393
ЁШЛАРНИ МУНТАЗАМ СПОРТ БИЛАН ШУҒУЛЛАНИШИ ҚОН ТИЗИМИГА
ТАЪСИРИ
Раимов Давлатнур Илхомжонович
Гулистон давлат педагогика институти
Ўқитувчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.10558104
Аннотация.
Мазкур илмий мақолада Ўзбекистонда ёшларни мунтазам спорт
билан шуғулланиши қон тизимига таъсири ўрганиш ва Ўзбекистон иқлим шароити кескин
континентал минтақа бўлганлиги учун ёшларни мунтазам спорт билан шуғулланиши,
ҳамда алоҳида танлаб олинган спорт тури бўйича спортчининг юқори кўрсаткичларга
эришишларида жисмоний машқлар орқали организмни чиниқтириш, жисмоний
қобилиятларини ривожлантириш, булардан келиб чиққан ҳолда, ўқув юртларида мунтазам
спорт билан шуғулланувчиларнинг жисмоний ҳолатини ўрганиб, таҳлил қилиш ва қон
тизимига таъсирини ўрганиш каби йўналишлари ёртилган.
Калит сўзлар:
куч, тезкорлик, чидамлилик, чаққонлик, лимфацитор, нейтрофил
лейкоцитоз, гемоглобин, глюкоза, конвексия, нейтрофил.
THE EFFECT OF REGULAR SPORTS IN YOUNG PEOPLE ON THE BLOOD
SYSTEM
Abstract.
In this scientific article, the effect of regular sports participation of young people
in Uzbekistan on the blood system is studied, and because the climate of Uzbekistan is a harsh
continental region, regular sports participation of young people, as well as training of the div
through physical exercises, development of physical abilities, in the achievement of high
performance of athletes in a specially selected type of sport, among these based on this, directions
such as studying and analyzing the physical condition of regular sportsmen and studying the effect
on the blood system are highlighted in educational institutions.
Key words:
strength, speed, endurance, agility, lymphocyte, neutrophilic leukocytosis,
hemoglobin, glucose, convection, neutrophil.
ВЛИЯНИЕ РЕГУЛЯРНЫХ ЗАНЯТИЙ СПОРТОМ У МОЛОДЫХ ЛЮДЕЙ НА
СИСТЕМУ КРОВИ
Аннотация.
В данной научной статье изучено влияние регулярных занятий
спортом на кровеносную систему молодежи Узбекистана, а поскольку климат
Узбекистана является суровым континентальным регионом, молодые люди регулярно
занимаются спортом, а также тренируют организм. посредством физических
394
упражнений, развития физических способностей, с целью достижения высоких
результатов спортсменов в отдельных видах спорта., на основе них разработаны такие
направления, как изучение и анализ физического состояния регулярно занимающихся
спортом в образовательных учреждениях и изучение влияния на выделена система крови.
Ключевые слова:
сила, скорость, выносливость, ловкость, лимфоцит,
нейтрофильный лейкоцитоз, гемоглобин, глюкоза, конвекция, нейтрофил.
Ёшларнинг жисмонан бақувват ва баркамол бўлиб ўсишлари учун мунтазам
равишда улар спортнинг керакли турлари билан шуғулланишлари зарур. Лекин, мунтазам
спорт билан шуғулланишнинг инсон организимига таъсири, шуғулланишлар, оғирлик
даражаси охиригача ўрганилмаган. Шунинг учун биз мунтазам спорт билан шуғулланиши
қон тизимига таъсирини ўрганишни ва бу таъсир чегараларини тавсия қилишни долзарб
масала ҳисобладик. Спорт нафақат жисмоний, балки маънавий камолотга эришишда ҳам
муҳим омилдир. У иродани тоблайди, аниқ мақсад сари интилиш, қийинчиликларни чидам
ва бардош билан уйнашга ўргатади. Инсон қалбида ғалабага ишонч, ғурур ва ифтихор
туйғуларини тарбиялайди.
