4
UDK: 339.137:34 (575.1)
О‘ZBEKISTONDA RAQOBATNI SHAKLLANISHIDA ANTIMONOPOL
QONUNCHILIKNI SAMARADORLIGI
Raimjonov Abdulaziz Ahmadovich
Toshkent Gumanitar Fanlar Universiteti
Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo’yicha) yunalishi 1-kurs talabasi.
Tel: +99891)165-37-27.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10623814
Annotatsiya. O‘zbekistonning jaxon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvining kuchayishi
sharoitida ichki bozorda raqobat muxitini ta’minlashga qaratilgan antimonopol siyosatni
rivojlanishini tadqiq etishga bag‘ishlangan. Ilmiy ishda antimonopol qonunchilik vujudga
kelishining jaxon tajribasiga tayangan xolda misollar keltirilgan, xamda O‘zbekistonda ushbu
soxaning rivojlanishi bosqichlarga taqsimlab taxlil qilingan va uni samaradorligi kursatib
berilgan.
Tayanch suzlar: raqobat, raqobat muxiti, raqobatbardoshlik, demonopolizatsiya,
antimonopol qonunchilik, monopoliya, iste’molchi xukuklari, reklama.
THE PLACE OF ANTITRUST LEGISLATION IN THE FORMATION OF A
COMPETITIVE ENVIRONMENT IN UZBEKISTAN
Abstract. The article is devoted to studying development antitrust policy aimed at ensuring
a competitive environment in the home market under condition of increasing integration of
Uzbekistan into the world economy. In the research, world experience of developing of antitrust
laws is reviewed and developing of the sphere in Uzbekistan is also investigated stage by stage.
Keywords: competition, competitive environment, competitiveness, de-monopolization,
antitrust legislation, monopoly, consumer rights, advertisement.
МЕСТО АНТИМОНОПОЛНОГО ЗАКОНОДАТЕЛСТВА В ЭФЕКТИВНОМ
ФОРМИРОВАНИИ КОНКУРЕНТНОЙ СРЕДИ В УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация. Статя посвяшена исследованию развития антимонополной политики,
направленной на обеспечение конкурентной среди на внутреннем ринке в условиях
усиливаюшейся интегратсии Узбекистана в мировую экономику. В данном исследовании
рассмотрен мировой опит появления антимонополного законодателства, а также
изучено поэтапное развитие данной сфери в Узбекистане.
5
Ключевие слова: конкуренция, конкурентная среда, конкурентоспособност,
демонополизация, антимонополное законодателство, монополия, права потребителей,
реклама.
Kirish.
Jaxon amaliyotida antimonopol qonunchilik bir asrdan ko‘p tarixga ega. Dastlabki
qonunchilik XIX asr oxirida AQShda neft sanoati va temir yo‘l orqali tashish soxasida monopoliya
yoki trastlarni jilovlash maqsadida paydo bo‘lgan.
Ishlab chiqarish va kapital konsentratsiyasida ishtirok etish, monopoliyaning o‘sishiga
javoban AQSH kongressi 1890 yilda Sherman qonunini qabul qildi. 7ta moddadan iborat bo‘lgan
mazkur qonun juda keng bo‘lib, nimalar savdoga to‘siq bo‘lishini va qanday xarakatlar savdoning
monopollashuvini ifodalashini tushuntirmaydi. Qonunni talqin qilish xuquqi sudlarga taqdim
qilingan edi. Sudlar aloxida xolatlarni ko‘rib chiqish asosida ushbu qonun bo‘yicha o‘z sharxlarini
berishgan, keyinchalik sudlar pretsedentni ko‘rib chiqishda biror bir termin yoki modda qanday
sharxlangan bo‘lsa, ushani dalil qilib ko‘rsatishgan.
Mazkur qonun ijrosining nazorati AQSH Adliya departamentiga yuklatilgan bo‘lib,
keyinchalik Sherman qonuni buzilish xolatlarini ko‘rib chiqish ko‘payganligi sababli Antitrest
bo‘limi tashkil qilindi. Ushbu bo‘lim moxiyatan AQShning ilk antimonopol tashkiloti bo‘ldi.
