ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1070
INGLIZ TILSHUNOSLIGIDA KONSEPT VA GIPERKONSEPT MASALASI
Bozorova O‘g‘iloy Quvvat qizi
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10579627
Annotatsiya. Ushbu maqolada ingliz tilshunosligi tarixi, "tushuncha va giperkonsept",
"kognitiv" tilshunoslik masalalarining xususiyatlari va ta'rifi, muammolari va echimlari ingliz
tilshunosligi.
Kalit so’zlar: Muammo, tushuncha, giperkonsept, ingliz tilshunosligi. Kontekstida ingliz
tilshunosligi, "kontseptsiya" va "giperkontsept" atamalari odatda boshqa tillarda yoki ma'lum bir
ta'lim sohalarida bo'lgani kabi ishlatilmaydi. Biroq, keling, umumiy tushuncha berish uchun ushbu
atamalar aniqlangan.
THE ISSUE OF CONCEPT AND HYPERCONCEPT IN ENGLISH
LINGUISTICS
Abstract. In this article history of English linguistics, consepts of characteristics and
definition of the issue of "concept and hyperconcept", "cognitive" linguistics, problems and
solutions English linguistics.
Keywords: The issue, concept, hyperconcept, English linguistics. In the context of English
linguistics, the terms "concept" and "hyperconcept" are not commonly used in the same way they
might be in some other languages or specific fields of study. However, let's define these terms to
provide a general understanding.
ПРОБЛЕМА КОНЦЕПТА И ГИПЕРКОНЦЕПТА В АНГЛИЙСКОЙ
ЛИНГВИСТИКЕ.
Аннотация. В данной статье рассмотрены история английского языкознания,
«концепт и гиперконцепт», характеристика и определение вопросов «когнитивного»
языкознания, проблемы и пути решения английской лингвистики.
Ключевые слова: Проблема, концепт, гиперконцепт, английское языкознание. В
контексте английской лингвистики термины «концепция» и «гиперконцепция» обычно не
используются так, как в других языках или конкретных областях исследования. Однако
давайте определим эти термины, чтобы дать общее понимание.
Ayni paytda tilga antroposentrik yondashuv tilshunoslik sohasining eng so’ngi yutuqlarini
o’zida mujassam etib, mustaqil paradigm sifatidagi maqomini tobora mustahkamlab bormoqda.
Ko’plab tadqiqotchilarning e’tirof etishicha, kognitiv tilshunoslik va lingvokulturologiya
antroposentrik paradigmaning yetakchi yo’nalishlari hisoblanadi. O’tgan asrning so’ngi choragida
o’zining ilk qadamlarini qo’ygan kognitiv tilshunoslik XXI asr boshodayoq lingvistikaning
peshqadam sohalaridan biriga aylanib ulgurdi. Zamonaviy kognitiv tilshunoslikning vujudga
kelishi amerikalik olimlar J.Miller, J.Bruner, J.Lakoff, R.Langaker, R.Jakendoff va boshqalarning
ilmiy ishlari bilan bog’lanadi. Kognitiv tilshunoslik tilni falsafadagi bilish nazariyasi bilan
bog’lab, uning hosil bo’lishidagi psixologik, biologik va eyrofiziologik jihatlarning ijtimoiy,
madaniy va lisoniy hodisalar bilan uzviy aloqasini ilmiy tadqiq etuvchi soha hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1071
Kognitiv so’zi inglizcha “cognize-bilmoq, anglamoq, tushumoq” demakdir. Kognitiv
tilshunoslik “chegaradosh fan” bo’lib, kognitologiya, kognitiv psixologiya, psixolongvistika,
lingvistika kabi sohalar to’qnashuvida vujudga keldi. 1975-yilda J.Lakoff va S.Tompsonning
maqolasida “kognitiv grammatika” termini paydo bo”ldida 80-yillarda yevropaning an’anaviy
tilshunosligida kognitiv tilshunoslik qaror topdi. Rus tilshunosligiga esa kognitiv lingvistika
V.I.Gerasimovning (“Новое в зарубежной лингвистике”, 1988) ilmiy maqolasi bilan kirib keldi.
Rus tilshunosligining yana bir atoqli vakili E.S.Kubryakova quyidagicha fikr bidiradi:
“Kognitologiya ko’p qirrali fan sohalaridandir. Uning doirasida shakllangan tilshunoslik,
o’z navbatida, murakkab vazifa ijrosini ko’zlaydi, lisoniy va bilim stukturalari o’rtasidagi
munosabatlar hamda doimiy muqobilliklar tahlili, izohi rejalashtiriladi”.
