ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1266
QARAQALPAQ MILLIY BAQSÍ SÁZENDESHILIK ÓNERINIŃ JASLAR
TÁRBIYASÍNDA ORNÍ
Sarsenbayev Qudıyar Batırbay ulı
Nókis Mámleketlik Pedagogika Institutı Pedagogika fakulteti
Muzıkalıq tálim kafedrası 2-kurs studenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10440765
Annotatsiya.
Mazkur maqolada musiqa asarning materiallari asosida musiqa asarni
tahlillash mazmuni takomillashtirish masalalari yoritilgan.
Tayanch sózlar:
Tálim tarbiya jarayoni, zamonaviy pedagogik, musiqiy asarni tahlillash
va uqitish.
THE ROLE OF THE KARAKALPAK NATIONAL ART OF BAKHSHI IN THE
EDUCATION OF YOUTH
Abstract.
The article discusses the issues of improving the content of the analysis of a
musical work based on the materials of a musical work.
Key words:
educational process, analysis of modern pedagogical, musical work and
teaching.
РОЛЬ КАРАКАЛПАКСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО ИСКУССТВА БАХШИ В
ВОСПИТАНИИ МОЛОДЕЖИ
Аннотация.
В статье рассматриваются вопросы совершенствования содержания
анализа музыкального произведения на основе материалов музыкального произведения.
Ключевые слова:
Учебный процесс, анализ современной педагогической,
музыкальной работы и преподавания.
Házirgi waqıtta sabaqtı ótiwde oqıwshınıń temanı ózlestiriwi ushın kerek bolǵan
zamanagóy pedagogikalıq teхnalogiyanıń ornı áhmiyetli. Tálim metodların tańlawda hár bir
sabaqtıń didaktik waziypasınan kelip shıǵıw maqsetke muwapıq boladı. Búgingi kún talabalarınan
kelip shıqqan halda pedagagik maǵlumatı bar bolǵan oqıtıwshılardı metodiykalıq tajriybesin
asırıw, qollap quwatlawdan ibarat.
Úzliksiz tálim diziminde barlıq basqıshlarda jumıs kórsetken pedagoglardı kasiblik
tájriybesin asırıw, olarda nátiyjeli pedagogiykalıq texnalogiyalar, engiziw bolıp tabıladı. Kórkem-
óner hám mádeniyatpan dástúrlerinen kelip shıǵıp óz kasiplik pedagogik tájriybesin mazmunın
anıq biliwi kerek.
Hár bir tájriybeli tıńlawshı jańa shıǵarmalardan repertuar toplaw tiykarında orınlarda
jumıs barısında shákirtlerine beriwi, óz ústinde islewdiń jańa usıllarınan payda etiw menen birge,
óz dúnya qarasın hám zaman talaplarınan kelip shıǵıp keńeytiriwi, ayrım zárúr pánler – modullardı
ózlestiriwi zárúr..
Zamanagóy pedagog-muzıkant keń dúnya qarasqa, yaǵniy insaniyat mádeniyatı tarıyxı,
rawajlanıw basqıshları tuwrısında, adebiyat hám kórkem-óner tarawında pikr júritiw menen
birge,pedagogika máselelerin keń hám tereń ańlawı kerek. Aytıw kerek, kadrlardı puxta etip
tayarlamastan, olardıń qádrine jetpesten, olarǵa isenbesten hám qollap-quwatlamastan, birde-bir
tarawda ahwaldı heshqanday tárizde ózgertirip bolmaydı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1267
Intalı balalar ushın mektep-internatlar shólkemlestiriw dawam ettiriledi. Balalar baqshası,
mektep penen bir qatarda balalar poliklinikaların, shomılıw baseyinleri bolǵan sport
maydanshaları, balalar menen mektepten tısqarı jumıs alıp barıwshı orınlardı óz ishine alatuǵın
balalar ushın territorial komplekslerdi ashıw boyınsha tereń oylap, bul jumıslardı baslap jiberiw
orınlı bolar edi.
Jedellik penen rawajlanıp baratirǵan ǵárezsiz respublikamızda huqıqıy mámleket hám
puxaralıq jámiyet qurıw sıyaqlı máseleler tikkeley jaslarımızdıń belsene qatnasıwına baylanıslı
bolmaqta. Hár bir el, hár bir húkimet tek óziniń jer astı, jer ústi baylıqları, áskeriy qarıwı, óndirislik
múmkinshiligi menen ǵana abroylı hám qúdiretli emes, al birinshi gezekte óz eliniń joqarı
mádeniyatı, ruwxıylıǵı, sawatlılıǵı sonıń nátiyjesinde joqarı mazmunlılıǵı menen kúshli hám
qúdiretli. Sebebi bul páziyletler millet hám adamniń qádir qımbatın, eldiń patriotlıq, xalıqtıń
awızbirshiligi menen milliy maqtanıshın qáliplestiredi hám bekkemleydi.
