ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
642
SENDAN QANCHA KO’P FAXRLANSAK HAM KAM ALFRAGANUS!!
AL-FARG’ONIY BIZNING FAXRIMIZ
Yo’ldashev Nurbek Jo’rabek o’g’li
Yangiariq education centrs nodavlat ta’lim muassasi 11- sinf o’quvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10544240
Annotatsiya.
Ushbu tezisda Al-Farg’oniy, lotincha ALFRAGANUS nomi bilan ham
tanilgan bizning eng faxirli allomamiz haqida va ularning hayot yo’liga sayr etamiz. Alfraganus
IX asrda yashagan nufuzli astranom va olim. U islomning oltin asrida astranomiya va ilm-fan
olamiga katta hissa qo’shgan. Ko’plab ilmiy yozmalar yozib qoldirgan. Biz kelajak avlod uchun
o’rnak bo’ladigan hayot yo’llari haqida.
Kalit so’zlar:
Alfraganus, astranomiya, geometirik, hisob, koinot, yer, osmon, yulduz.
THE MORE WE ARE PROUD OF YOU, THE LESS ALFRAGANUS!! AL-FARGHANI
IS OUR PRIDE
Abstract. In this thesis Al-Fargani, also known as ALFRAGANUS in Latin, is about our
most famous scholar and we will walk through his life path. Alfraganus was an influential
astronomer and scientist who lived in the 9th century. He made a great contribution to the world
of astronomy and science in the golden age of Islam. He wrote many scientific works. About the
ways of life that we will set an example for the next generation...
Key words: Alfraganus, astronomy, geometric, calculation, universe, earth, sky, star.
ЧЕМ БОЛЬШЕ МЫ ТОБОЙ ГОРДИМСЯ, ТЕМ МЕНЬШЕ АЛЬФРАГАНУСА!!
АЛЬ-ФАРГАНИ – НАША ГОРДОСТЬ
Аннотация. В этой диссертации. Аль-Фаргани, также известный как
АЛЬФРАГАН на латыни, рассказывает о нашем самом известном ученом, и мы пройдем
его жизненный путь. Альфрагани был влиятельным астрономом и ученым, жившим в 9
веке. Он внес большой вклад в мир астрономии и науки в золотой век ислама, написал
множество научных трудов. Об образе жизни, который мы покажем примеру следующему
поколению...
Ключевые слова: Альфраган, астрономия, геометрическая, расчет, вселенная,
земля, небо, звезда.
O‘rta asrlarda yashagan Markaziy osiyolik olimlar orasida buyuk astronom, matematik va
geograf al-Farg‘oniy salmoqli o‘rin egallaydi. Olimning to‘liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn
Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniydir. Manbalarda uning farg‘onalik ekanligidan tashqari deyarli
boshqa ma'lumotlar saqlanmagan.
Tarjimai hol
Lekin shuni ham e'tiborga olish kerakki, O‘rta asrlarda musulmon o‘lkalarida bo‘lgan
an'anaga binoan, mamlakat poytaxti yoki markazini ham mamlakat nomi bilan atashgan. Masalan,
995 yilgacha Xorazmning poytaxti bo‘lgan Kotni, keyingi poytaxti Gurganjni ham Xorazm
deyishgan. Ba'zi arab mamlakatlarida bu odat hozir ham saqlanib qolgan.
Misrning poytaxti Qohirani - Misr, Shom (Suriya)ning poytaxti Damashqni - Shom
deyilishi shundan. Ana shu odatga ko‘ra, O‘rta asrlardagi Farg‘ona vodiysining markaziy shahri
Axsikatni ham Farg‘ona deyishgan. Al-Farg‘oniy Farg‘ona vodiysining Qubo (quva) qishlog‘ida
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
643
tug‘ilgan. Shunisi ma'lumki, al-Farg‘oniy xalifa Xorun ar-Rashidning sharqiy yerlaridagi muovini,
o‘g‘li Abdullohning (bo‘lajak xalifa al-Ma'munning) Marvdagi olimlari doirasiga kirgan.
Ehtimol, Abdulloh yoshligidan bilimga chanqoq bo‘lgani uchundir, 806 yili Marvga noib
bo‘lib tayinlanganida, Movarounnahr, Xuroson, Xorazmdan olimlarni va iste'dodli yoshlarni
to‘play boshlagan. Bu olimlarning asosiy qismi Abdulloh u yerga kelganidan avvalroq to‘plangan
bo‘lishi ham ehtimoldan xoli emas, chunki Marv avvaldan, Sosoniylar davridanoq yirik ilmiy
markaz hisoblangan.
