Tarbiyachining kreativ salohiyatini rivojlantirishning o
‘
ziga xos
xususiyatlari
Mukimova Mehrigul Farhod qizi
TAFU “Maktabgacha ta’lim metodikasi” kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10462832
Annotatsiya:
Ushbu maqolada tarbiyachining kreativ salohiyatini rivojlantirish usullari, kreаtiv shаxsni rivojlаntirish
modeli, tarbiyachining kreаtiv sаlohiyatini va qobiliyatlarini rivojlantirish darajasini baholashning
mezonlari bayon etilgan.
Kalit so‘zlar:
tarbiyachining kreativ salohiyati, o‘qituvchining kreаtiv sаlohiyatini, аniqlаsh mezonlаri.
KIRISH
Hozirgi kunda mamlakatimizda maktabgacha
ta’lim tizimida ham qator o‘zgarishlar amalga
oshirilmoqda.
Xususan,
yurtboshimizning
maktabgacha ta’lim tashkilotlarining davlat va
nodavlat tarmoqlarini yanada kengaytirish, davlat va
nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari o‘rtasida
sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish, davlat va
xususiy sektor sherikligi shartlarida maktabgacha
ta’lim tashkilotining yangi shakllarini joriy etish kabi
bir qator vazifalar belgilab berildi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi
“
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim
tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi
PQ-4312-son qarori
buning
yaqqol misolidir.
Tarbiyalanuvchilarning ma’nan yetuk bo
‘
lib
rivojlanishida, ularning ta’lim olishida, mashg‘ulot
jarayoniga bo‘lgan ichki psixologik yo‘nalishni
shakllantirishda pedagog-tarbiyachilarning tutgan
o‘rni alohida. Aynan tarbiyachi bolalar uchun andoza
sifatida namoyon bo‘ladi.
Bugungi kunning talabi pedagog-tarbiyachi
kreativ fikrlaydigan, tarbiyanaluvchilar bilan kreativ
yondashgan holda ishlay olishini taqozo etmoqda.
Kreativlik ijodga intilish, hayotga ijodiy yondashish,
o‘ziga doimiy tanqidiy nazar solish va o‘zini tahlil qila
olish
deyish
mumkin.
Pedagog-tarbiyachining
kreativligi
uning
fikrlaridagi,
sezgilaridagi,
muloqotdagi,
alohida
faoliyat
turdagi,
ijodiy
yondashish, bilish darajasi deb ta’riflash mumkin.
Pedagog-tarbiyachining kreativligi, bu uning qat’iy,
chegaralangan yoki sust chegaralangan sharoitlarda
har xil yangi g‘oyalarni izlab topish layoqatidir.
Kreativlik o
‘
zi nima, degan savol tug
‘
ilishi tabiiy?
Amerikalik psixolog Avraam Maslouning fikricha,
kreativlik - bu har bir kishiga xos bo‘lgan, lekin
mavjud tarbiya, ta’lim va ijtimoiy amaliyot tizimi
ta’sirida ko‘pchilik tomonidan yo‘qolgan ijodiy
yo‘nalishdir. Kreativlik ( lot., ing. “create”-yaratish,
“creative” yaratuvchi, ijodkor)-individning yangi
g‘oyalarini ishlab chiqarishga tayyorlikn tavsiflovchi
hamda mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga
kiruvchi ijodiy qobiliyat ma’nosini ifodalaydi.
Ilmiy
adabiyotlarni tahlil qilish asnosida quyidagi o‘zaro
bir-biriga
bog‘liq
kreativlikning
tarkibiy
komponenetlarini ajratish imkonini beradi:
1. Intellektual (aqliy).
2. Axloqiy (o‘z-o‘zini boshqarish).
3. Motivatsion (maqsadli).
4. Emotsional (his-hayajonli).
Kreativ layoqat quyidagi o‘zaro bir-biriga
bog‘liq bo‘lgan qismlardan iborat bo‘ladi:
1. Kreativ maqsad.
2. Ijodiy intilish.
3. Kreativ (ustanovka) qurish.
4. Kreativ yo‘nalish.
5. Kreativ ifodali akt.
6. Kreativ o‘z-o‘zini boshqarish.
7. Kreativ faollik.
8. Kreativ intilishlar darajasi.
Tarbiyachining
kreativligi
uning
ijodiy
faoliyatida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Kreativlik
uning ijodiy faoliyatida, ijodiy qobiliyati, kreativ
maqsadi, yo‘nalishi va o‘zini boshqara olishida
ko‘rinadi va uni o‘zining faolligi, o‘zini-o‘zi boshqara
olishi bilan yetuk tarzda rivojlanayotgan shaxsga
aylanyotganini bildiradi.