Eger, ekonomikamız quwatlı bolsa, jaqsı rawaj tapsa, bunnan mádeniyatımız hám mádet
aladı, rawaj tabadı. Eger erteńgi kúnimizdi oylab is qılmaqshı bolsak, keleshekte isimizdi dawam
ettiretuǵın búgingi jaslarımızǵa sharayat jaratıp, olardıń turmısı haqqında qayǵıratuǵın bolsak,
dástlep, máhálliy jaslardı tárbiyalaw isine qarım-qatnasımız túp - tiykarınan ózgertiwimiz kerek.
Múmkin bolǵansha kóbirek ıqtıdarlı jaslarımızdı mámleketimizdiń eń aldıńǵı karxanalarına,
hátteki, shet mámleketlerge, kerek bolsa, jańa texnologiya, jańasha shólkemlestiriwlerdi úyreniw
ushın Yaponiya, Amerikaǵa hámde basqa jerlerge jiberip, olardıń oqıwına, tájiriybe arttırıwına
imkaniyat jaratıw lazım. Ekonomikamızdı, turmısımızdı ózgertiriw mine usılarǵa baylanıslı
boladı. Eger bunday qılmasaq, bul jurtta úlken jolǵa shıǵıwımız qıyın boladı.
Aytıw kerek, kadrlardı puxta etip tayarlamastan, olardıń qádrine jetpesten, olarǵa
isenbesten hám qollap-quwatlamastan, birde-bir tarawda ahwaldı hesh qanday tárizde ózgertirip
bolmaydı.
Muzıka páni basqa pánlerden ózgesheligi, oqıwshılarǵa qálegen shıǵarmanı alıp, esittirip
hám ózlerine talıqlaw jumısların orınlatamız. Sebebi oqıwshılar óziniń alǵan bilimlerine tayanǵan
halda basqada shıǵarmalardı talıqlap biliwi kerek.
Búgingi kúnde
ǵárezsizligimızdıń sharapatı menen baqsıshılıq kórkem óneri tarawına
úlken itibar qaratılıp balalar muzıka mektepleri, orta hám joqarı oqıw orınlarında milliy muzıka
bólimleri ashılıp baqsıshılıq tarawında oqıp atırǵanlardıń sanı kóbeyip jıldan - jılǵa artpaqta.
Húrmetli jurt basshımızdıń folklor hám baqsıshılıq tarawına bolǵan itibarı hám qararları ayqın
mısal. Usı oqıw orınlarında bilim berip kiyatırǵan ustazlar júzlegen hám onnan da artıq shákirtler
tayarlap, shákirtleride hár bir aymaqta ustazınan úyrengenlerin keyingi áwladqa jetkerip ustaz -
shákirt jolın dawam etip kiyatır. Burınları qız baqsılarımız júda az sanlı bolǵan bolsa, házir qız
baqsılarımızdıń sanı kóbeyip, usı tarawda dóretiwshilik etip kóplegen jetiskenliklerge erisip
kelmekte. Qız baqsılarımızdıń Zulfiya sıylıǵınıń, “Nihol” sıylıǵınıń laureatı, xalq baqsıları,
mámleketlik sıylaqlardıń iyesi bolıp atırǵanlıǵı bizdi júdá quwandıradı.
Mámleketimizde baqsıshılıq boyınsha kóplegen kórik tańlawlar ótkerilip kelinbekte hám
kóplegen jas baqsılarımız xalıq aralıq kólemindegi festivallarda baqsıshılıq jónelisi boyınsha
qatnasıp milliyligimizdi milliy atqarıwshılıq jolın dunyaǵa tanıtıp kelmekte. Jetilisip kiyatirǵan jas
áwladlardıń talantin hár tárepleme rawajlandırıw hám sanalı bilim dárejesin arttırıw, jaslarımızdıń
milliy jáne dúnya júzilik muzıkanı súwretlew óneriniń joqarı úlgileri menen keń tanıstırıp barıw
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1268
ushın zárúr sharayıtlar jaratıw baslanǵısh muzıka tálimi bilimlendiriw sistemasın túp - tiykarınan
jetilistiriw ulıwma bilim beriw mekteplerinde áhmiyetli wazıypa bolıp esaplanadı.