Ammo Sherman qonunida biznes birlashishi sababli yuzaga keladigan monopoliyalar
haqida aytilmagan, erkin bozorda raqobatni chegaralovchi ko‘pgina faoliyat turlarini qamrab
olinmagan hamda qonun tilining bir xil emasligi sababli qoidalar noaniq va ikki ma’noli
tushuntirilgan. Shuning uchun 1914 yil narxlardagi diskriminatsiyani, raqobatni kuchsizlanishiga
va bozorlarni monopollashuviga olib keluvchi kompaniyani sotib olish bilan birlashuvini
taqiqlovchi Kleyton qonuni qabul qilindi. Shu yili Federal savdo komissiyasi Adliya
departamentidan mustaqil bulgan yangi antimonopol tashkilot tug‘risidagi qonun qabul qilindi.
Antitrest qonunlarini qullash amaliyotida Sherman va Kleyton qonunlariga tuzatishlar
kiritgan Robinson Petman qonuni (1936 y.), Seller-Kifover qonuni (1950 y.) va Xart-Skott-Rodino
(1976 y.) qonunlari qabul qilindi. Natijada AQSH antimonopol qonunchiligi AQSH
iqtisodiyotining dinamik o‘zgarishi bilan bog‘liq xolda o‘zgarib bordi.
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi.
O‘zbekistonning jaxon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi hamda tashqi savdoning libe-
ralizatsiyalashuvi jarayonlarining kuchayishi sharoitida ichki bozorda raqobat muxitini ta’minlash,
mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshirish talab qilinadi.
6
Bu esa mamlakatda raqobat muxitining shakllanish jarayonini tadqiq etish, soxaga doir
qonunchilikni takomillashtirish, antimonopol siyosatni amalga oshirish mexanizmlarini
rivojlantirishni obe’ktiv zaruratga aylantiradi.
Shu bois, raqobatni rivojlantirish tarkibiy isloxotlarining amalga oshirishda davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Bu hususida O‘zbekistan Respublikasi Prezidenti
Shavkat Miromonovich Mirziyoyev: «Dunyo tajribasini o‘rganib, o‘z yo‘limizni topishimiz
zarur». «Monopoliyadan chiqarish, raqobatni ta’minlash, iste’molchilar xuquqlarini himoya qilish
bo‘yicha yakdil yo‘nalishimiz bo‘lishi kerak", - deb ta’kidlagan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 28-may kuni
iqtisodiyotda raqobat muxitini ta’minlash va iste’molchilar xuquqini himoya qilish borasidagi
ustuvor vazifalar muxokamasiga bag‘ishlangan yig‘ilishdagi nutqida xar tomonlama qilinadigan
amaliy ishlarni belgilab berdi.
Ilmiy muammoning qo‘yilishi.
XX asrning 90-yillarigacha O‘zbekistonda barcha soxalarda davlat monopoliyasi hamda
markazlashgan rejali iqtisodiyotning o‘ziga xos xususiyati sababli raqobat mavjud emas edi.
Rejali iqtisodiyotning monopol effektlari quyidagi kurinishda namoyon bo‘ldi:
1) ko‘pchilik tarmoqlarda 1-2 ta yirik korxonalar tomonidan namoyish qilingan
konsentratsiyaning yuqori darajasi;
2) narxlarning o‘rnatilishi va resurslarning taqsimlanishi markazlashgan;
3) xar bir korxona o‘z tovariga ortiqcha talab natijasida muqarrar monopol bo‘lganda,
"sotuvchi bozori"ni shakllantiradigan tovarlarning umumiy defitsiti;
4) bozor iqtisodiyotlaridagi raqobatning asosi xususiy korxonalarning mavjud emasligi.