Tarbiyachining
kreativ komponentligi uning
umumiy xususiyati sifatida aks etdi. U kreativ
faoliyatning dastlabki sharti va natijasi sanaladi.
Mazkur sifat shaxsning o‘z-o‘zini namoyon qilish
layoqatiga egalikni va tayyorgarlikni ifodalaydi.
“Ijodkorlik - bu inson ruhining eng yuqori
namoyon bo‘lishi, quvonch va baxtning eng qimmatli
manbai”. Insonlarning ilmiy va pedagogik ijodga
munosabati turli xil ifodalarga ega bo‘lishi mumkin,
ular ratsional va hissiy tarkibiy qismlarni o‘z ichiga
oladi va shaxsiy hukmda namoyon bo‘ladi. Ijodda
o‘zini anglash lahzalari qizg‘in quvonch, sodir
bo‘layotgan narsalarning qiymati va mazmuni, o‘z-
o‘zidan paydo bo‘lishi, yengillik, o‘z ahamiyatini his
qilish, o‘z kuchiga ishonish kabi tajribalar bilan
tavsiflanadi. Bu holat esa, amalga oshirilayotgan
faoliyatning tabiati va murakkablik darajasi bilan
bog‘liq. O‘z navbatida, ijobiy hissiy holat aqliy
jarayonlarga, xulq-atvorga, kasbiy faoliyat jarayoni va
natijalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ilmiy va
pedagogik
ijodkorlik
pedagogning
turli
xil
ehtiyojlarini qondirishga imkon beradi. O‘zini ifoda
etishning eng yuqori ehtiyojidan tashqari, bu
muloqotga bo‘lgan ehtiyoj, bilimga bo‘lgan ehtiyoj,
o‘zini-o‘zi tasdiqlash zarurati.
.
Qobiliyatlarni
rivojlantirish
darajasini
baholashning mezonlari:
•
Kognitiv-emotsional mezon
•
Shaxsan ijodiy mezon
•
Motivatsion-qiymat mezoni
•
Faoliyat-protsessual mezon
•
Reflektiv mezon
1.
Kognitiv-emotsional
mezon-chegaradan
tashqarida fikrlash, iloji boricha ko‘proq g‘oyalar va
tasvirlarni ishlab chiqarish qobiliyatini ochib beradi.
2.
Shaxsan ijodiy mezon - o‘z ijodiy
salohiyatini faollashtirish qobiliyatini ko‘rsatadi
3.
Motivatsion-qiymat
mezoni
-
ijodiy
mahsulot yaratish orqali ijodiy faoliyatda ishtirok
etish, o‘zini namoyon qilish istagini tavsiflaydi;
4.
Faoliyat-protsessual mezon mustaqil ijodiy
faoliyatni tashkil etish ko‘nikmalarini qo‘llashni,
qo‘yilgan
ijodiy
vazifani
hal
qilishda
eng
muvaffaqiyatli xulq-atvor strategiyasini va aqliy
faoliyatning muayyan usullarini tanlashni aks ettiradi
va natijalarga e’tibor beradi.
5.
Reflektiv mezon - o‘z-o‘zini anglash,
mulohaza yuritish, kuchli va zaif tomonlarini izlash,
o‘z-o‘zini rivojlantirishga intilish, dunyo va uning
o‘zgarishini bilish, o‘z ijodiy yutuqlarini va
boshqalarni ob’ektiv tanqid qilish qobiliyatini ochib
beradi.
Kognitiv-emotsional mezon tarkibi:
turlicha fikrlash, assotsiatsiyalar, empatiya,
temperament.
Shaxsiy-ijodiy mezon ko‘rsatkichlari:
Tasavvur, tanqidiy fikrlash, mustaqillikka
intilish, faoliyat, ijodkorlik.
Motivatsion-qiymat
mezonining
ko‘rsatkichari:
Ijodiy faoliyatga bo‘lgan ehtiyoj; o‘quv va
kognitiv faoliyatda ishtirok etish zarurati; o‘qishga,
muassasaga, tarbiyalanuvchiga, tengdoshlariga ijobiy
munosabat; ijodkorlikning qadr-qimmatini tan olish.