Milliy saz asbapların mektep oqıwshılarına úyretiwdiń áhmiyeti sonnan ibarat olarda milliy
saz áspabların shertiw sheberligi qáliplesedi hám rawajlanadı, oqıwshılarda hár tárepleme
qızıǵıwshılıqtı hám belsendilikti, sabaqtan tısqarı waqıtında oqıwshılardıń bos waqtınıń mazmunlı
ótiwi támiyinlenedi. Bunday sıpat kórsetkishine erisiw ushın sabaq nátiyjeliligin asırıwda
“Muzka” páni oqıtıwshısınan úlken juwapkershilik hár tárepleme ilimiy dóretiwshilik penen
izleniwdi talap etiledi. Jáne de milliy áspab úyreniw menen milliy qosıqlar, terme-tolǵaw,
dástanlar menen tanısadı. Jıraw, baqsılarımızdıń repertuarındaǵı hár bir qosıqlardıń, dástanlardıń
mazmunı aqıl-násiyat hám tárbiyalıq áhmiyetke iye bolǵanlıqtan, oqıwshılardı watanǵa, dosqa,
ata-anaǵa mehir, sadıqlıq, izzet-húrmetke tárbiyalaydı. Keleshekte jetilisip shıqqan tájiriybeli
qánigelerimiz tárepinen milliy saz ásbaplarımız milliy miyrasımız sıpatında qásterlenip, tereń
úyrenilip xalqımız muzıka mádeniyatın ele de rawajlandırıp dúńya júzi xalıqları áspabları
qatarında shet el mámleketlerinde de jańlawına isenemiz.
Qaraqalpaq baqsıshılıq kórkem-óneri úlgilerin úzliksiz túrde úyrenip barıw, qosıqlardı
atqarıw oqıwshılardıń tek ǵana repertuarın bayıtıp ǵana qoymay, bálkim olardıń milliy
qádiriyatlarimizga bolǵan munasábetin turaqlılastıradı, dúnyaǵa kóz qarasın keńeytiredi hám
estetik tárbiyasınıń rawajlanıwına járdem beredi. Sonıń menen birge, «ustaz -shákirt»
munásebetlerin izbe-iz dawam ettiriwge xızmet etedi.
Búgingi kúnde xalqımız arasında húrmetke iye bolǵan baqsılardan Ǵayrat Ótemuratov,
Teńel Qalliev, Artıqbay Erejepov, Oralbay Otambetov, Injigul Saburova, Zıyada Sheripova,
Gulnora Allambergenovalardıń atqarıwshılıq uqıbı milliy muzıka miyraslarımızǵa miyrasxorlıq
ete alatuǵın, ulıwma dunyalıq muzıka baylıǵın ózinde sáwlelendire alatuǵın oqıwshı-jaslardı
mádeniyatlı insan dárejesinde kámalǵa keltiriwde, ruwxıy mádeniyatın bayıtıwına xızmet etedi.
Genjebay Tilewmuratov tórt baqsıshılıq jolın rawajlandırǵan menen Aqımbet mektebine Arzı jolı
jaqın yaǵnıy bul Muwsa baqsı rawajlandırǵan mektep jolı, Ǵáripniyaz mektebine Qutım mektebi
jaqın, bul bolsa Súyew baqsı rawajlandırǵan mektep jolı. Demek Genjebay Tilewmuratovtıń 4
mektep jolın da dóretiwshilik etken baqsılarǵa shákirt túsken menen bul jollardı Q.Ayımbetov,
hám N.Dawqaraev bólgenindey Muwsa jolı hám Súyew jolı desek tuwrıǵa keledi. Genjebay
Tilewmratovtıń shákirtleri T.Qurbanov, Ǵ.Ótemuratov hám Teńel Qallievler saz shertiw de de
qosıq atqarıwda jetik bolıp esaplanadı.
