, video, internet va
boshqalar) qonuniyatlarini oʻrganishga qaratadi.[4]
Media taʼlimning asosiy vazifalari: yangi avlodni zamonaviy axborot sharoitida hayotga
tayyorlash, turli maʼlumotlarni idrok etish, insonni uni tushunishga oʻrgatish, uning psixikaga
taʼsirining oqibatlarini anglash, taʼsir qilish usullarini oʻzlashtirish va ogʻzaki boʻlmagan
shakllarga asoslangan muloqot texnik vositalardan foydalangan holda munosabatga kirishish
demakdir. Jamiyat va davlat rivojida taʼlim va media taʼlimning roli kattadir. Mediataʼlim orqali
dunyoning yetakchi mamlakatlari taʼlim sohasining ustivorligiga erishdi. Bugungi kunda yangi
sifatli taʼlimga erishish uchun taʼlimni axborotlashtirish va oʻqitish uslublarini optimallashtirish,
ochiq taʼlim texnologiyalaridan faol foydalanishni amalga oshirish zarur.
1
Har qaysi millatning o’ziga xos ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda oilaning
o’rni beqiyosdir. Chunki insonning eng sof va pokiza tuyg’ulari ,ilk hayotiy tushcha va
1
M.Omonova .’’Oila ma’naviy –axloqiy tarbiya o’chog’i’’ Toshkent.2010 yil ‘’Nashr –XA’’nashryoti
5-bet
361
tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida shakllanadi. Bolaning xarakteri,tabiati va dunyoqarashini
belgilaydigan ma’naviy mezon va qarashlar –yaxshilik va ezgulik,,oliyjanoblik,va mehr –oqibat
,or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi
tabiiydir.
2
Prezidentimizning 2020 yil 18 –fevraldagi PF-5938-sonli farmoniga muvofiq.
‘’Jamiyatda ijtimoiy muhitni sog’lomlashtirish, oilalarni qo’llab quvvatlash to’g’risida’’gi
qarorlari ayni muddao bo’ldi. Mahalladagi muhitni sog’lomlashtirish uchun turli sport
o’yingohlari, to’garaklar,qiziqishlarini hisobga olgan holda bellashuvlar, musobaqalar, bayramlar,
mehr-muruvvat tadbirlari uyushtilisa farzandlarni bo’sh vaqtlari bo’lmaydi.
Hayotning mazmunini to‘g‘ri tushuntirish, farzandlarga odob- axloqni o‘rgatish, ezgu
ishlarga odatlantirishda xalq pedagogikasining yuqorida ta’kidlangan tarbiya metodlaridan
foydalaniladi. O‘git va nasihat metodi xalq og‘zaki ijodining turli janrlarida o‘z aksini topgan.
Masalan, xalq maqollari o‘git va nasihat shaklida beriladi:
-Yaxshi bo‘lsang kelinchak, bo‘la ko‘rma erinchak.
- Eling senga cho‘zsa qo‘l, unga doim sodiq bo‘l.
- Ko‘kka boqma, ko‘pga boq.
-Mehnat qilsang yasharsan, katta-katta osharsan.
-Yo‘qni borday qil, bomi bolday qil.
-Yaxshilik qilsang, yashir, yaxshilik ko‘rsang, oshir.
-Obro‘ topaman desang - kamtar bo‘l.
Manaviyatni targ’ib etuvchi yana bir rivoyatni misol keltimoq joizdir. Boshlang’ich sinf
o’qish darsliklaridan birida “Ma’naviyatli xalqni yengib bo’lmaydi” ertagida bir podshoning
yurtini dushmanlar bosib olmoqchi bo’lib ularga elchi yuborib taslim qilmoqchi bo’lganda
podshoning huzuriga bir yupun kiyingan bir bola qo’lida so`z bilan ajoyib kuy chalib barchani lol
qoldirishiga ko’ra podshoh unga katta e’tibor qaratib yonginasida olib
o’tirganini hayrat bilan o’z
podshosiga so’zlab beradi. Buni
eshitgan podshoh shunday deydi; ”Shunday, ulkan yurtning shoxi
bir kichik mashshoxga shuncha izzat–ikrom ko’rsatibdimi, demak bu xalq ma’naviyati yuksak
ekan, ma’naviyatli xalqni esa yengib
bo’lmaydi’’
deb tan bergan ekan.Xaqiqatdan ham
ma’naviyatli xalq har jihatdan kuchli va mustahkam irodali xalq hisoblanadi.
Ma’naviyat va axloq o’z navbatida tarbiya jarayonini samarali tashkil etishni taqo`zo
etadi. Ma’naviy-madaniy tarbiyaatizimida ma’naviy-axloqiy his-tuyg’ular inson tomonidan, uning
2
Sh.M.Mirziyoyev ’Jamiyatda ijtimoiy muhitni sog’lomlashtirish, oilalarni qo’llab quvvatlash to’g’risida’’gi 2020
yil 18 .02 PF5938 –sonli farmoni
362
voqea-hodisalar, kishilar hamda o’z xulqiga nisbatan his-tuyg’ularni uyg’otishga rag’bat paydo
qiluvchi tarbiyaviy ishlar tizimli tashkil etilgandagina samarali kechadi. Mazkur tizimda xulq-
atvorni tarbiyaviy ishlar tashkil etadi. Shunga ko’ra, ma’naviy-axloqiy xulq-odobga doir xislatlarni
shakllantirishga undovchi rag’bat bilan hosil bo’ladigan faoliyat eng asosiysi bo’lib hisoblanadi.