Республикамиз мустақилликка эришганидан сўнг, спортга бўлган эътибор нафақат
бизнинг давримизда, балки бундан бир неч юз йиллар яшаб ўтган аждодларимиз
даврларида ҳам муҳим масалалардан бўлган. Ўша пайтлари ҳам ҳар хил халқ ўйинлари,
мусобақалари ўтказилиб турилган. Демак, инсоният абадул- абад тарбия жараёнида тана
тарбияси, одам боласининг жисмоний фазилатлари деб атлмиш “куч”, “тезкорлик”,
“чидамлилик”, “чаққонлик”, “эгилувчанлик”, “бўғинлар ҳаракатчанлиги” ва “мускул
эластиклиги”ни ривожлантиришга уринганлар.Тарихан энг илғор ва самарали ҳисобланган
қулдорлик давридаги “Спарта”, “Афина” системалари, “Антик гимнастика”, “Олимпиада
ўйинлари” ёки ўрта аср грекларининг “Пентайлан”и, шведларнинг “Педогогик
гимнастикаси”, французларнинг “Эбер системаси” ва ҳоказолар ҳар бир ҳалқ, давлат
аҳолисининг жисмоний тарбия йўналишини белгилаган. Жахонгир бобомиз Амир Темур
ҳам ўзининг 27 давлатини бирлаштирган, Темурийлар жисмоний тарбияси тизимига эга
бўлганлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Чуҳки боболаримизнинг сарбозларига 3-5-7 йиллик
ҳарбий юришларида жуда катта жисмоний таёргарлик даражасига эга бўлиши талаби
қўйилган, чидамлилик, куч, чаққонлик каби жисмоний сифатларни жанговор ҳолда ишлаш
тизимли машқ қилишни талаб қилган.
395
Буларнинг барчаси ёш авлодни жисмонан баққуват, чидамли ва баркамол бўлиб
риважланишига қаратилган сайи ҳаралатларидир Шундай экан юртимизда ҳартомонлама
соғлом, ўзининг куч – қуввати, баркамоллиги билан ўзгаларни ҳавасини ўйғотадиган
ёшларни тарбиялаш олй мақсадимиз бўлмоғи керак.
Жисмоний машқ ва жисмоний иш қон таркибининг маълум миқдорда ўзгаришига
олиб келади. Бу ўзгаришлар чуқурлиги жисмоний фаолиятнинг давом этиш муддатига ва
тезлигига боғлиқ. Қонда бўладиган бундай ўзгаришлар бевосита жисмоний машқ
бажарилаётган пайтдан ташқари ундан олдин (старт олди реаксияси) ва кейин ҳам
кузатилади. Даставвал жисмоний фаолият қон шаклли элементларнинг кўпайишига олиб
келади. Бу хил лейкоцитларнинг кўпайиши миоген лейкоцитоз дейилиб у уч хил бўлади.
1. Лимфацитор лейкоцитоз, бунда оқ қон таначалари сони 1мм
3
қонда 1000-12000-га етади.
2. Бирламчи нейтрофил лейкоцитоз, бунда лейкоцитлар сони 1 мм
3
қонда 16000-18000-гача
кўпаяди.
3. Иккиламчи нейтрофил лейкоцитоз, оқ қон таначалари 1 мм
3
қонда 30000-50000-гача
кўпаяди. Бу ҳол жуда оғир ва давомли мускул фаолиятида кузатилади.
Жисмоний машқ билан доимий шуғулланиш қонда гемоглобин, глюкоза, ёғлар,
ферментларнинг кўпайишига олиб келади. Кучли жисмоний машқ қон таркибидаги айрим
тўлиқ оксидланиб улгурмаган моддалар миқдорини кўпайтиради. Масалан 100 мл қонда сут
кислотасининг миқдори 200-250 мг-га етиши мумкин. Бу меъёрга нисбатан 20-25 марта
кўпдир.
Капилляр қон томирлари жуда ингичка бўлиб, уларнинг сони қайси аъзода моддалар
алмашинуви жадал бўлса шунча кўп бўлади. Масалан юрак мускулларида 1 мм
2
юзада
уларнинг сони тана мускулларига нисбатан 2 баравар кўп. Капиллярларда қон босими 8-40
мм симоб устуни орасида бўлади, қоннинг оқиш тезлиги еса 0,3-0,5 мм/сек. Тинч турган
мускулларда капиллярларнинг фақат озгина қисми очиқ бўлади (яъни улар орқали қон оқиб
ўтиб туради), қолганлари еса ёпиқ ҳолда бўлади. Масалан тинчлик пайтида тана
мускулларининг 1 мм
2
35-65 та очиқ капилляр бўлса, у қисқара бошлаганидан очиқ
капиллярлар сони 2500-3000 тага етади.
Жисмоний иш жараёнида очиқ капиллярлар соннинг кўпайиши артериоллаларда қон
босимининг кўтарилиши билан тушунтирилади.
Веноз капиллярларда босим 20-30 мм симоб устунига тенг бўлса, оёқ ва қўл вена
томирларида 5-9 мм симоб устунига баравардир. Кавак веналардаги босим нафас олиш
396
ҳаракатларига боғлиқ, нафас олишда у атмосфера босимидан паст бўлса нафас чиқаришда
2-5 мм сим. устунига тенглашади.