O’zbek tilshunosi Sh.S.Safarovning fikriga ko’ra, “Kognitiv tilashunoslikning vazifasi til
yordamida bilim olish va saqlash, tilni amalda qo’llash, hamda uzatish, umuman til tizimi va
tarkibini inson miyasidagi in’ikosi sifatida tafakkur bilan bog’lab, chuqur ilmiy tadqiq etishdir.
Professor A.Mamatov til tizimini kognitiv jihatdan tahlil qilish borasida fikr yuritar ekan,
shunday deb yozadi: “Kognitiv fan kognisiya bilan shug’ullansa, kognitiv tilshunoslik
kognisiyaning, ya’ni bilishning tilda aks etishini, verballashuvini tadqiq qiladi. Tilga bo’lgan
kognitiv yondashuv – bu til shaklining oxir-oqibat inson ongi, fikri, bilish strukturalarining aks
ettirilishidir. Kognitivlik o’z tuzilishiga ko’ra insonning bilish faoliyatiga tayangan barcha tipdagi
bilimlarning tizimlashishini ifodalaydi.
XXasrning oxirlariga kelib, til va madaniyat muammosi masalasini o’rganishni maqsad
qilgan – tilshunoslikning yangi sohasi lingvokulturologiya jadal rivojlandi.
Lingvokulturologiya – madaniyatshunoslik va tilshunoslik fanlari o’rtasida umumlashma
fan bo’lib, til va madaniyatning o’zaro ta’siri va bog’liqligi, bu bo’liqlikning shakllanishi hamda
yaxlit bir sistema sifatida til va tildan tashqarida aks etishi kabi hodisalarni o’rganish bilan
shug’ullanadi.
Lingvokulturologiya o’rganish obyektiga ko’ra madaniyatshunoslik va tilshunoslik
fanlariga birmuncha yaqin, biroq mazmun-mohiyati, o’rganish obyektiga bo’lgan yondashuviga
ko’ra farqli deb aytish mumkin. Uning chegaralanuvchi maqomi shundan iboratki, u xalq
madaniyatining tilda namoyon bo’lishi hamda ifodalanishi, til mentaliteti, milliyligi, til ruhiyati
bilan bog’liq arvishda nutqiy muloqotni tashkil etishdagi milliy-madaniy spesifik qoidalarni
o’rganadi hamda millatning tilda aks etgan o’ziga xos milliy til xususiyatlarini aniqlash
hodisalarini tadqiq etish bilan shug’ullanadi. Lingvokulturologiyaning vazifasi shundan iboratki,
u til birliklarining madaniy mazmunini o’zga til elementlari va madaniyatining tanish simvolik
kodlari bilan almashtiradi.
Ushbu ikki soha uchun ham umumiy bo’lgan asosiy kategoriyalardan biri, muhim
o’rganish obyekti – bu konseptdir. Bu atamani ilk bor 1928-yilda rus tilshunosi Askoldov o’z
maqolasida qo’llagan. U konseptga “bu bir tur yoki boshqa turdagi tushunchalar haqida fikrlash
jarayonini o’zida aks ettiradigan birlikdir”, deb izoh bergan. Ammo shunga qaramay ushbu
atamaga XXasrning 70-yillarida ham chuqur izoh talab qiladigan muammo sifatida qaralardi.
Konsept tushunchasining tilshunoslar istemoliga kirishi 80-yillarda ingliz olimlari
R.Jakendof, G.Lakof va M.Johnson larnining asarlari bilan bog’liqdir. Aynan o’sha matnlarda
konseptualizatsiya, konseptual mohiyat atamalari uchrab turadi. Konsept tushunchasining lug’aviy
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1072
ma’nosi ustida ahm ko’pgina olimlar har xil fikrlarni bildirishadi. Unga ko’ra mantiqiy kategoriya,
amaliy falsafa tushunchasi, milliy mentalitetning asosiy birligi sifatida qaraydiganlar ham bor.
“Konsept”-lotincha “conceptus” so’zidan olingan bo’lib, “tushuncha” ma’nosini bildiradi.
Kognitiv atamalar lug’atida esa konsept atamasiga quyidagicha ta’rif beriladi: konsept
bizning tafakkurimizdagi aqliy va psixik resurslarning inson bilim va malakalarida aks etishiga
xizmat qiladigan tushunchadir. “Konsept” atamasi zamonaviy tilshunoslikda biror bir leksik
birlikning tafakkurdagi obrazini ifodalash uchun qo’llaniladi. Kundalik ilmiy ijodda esa konsept
atamasi “tushuncha” bilan sinonim sifatida qo’llaniladi.