Ma’naviyat insonning falsafiy-huquqiy, diniy-axloqiy tasavvurlarini aks ettiruvchi ma’naviy
manba hisoblanadi. Shunga asosan, u kishilarni bir-birlariga yaqinlashtiradigan va ularni
hamjihatlikka erishishga yordam beradigan, hamkorlikning yangi qirralarini ochadigan boylikdir.
Ma’naviyat tariximiz, qadriyatlarimiz asosini tashkil etib yoshlarni madaniy boyliklarga hurmat-
e’tibor va ularni yanada rivojlantirish, kelajakda iqtisodiy taraqqiyoti kuchli mamlakatni qurishga
undab, zamonaviy bilimlarni, yuksak tajribalarni egallashga chorlaydi. Ma’naviyat tushunchasiga
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday ta’rif berganlar: “Ma’naviyat – insonni ruhan
poklanishga, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, inson ichki dunyosini, irodasini baquvvat iymon-
e’tiqodini butun qiladigan, vijdoni uyg’otadigan kuch. Insonning barcha qarashlarining
mezonidir”. Inson ma’naviyatining mohiyati bir-biri bilan uzviy bog’langan ma’naviy-axloqiy,
ilmiy-amaliy, mafkuraviy fazilatlarning yaxlit tizimi ekanligini unutmasligimiz darkor. Ma’naviy
madaniy tarbiyatarbiya haqida so’z yuritganimizda, axloq tushunchasiga e’tibor qaratishimiz
lo`zim. “Ma’naviyat – insonning ma’lum darajadagi jismoniy, aqliy va ruhiy balog’ati va
dunyoqarashini ifodalovchi tushunchadir”.
3
A.Erkayevning fikricha, “ma’naviyat – insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi
mohiyatidir, ya’ni insonning mehr-muruvvat, adolat, to’g’rilik, sofdillik, vijdon, or-nomus,
vatanparvarlik, go’zallikni sevish, zavqlanish, yovuzlikkka nafrat, iroda, matonat va shu kabi
ko’plab asl insoniy xislatlari va fazilatlarining uzviy birlik, mushtaraklik kasb etgan majmuidir”.
Har qanday millatni avvalo ma’naviy madaniyatini yuksaltirish dastlab oilaning ta’sir
kuchidan boshlanadi, chunki insonning ilk hayotiy tushunchalari eng sof va pokiza tuyg’ulari,
tasavvurlari oila bag’ridan boshlanadi. Bolaning xulq-atvori, tabiati, ma’naviy mezon va qarashlari
yaxshilik va ezgulik, oliyjanoblik va mehr-oqibat, or- nomus va andisha kabi muqaddas
tushunchalar poydevori oila sharoyitida qaror topishi tabiiydir. Zero, avlodlarimiz tajribasidan
ma’lumki, oila jamiyatning negizi bo’lib hisoblangan va ko’p asrlik mustahkam ma’naviy
tayanсhga egadir. Bu tayanch tajribalari albatta, oiladagi asta sekinlik bilan bobolar o’giti,
momolar maslahati, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshiriladi.
3
Erkaev A. “Ma’naviyat – millat nishino”. T.: “Ma’naviyat”. 1997, 27 bet.
363
Oilada tarbiya topib keyingi ta’limni, madaniyatni, dunyoqarashni, jamoaviy birdamlikni,
umummadaniy xislatlarni maktabgacha ta’lim maskanidan, maktabdan to’plab borishadi.
Boshlag’ich sinf o’quvchilarining ma’naviy madaniyatini shakllantirishda oilaning qo’llab
quvvatlashi bilan turli teatr tomoshalari, saylgohlarga sayrlar, milliy kuy qo’shiqlar konserti va
turli to’garaklar, ommaviy kitobxonlik kechalari, kutubxonalarga tashrif buyrib taniqli shoir va
yo`zuvchilar bilan davra suhbatlari va uchrashuvlar tashkil etilishi o’quvchi yoshlarda milliy
ma’naviy salohiyatini oshirish omillariga zamin yaratadi.
Xalq og'zaki ijodi namunalarida jasurlik, mardlik, sadoqat, insoniylik, xushxulqlilik
xislatlariga ega bo'lgan inson qiyofasi gavdalangan. Ibtidoiy turmush tarzi hamda odamlar
o'rtasidagi munosabatlar mazmuni insonlarda ana shunday sifatlarning shakllanishini taqo`zo
etgan. Bilimlilik, xushxulqlilik, muayyan kasb yoki hunarga ega bo'lish inson ma’naviy kamolotini
belgilovchi asosiy ko'rsatgichlar hisoblangan.
REFERENCES
1.
Sh.M.Mirziyoyev ,,Jamiyatda ijtimoiy muhitni sog’lomlashtirish, oilalarni qo’llab
quvvatlash“
2.
2022 — 2026-yillarda xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash
to‘g‘risida. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 11.05.2022- yildagi PF-134-son
farmoni va uning 1-ilovasi – // Elektron manba.
3.
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” T: 2008
4.
M.Omonova .’’Oila ma’naviy –axloqiy tarbiya o’chog’i’’ Toshkent.2010 yil ‘’Nashr –
XA’’nashriyoti 5-bet to’g’risida’’gi 2020 yil 18 .02 PF5938 –sonli farmoni
5.
Abdullaev M. Tarbiya, ma’naviyat, ma’rifat. Muloqot. 1999. №3. 11-13 b.
6.
Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –T.: Fan, 2006.
7.
6.Erkaev A. “Ma’naviyat – millat nishino”. T.: “Ma’naviyat”. 1997, 27 bet