Faoliyat-protsessual mezon ko‘rsatkichlari:
ijodiy va kognitiv mustaqillik; ijodiy faoliyat
usullarini o‘zlashtirish; bajarilgan harakatlarning
sifati; maqsadga erishish, o‘z faoliyatining aniq
natijalarini olish istagi; hamkorlik ko‘nikmalari; o‘z
xatti-harakatlarini optimallashtirish qobiliyati.
Refleksiv mezonning ko‘rsatkichlari:
o‘ziga nisbatan hissiy-qiymatli munosabatning
xususiyatlari (o‘zini-o‘zi qadrlash darajasi, uning
adekvatligi); o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini
rivojlantirish istagi; o‘zingizning va boshqa birovning
ijodiy mahsulotini ob’ektiv baholash qobiliyati.
Pedagogik kreativ salohiyatining tarkibiy
asoslari:
1. Past daraja. Natijaga erishish uchun turli xil
variantlarni izlash uchun bola vazifalarni bajarishda
qiynaladi.
2. O‘rtacha daraja. Bola natijalarga erishish
uchun turli xil variantlarni izlash uchun vazifalarni hal
qiladi
3. Yuqori daraja. Bolaga xususiyatlarni ajratib
ko‘rsatish, tasniflashning turli usullarini topish,
natijaga erishish uchun turli xil variantlarni izlash,
muammolarni aniqlash va qo‘yish, ko‘p sonli
g‘oyalarni, uzoq assotsiatsiyalarni yaratish, ob’ektni
yaxshilash, yangi foydalanishni topish bo‘yicha
vazifalar osongina beriladi.
Xulosa qilib aytganda, mashg‘ulotlarni
oldindan rejalashtirish, tarbiyachilarda tanqidiy,
kreativ tafakkurni shakillantirish va rivojlantirish,
ularni ijodiy fikrlash, yangi g‘oyalarni o‘ylab topishga
undash, ta’lim olishga bo‘lgan munosabatni
o‘zgartirish
ularni
yutuqlarga
erishishga
rag‘batlantirishda asosiy omil bo‘ladi. Tarbiyachining
ijodkor va kreativ bo‘lishi yoki bo‘lmasligi emas, balki
mashg‘ulotlarni ijodkorlik, kreativlik ruhida tashkil
etish, yangi g‘oyalarni ta’lim jarayonida sinab
ko‘rishga intilishi ularda kreativ salohiyatining boyib
borishiga zamin yaratadi. Tarbiyachining kreativ
fikrlash ko‘nikmalari ulardagi kreativlik qobiliyatini
oshirishda harakatga keltiruvchi kuch sanaladi. Aynan
mazkur ko‘nikmalar ijodiy faollik, nazariy bilimlarni
amaliy faoliyat uchun yo‘naltira olish, muammolarga
nisbatan sezgirlik, intellektual qobiliyatlar, hissiy
jihatdan erkin va ijobiy fikrlar, tafakkur tarzining
shakllanishiga xizmat qiladi. Shuningdek, har bir
tarbiyachi o‘zini-o‘zi rivojlantirishi, o‘z ustida
ko‘proq ishlashi, o‘zini-o‘zi namoyish etishi, atrof-
muhitda
bo‘layotgan
o‘zgarishlardan
va
yangiliklardan xabardor bo‘lishi, bundan tashqari
mashg‘ulotlarni tashkil etishda, avvalo rejalashtirilgan
bir qolipdagi mashg‘ulot turlaridan voz kechib,
yangilik yaratishga intiluvchanligi uning kreativ
qobiliyatining yanada boyishiga zamin yaratadi.
Foydalanadigan adabiyotlar ro‘yhati
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim
tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi
PQ-4312-son qarori.
2019-yil
8-may.
2.Muslimov
N.A.
“Kasb
ta’limi
o‘qituvchilarining
kasbiy
kompotentligini
shakllantirish texnologiyasi” /Monografiya. –T.: “Fan
va texnologiya” nashriyoti, 2013.
3. Sayidahmedov N. “Pedagogik mahorat va
pedagogik texnologiya”. – T.:“Innovatsiya - Ziyo”,
2003.
4. Qodirov R.G‘. “Yosh davrlari va pedagogik
psixologiya” . – T.:-“O‘zbekiston”- 2005.