Tilshunoslikning yangi yo’nalishi – lingvomadaniyat til va madaniyat o’rtasidagi
bog’liqlikni o’rganadi. Konsept uning markaziy tushunchasi hisoblanadi. Professor N.Mahmudov
lingvokulturologiyada (lingvomadaniyat) konseptning о‘rganilishi xususida shunday yozadi:
“Lingvokulturologik tadqiqotlarda aynan konseptning ifodalanishi muammolariga juda katta
e’tibor qaratilmoqda, internet materiallari bilan tanishganda, masalan, Rossiyadagi tilshunoslikda
bu yо‘nalish nihoyatda keng tarqalganini kо‘rish mumkin, bu boradagi ishlarni sanab, sanog‘iga
yetish mushkul. Hatto sо‘nggi yillarda yoqlangan nomzodlik dissertatsiyalarining juda katta qismi
aynan u yoki bu tilda konseptning lingvokulturologik tadqiqiga bag‘ishlangan”. Garchi ushbu
atama kognitiv tilshunoslik va lingvokulturologiya uchun ham muhim kategoriya hisoblansada,
uning ushbu fanlardagi izohi farqlidir.
Ushbu termin tilshunoslikda o’tgan asrning 80-yillariga qadar tushuncha so’ziga sinonim
sifatida ishlatilgan bo’lsa, bugungi kunga kelib uning izohi tushuncha terminiga nisbatan
kengayganini ko’rish mumkin. Konsept tushunchasi deyarli barcha atoqli tilshunoslar tomonidan
keng tadqiq qilinib, ularning barchasi ushbu tushunchani turlicha individual tarzda talqin qilishadi.
Y.A.Stepanov va S.A.Askoldovning fikri bir biriga juda yaqindir, ular konseptni “mantiqiy
kattegoriya” sifatida talqin etishadi.
Ya’ni Askoldovning fikricha “konsept bu madaniyat elementlaridan birining kishi
tafakkurida shakllangan shaklidir, xuddi nshu shaklda madaniyat kishining mental dunyosiga kirib
boradi”. Yana bir rus tilshunosi V.A.Maslova konsept ma’nosiga ko’p qirrali tuzilma sifatida
qarab, nafaqat til egalari tomonidan o’ylanadigan, balki ular o’zlari his qiladigan hayajon, baho,
milliy obraz va konnatatsiyani o’z ichiga olishini ko’rsatadi va konsept tuzilishida o’zgacha nuqtai
nazar borligini ta’kidlaydi. Konsept markazida qadrlilik turishi, u madaniyat tadqiqiga xizmat
qilishi, madaniyat asosida aynan qadrlilik prinsipi yotishini ham o’z fikrlarida bayon etgan.
Qolaversa, har bir konsept murakkab mental uyg’unligi, ma’noviy tuzilishidan tashqari
insonni ifodalayotgan obyektga munosabati va umuminsoniy yoki umumiy, milliy-madaniy,
ijtimoiy, til egalariga tegishli, shaxsiy individual komponentlarni o’z ichiga olishini ta’kidlaydi.
Demak, konsept lingvomadaniyatda eng faol qо‘llanuvchi birlik sanaladi. Konsept lingvomadaniy
birlik sifatida u yoki bu xalq madaniyatining о‘ziga xos jihatlarini ifodalaydi.
REFERENCES
1.
Кубрякова Е.С О когнитивной лингвистики и семантики термина когнитивны//
Вестник Воронежского государственного университета. –Воронеж, 2001.90-с
2.
Safarov Sh. S. Kognitiv tilshunoslik.-Jizzax: Sangzor,2006.- B.91
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1073
3.
Mamatov A. E. Tilga kognitiv yondashuvning mohiyati nimada? Tilshunoslikning dolzarb
masalalari: Prof. A.Nurmonov tavalludining 70 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan ilmiy-amaliy
anjuman materiallari.-Andijon,2012/-B.212-219.
4.
Аскольдов С.А. Концепт и слово// Русская словесность. От теории словесности к
структуре текста. Антологтя.-М:Аcademia. 1997.-C.267-280
5.
Ray Jakendoff, 1989: “What is a concept, that a person may grasp it”. Program in Linguistics
and Cognitive science Brandies University Watham.
6.
George Lakoff : 1980: Metapfors We Live BY
7.
Mahmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yo’llarini izlab// O’zbek tili va adabiyotiT.:2012,
3-16-B