Olar da ustaz jolına sadıq kóplegen shákirtler tayarlap kelmekte. Genjebay
Tilewmuratovtıń shákirtlerinen órbigen yaǵnıy Ǵayrat Ótemuratovtıń súyikli shákirti Oralbay
Otambetov ta baqsıshılıq jónelisinde de, sázendeshilik jónelisinde de teńdey dóretiwshilik etip
atırǵan baqsılardan bolıp esaplanadı. Ǵayrat Ótemuratov D.Allanazarov penen birgelikte oylasip
Qaraqalpaq xalıq namaların Ala moynaq asbabına notalastırǵan.2004-jılı Arnaprint ACHJ
baspaxanası Tashkent qalasında Qaraqalpaq sazları kitabı basılıp shıǵadı. Ǵayrat Ótemuratov
tárepinen nota túsirilip jazılǵan Duwtar zawqı naması júda tanımalı namalardıń biri.Qaraqalpaq
xalqına mas koloritte jazılǵan jánede frigiy ladında kamiline keltirilip jazılǵan.SHıǵarmada kirisiw
bóliminen baslanadı.Nama ózine tán kirisiw ortanǵı bólim háwij hám juwmaqlawshı bólimlerden
turadı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1269
Qaraqalpaq baqsıları basqa millet baqsıları menen jaqın qarım-qatnasta bolıp bir-birlerinen
namalardı úyrenip, repertuar almasıp turǵan. Ásirese ózbek, túrkmen baqsılarınıń atqarǵan
qosıqların esitkenimizde tap qaraqalpaq baqsılarınıń qosıqlarına uqsaslılıǵın olardıń qarım-
qatnasıǵı arqasında ekenin sonnan bilemiz. Olar hátteki toylarda, qurlarda birgelikte dástanlar,
qosıqlar atqarǵan. Áne usı baqsılarımız atqarǵan dástanlar, qosıqlar áwladtan-áwladqa, atadan-
balaǵa, ustazdan-shákirtke ótiw jolı menen házirgi kúnge shekem jetip kelgen.
Haqıyqatında da qaraqalpaq milliy qosıq hám sazlarınıń jaslar tárbiyasında tutqan ornı júdá
áhmiyetli. Házirgi kúnde oqıwshılar, jaslar ortasında evropa mádeniyatına, evropa qosıqlarına
degen qızıǵıwshılıq artıp barmaqta. Egerde hár bir bala milliy saz-ásbap shertiwdi, jáne de milliy
qosıqlarımızdı aytıp úyrense, oqıwshı jaslardıń da kewlinde milliylikke degen ayrıqsha sezim
oyanar edi. Sebebi milliy saz-ásbap úyreniw barısında xalıq qosıqların, dástanların úyrenedi.
Álbette qaraqalpaq xalıq qosıqlarınıń hár biri tárbiyalıq áhmiyetke iye. Bul qosıqlar watanǵa
muhabbat, ata-anaǵa, dosqa muhabbat sezimlerin oyatadı, dástanlarımızdaǵı hár bir waqıya,
qaharmanlardıń hár bir gápleri úlgi bolarday, tárbiyalıq áhmiyetke iye.
Qaraqalpaq baqsıshılıq kórkem-óneriniń hár bir úlgilerin úyrenip barıw oqıwshı-jaslarda
milliy qádiriyatlarǵa bolǵan húrmeti, dúnyaǵa kóz-qarasın ózgertirip, olardıń estetik tárbiyasınıń
rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye. Ustazlarımızdan esitiwimizge qaraǵanda burın bir waqıtlar
baqsıshılıqqa kewil awdarılmay itibardan sál shette qalıńqırap ketedi. Jáne de biz Q.Ayımbetovtıń
“Xalıq danalıǵı” kitabında berilgen shejirege qarasaq onda júdá az sanlı baqsılardıń bar ekenligin
kóremiz. Bıraq ǵárezsizligimizdiń sharapatı menen Respublikamızda balalar muzıka
mekteplerinde, qániygelestirilgen muzıka mekteplerinde baqsıshılıq bólimleri ashılıp ol jerde
jırawshılıq, baqsıshılıq boyınsha tálim alıp atırǵan jaslardıń sanı artıp, házirgi kúnde ol jerde tálim
berip atırǵan ustazlardıń júzden artıq shákirtleri bar desek qátelespeymiz
Jumaqlap aytqanda oqıtıwshı oqıwshı jaslarǵa jańa pedagogikalıq texnalogiya usıllarınan
paydalansa maqsetke muwapıq boladı. Sebebi olardı qollaǵanımızda oqıwshılarda erkin pikirlew
kónlikpesi qáliplesedi.
Biziń elimizde baqsılar qosıqshı, saz-ásbap atqarıwshı dep táriyplenedi. Haqıyqatında da
hámmemizge belgili baqsılarımız hám sázende, hám qosıqshı, hám shayırshılıǵı basım, sózge
sheber bolıp esaplanadı. Baqsılarımız násiyatlardı, shayırlar qosıqların, dástanlardı xalıqqa
jetkerip, qurlarda tamasha kórsetken.
Baqsılarımız keminde jeti, segiz dástandi yadınan biletuǵın bolǵan. Dástan atqara bilmegen
baqsını xalıq baqsı dep tán almaǵan. Qaraqalpaq baqsıları basqa millet baqsıları menen jaqın
qarım-qatnasta bolıp bir-birlerinen namalardı úyrenip, repertuar almasıp turǵan.