Вена қон томирларининг деворлари анча нафис бўлиб, уларнинг кенгайиши артерия
қон томирларига нисбатан 100-200 марта ошиқ. Шунинг учун вена қон томирларида анча-
мунча қон тўпланиб қолиш имкониятга эга. Веналарда қон тезлиги артерия қон
томирларига қараганда бир мунча паст, чунки капиллярлардан ўтгунча у ўз тезлигини
йўқотади. Аортада қон ковак веналарга қараганда 2 баравар тез оқади.
Пастки ковак вена ва оёқ веналарида қон ҳаракати оғирлик кучига қарама-қарши
бўлганлиги учун қийин кечади. Лекин буни енгиллаштирадиган омиллар ҳам мавжуд.
Биринчидан вена қон томирларида юқорига қараб очиладиган клапанлар мавжуд,
иккинчидан тана мускуллари қисқариши ва учинчидан нафас олишда плевра пардалари
орасидаги босимнинг камайиши. Бу омиллар пастки ковак вена ва оёқ веналарида қон
оқишини осонлаштиради. Нафас олиш мускулларининг венада қон оқишига таъсирини
нафас олиш насоси, мускуллар фаолиятининг иштирокини мускул насоси деб айтилади.
Статик машқларни бажариш (оғирлик кўтариш) веналарда босим ошишига олиб келади ва
бу ҳол кўкрак ичи босимини кучайтириб ковак веналарда босмни оширади. Бу ҳол юракка
кам қон қуйилишига олиб келади, натижада юракдан чиқадиган қон миқдори ҳам камайиб
бош миянинг қон билан таъминланиши ёмонлашади. Куч ишлатиб бажариладиган айрим
машқларнинг (штанга кўтариш) қийинлиги ҳам шунда.
Мунтазам спорт билан шуғулланиш ёшларнинг организмида моддалар алмашинуви
жадаллашди, мускуллар чидамлилиги ва кучи ортди, нафас олиш тизимида ўпка яхши
ривожланган бўлиб копилярлар билан таъминланиши ортган ва натижада ҳаводаги
кислородни кўпроқ миқдорда ўзлаштира олиш имконияти ортган, юрак-томир тизими
ривожлниб ҳажми ортган, юрак чидамлилиги юқори натижаларга етган. Буларнинг барчаси
узоқ вақт давомида чарчамасдан жисмоний иш билан шуғулланиш имконини беради.
Юқоридаг натижаларга эришиш учун организмни ёшлигидан бошлаб тизимли,
мунязам ва мос равишда жисмоний машқлар ва спорт трлари билан шуғуллантириб,
организмни чиниқтириш ва уни чидамлилигини ортириш мумкин. Бу эса келажакда ҳам
жисмонан ҳам маънан соғлом инсон тарбиялашга замин бўлиб хизмат қилади. Шу сабабли
ёшларни тобора спортга бўлган қизиқишларини ортириб, уларни ҳар хил чидамлиликни
орторадиган спорт турларига жалб қилиш ушун янги-янги дастурлар ишлаб чиқиш зарур,
шаҳар ва туманларда спорт мактаблари сонини кўпайтириш зарур.
397
REFERENCES
1.
Вазирлар Махкамасининг “Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада
ривожлантириш тўғрисида”ги 1999 йил 27 майдаги №271 –сонли қарори
2.
Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистонда Болалар спортини ривожлантириш
жамғармасиниг фаолиятини ташкил этиш тўғрисидаги 2003 йил 31 октябрдаги
№ 374-сонли қарори.
3.
И. Ф. Азимов, С. Собитов «Умумий ва спорт физиологиясидан машғулотлар учун
қўлланма». Т. 1995 йил.
4.
А. Н. Арипов ва бош. Таржимаси. «Физиологиядан амалий машғулотлар учун
қўлланма». Тошкент, Ибн Сино нашриёти, 1996 йил.
5.
Азимов И.Ғ.Собитов Ш.С. Физиология. Жисмоний тарбия институтлари учун ўқув
қўлланма. Т. ЎзДЖТИ нашриёт бўлими 1996 й
6.
Азимов И.Ғ, Ҳамрақулов А.К, Собитов Ш.С. Умумий ва спорт физиологиясидан
амалий машғулотлар. Т. Ўқитувчи, 1992 й.
7.
Р. Г. Ноздрачев. «Обший курс физиологии человека и животних». М. Висшая школа.
1994 г.
8.
Б. З. Зарипов «Ёшга оид физиология» Тошкент 1991 йил.
9.
Ilhomovna, M. S. (2021). Eco-friendly environment-the foundation of a healthy
generation. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(6),
892-895.
10.
Musurmonova, S. I. (2021). THE ROLE OF PARENTS IN ENVIRONMENTAL
EDUCATION FOR SMALL CHILDREN. In НАУКА И СОВРЕМЕННОЕ
ОБРАЗОВАНИЕ: АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, ДОСТИЖЕНИЯ И ИННОВАЦИИ
(pp. 104-106).