615 yili eng so‘nggi Sosoniy shahanshoh Yazdigard ibn Shahriyor arablar ta'qibidan qochib
bu yerga kelganida poytaxtdagi kutubxona kitoblarini ham olib kelganligi ma'lum. Marv arablar
qo‘l ostida ham o‘z mavqyeini yo‘qotmadi, aksincha, to mo‘g‘ul istilosigacha o‘sib bordi. Shunga
ko‘ra, uning IX asr boshida xalifalikning yirik ilmiy va madaniy markazi bo‘lganligi tabiiydir.
Al-Farg’oniy, shuningdek, Alfraganus nomi bilan ham tanilgan, islom oltin davrining
taniqli astranomi, matematiki va yozuvchisi edi. U miloddan avvalgi 800- yillarda hozirgi
O’zbekiston hududida joylashgan Farg’ona shahrida tug’ilgan.
Farg’ona o’sha davirda muhim madaniy va illmiy markaz bo’lib, turli fanlar, jumladan
astranomiya rivojiga turtki bo’ldi. Al-Farg’oniyning asosiy astranomik asari «Samoviy harakatlar
va umumiy ilmi nujum kitobi» XII-XIII asrlarda Yevropa tillariga tarjima qilingan va ushbu kitobi
bir necha yillar davomida Yevropa Universitetlarida astranomiyada asosiy darslik vazifasini
o’tagan.
Allomaning Yer sharsimon shakilda ekanligi borasidagi qarashlari oradan sakkiz yuz yil
o’tib amalda isbotlangan mashhur sayyoh Xristafor Kolumb « Yer meridianining bir darajasi
miqdori haqida Al-Farg’oniy hisoblarining tog’iriligiga to’la ishonch hosil qildim» deya dasxad
qoldirgan.
Al-Farg’oniyning eng muhim ilmiy faoliyati astranomiya sohasida bo’lgan. U bir qancha
nufuzli asarlar yozgan, ulardan eng mashhuri «Kitob az-zij» (Astranomik jadvallar kitobi).
Bu kitobda kuzatuv astranomiyasi sohasidagi batafsil yutuqlar, jumladan samoviy jisimlar
joylashuvi va harakati haqidagi muhim ma’lumotlar berilgan. U olti asrdan ko’proq vaqt
davomida islom olami va yevropada eng ko’p qo’llaniladigan va hurmatga sazavor astranomik
matnlardan biriga aylandi.
Al-Farg’oniyning «Kitob az-Zij» asarida astranomiyada qo’llaniladigan turli matematik
usullar va asboblar, jumladan, takomillashtiriladigan astrolabya ham taqdim etilgan.
«Kitob ul-harakot as-samoviyya va javome ilm an-nujum». Al-Farg’oniy o’z asarini
«Kitob ul-harakot as-samoviy va javome’ ilm an-nujum» harakot as-samoviya va javome ilm an-
nujum» «osmon jisimlari harakati va yulduzlar to’g’irisidagi bilimlar yig’indisi» deb ataladi.
Ahmad al-Farg’oniyning bu asarida arablar orasidagi astranomiyaga oid eng oddiy va asosiy
bilimlar jamlangan. Lekin murakkab geometric asoslar asarga kiritilmagan.
Asarning oxirida o’sha vaqtda ma’lum bo’lmagan geografik o’rinlar ko’rsatrilgan jadval
bor. Yer sathini sharqdan g’arbga qarab yeti iqlimiga bo’lib chiqilgan. Har bir iqlim o’rnashgan
joyining chegaralari va belgilari aniq chizilgan. Al-Farg’oniyning kitobiga ilova qilingan bu jadval
«Ma’mun jadvali»dagi bilimlarining ken ilmiy istifodga kiritadi va ularni abadiylashtiradi.
Al-Farg’oniyning «osmon jisimlari harakati va yulduzlar to’g’irisidagi bilimlar yig’indisi»
asari Yevropada XII asrda ikki marotaba arab tilidan lotin tiliga XIII asrda esa boshqa yevropa
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
644
tillariga tarjima qilingan. U Yevropada keng yoyilgan va shuhrat topgan asarga aylanadi. Bu
asarning lotincha tarjimasi 1493- yili Ferrarda nashr etiladi. Bu asar golland sharqshunosi Yakov
Golius (596-1667) tomonidan arab tilidan lotin tiliga tarjima qilindi.
Bu tarjima asarning arab tilidagi orginal jadval GOLIUS tomonidan tarjima uchun tuzilgan
izohlar bilan birga 1667-yili (Golius vafotidan so’ng) nashr etiladi. Shunday qilib al-Farg’oniy
arab tillida asar yozgan astranomlar ichida yevropada birinchilardan bo’lib shuhrat qozonadi.
Uning olimlik shuhrati to XVIII Asrgacha barqaror bo’lib qoldi.
Al-Fargʻoniy kitobida maʼlum geografik nuqtalar jadvalini koordinatalarini koʻrsatgan
holda Sharqdan Gʻarbgacha yetti iqlimga moslab joylashtirgan. Al-Fargʻoniy “Geografiyaga
kirish”, “Yer yuzida maʼlum boʻlgan mamlakatlar va shaharlarning nomlari, shuningdek, ularning
iqlim sharoiti” asarlari ham muallifidir.
Farg‘oniyning “Osmon harakati kitobi va yulduzlar ilmlari to‘plami” risolasi 30 bobdan
iborat bo‘lib, o‘z davrining astronomik bilimlarining ixcham ensiklopediyasidir. Risolat 12-
asrdagi tarjimalar tufayli Yevropada keng tarqaldi. arab tilidan lotin tiliga oʻtgan va 13-asrda. -
boshqa Yevropa tillarida.
Birinchi marta 1493 yilda nashr etilgan. Farg‘oniyning astronomiya sohasidagi asarlari
Yevropada 700 yil davomida qomus va o‘quv qo‘llanma sifatida foydalanilgan.
Al-Farg‘oniy amaliyotchi bo‘lib, samoviy jismlarni kuzatgan holda ko‘plab kashfiyotlar
qilgan. Shunday qilib, u Yerning sharsimonligini ilmiy jihatdan isbotladi, yilning eng uzun kunini
- 22 iyunni va eng qisqa kunini - 23 dekabrni belgiladi. Farg‘oniy ham quyosh dog‘lari
mavjudligini aniqlagan va 832 yilda sodir bo‘lgan quyosh tutilishini bashorat qilgan.
Olim umrining so‘nggi yillarini Qohirada o‘tkazdi. U erda u yulduzlarning joylashishini
aniqlash va ular orasidagi masofani o'lchash uchun asbob - astrolabani qurish bilan shug'ullangan.
Olim matematik tavsif berdi va ushbu qurilmani takomillashtirish chora-tadbirlarini taklif qildi.
Uning Qohiradagi faoliyati samarasi Nilomere yoki Nilometer deb ataladigan qurilish edi. U 861
yilda al-Fargʻoniy boshchiligida Nil daryosidagi suv darajasini oʻlchash uchun qurilgan.
Bu o'lchovlar Misr hayoti uchun juda muhim edi. Nildagi suvning haddan tashqari
ko'tarilishi botqoqlanishga va kuchli suv toshqini yillarida hosilning etishmasligiga olib kelishi
mumkin.
Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning ta'riflariga ko'ra, ba'zan Nil suv bosganda, u
nafaqat butun deltani, balki uning atrofidagi hududlarni ham suv bosgan, shuning uchun bir
qirg'oqdan ikkinchisiga o'tish uchun ikki kun kerak bo'lgan. Nil daryosining Roda orolida
joylashgan Farg'oniy nilometri toshqinni bashorat qilishda muhim ahamiyatga ega edi. Ushbu bino
hanuzgacha poytaxtning diqqatga sazovor joylaridan biri hisoblanadi.
Ahmad al-Farg‘oniy jahon ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk o‘zbek
olimlaridan biridir. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, uning bebaho merosi olimlar, zamondoshlari
uchun amalda qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan.
Bu fikrni XII asrda olimning “Astronomiya asoslari kitobi” asari lotin va ibroniy tillariga
tarjima qilingani ham tasdiqlaydi. 1998-yilda jahon hamjamiyati YUNESKO shafeligida jahon
ilm-faniga ulkan hissa qo‘shgan buyuk olimning 1200 yilligini nishonladi.
REFERENCES
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
645
1.
Alfaraganii.Elementa Astronomiac ex trad. J.Chiristimanni, Francofrurti.
2.
Campani R. Alfragano. II « Libro dell» aggragazione delle stell». Firenze 1930
3.
A.Ahmedov. « Mutloq» Toshkent: Toshkent islom universiteti nashriyoti 2002
4.
A.Nosirov, H.hikmatullayev. Ahmad Farg’oniy: esse.- Toshkent: « Cholpon» 1998.