Agar 1996-yilda Monopol korxonalarning Davlat reyestriga 828 korxona 5186 tovar va
xizmatlar turi bo‘yicha kirgan bo‘lsa, 2023-yilning 1-aprel holatiga 136 korxona 11 turdagi tovar
va xizmatlar bo‘yicha kiritilgan, amalga oshirilgan qator isloxotlar monopol korxonalar sonini
axamiyatli kamaytirgan bo‘lsada, ayrim tarmoqlar va faoliyat turlarida monopoliya saqlanib
qolmoqda. Bu esa antimonopol siyosatni amalga oshirishda cheklovlar mavjudligidan dalolat
beradi.
Ilmiy izlanishimizning maksadi
: O‘zbekistonda antimonopol siyosatni amalga
oshirishning xuquqiy asoslarini, raqobat muxitining shakllanish jarayonini taxlil qilish hamda
xalqaro tajribani hisobga olgan holda, mamlakat iqtisodi va tovar bozorlaridagi holatning
o‘zgarishiga mos javob qaytara oladigan raqobat muxitini shakllantirishda muxim bo‘lgan
xulosalarga erishishdir.
7
Tadqiqotning ilmiy mohiyati.
O‘zbekistonning jaxon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvining kuchayishi sharoitida mos
raqobat muxitini yaratish bozor munosabatlarini rivojlantirish va chuqurlashtirishning asosiy
sharti hisoblanadi.
Raqobat nafaqat bozorning samarali faoliyat yuritishiga yordam beradi, balki xo‘jalik
faoliyatini yuritish natijasida yuzaga keladigan turli xil disproporsiyalarni tabiiy tartibga
soluvchisidir.
Raqobatning asosiy cheklovchisi - bozor ishtirokchilarning tor doirasidagi bozor
konsentratsiyasi hisoblanadi. Dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida, antimonopol qonunlarning
200 yildan ortiq tarixiga qaramasdan, hanuzgacha antimonopol siyosatni amalga oshirishning
yanada samaraliroq shakllarini qidirish davom etmoqda.
Taxlil va natijalar.
Tub iqtisodiy va siyosiy isloxotlar bilan bir vaqtda sodir bo‘lgan antimonopol siyosatni
shakllanishini quyidagi uch bosqichga bo‘lish mumkin:
1-bosqich (1991-1999 yillar).
Raqobatni rivojlantirishning institusional asoslarini
yaratish.Mustaqillikka erishish bilan birinchi darajali vazifa bozor munosabatlarini rivojlantirish,
eng avvalo, xususiy mulkchilikni shakllantirish yo‘li bilan tarkibiy qayta qurishni amalga oshirish
bo‘ldi. Shuning uchun antimonopol siyosat davlat tasarrufidan chiqarish siyosatining bir qismi
sifatida qaraldi. Shu maqsadda 1992-yilda mulkchilik munosabatlarini islox qilishning xuquqiy
asosini tashkil qilgan "Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish tug‘risida"gi qonun qabul
qilindi.
1992-yilning iyul oyida O‘zbekiston MDX mamlakatlari orasida birinchilardan bo‘lib
monopoliyani ogoxlantirish va cheklash, noxalol raqobatga yo‘l qo‘ymaslik, antimonopol
qonunchilikka rioya qilishni nazorat qilishning xuquqiy asosini belgilab bergan "Monopol
faoliyatni cheklash to‘g‘risida"gi qonunni qabul qildi. 1996-yil esa tovar bozorlarida monopolistik
faoliyat va insofsiz raqobatning oldini olish, uni cheklash, to‘xtatishning tashkiliy va xuquqiy
asoslarini belgilab beruvchi "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat
to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi.
1997-yil tabiiy monopoliya sub’ektlari, iste’molchilar va davlat o‘rganlari ishtirok etadigan
tovar bozorlarida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan "Tabiiy
monopoliyalar to‘g‘risida"gi qonun kuchga kirdi. Shuningdek, raqobatni himoya qilish bilan
bog‘liq munosabatlar boshqa qonunlar va normativ hujjatlar bilan xam tartibga solinadi.
8
2-bosqich (2000-2010 yillar). Demonopolizatsiya, monopolistlarni bo‘lib yuborish va
qayta tashkil etish.
Xususiylashtirish jarayonida davlat korxonalarini aksionerlar jamiyatlariga ommaviy
aylantirish yuz berdi. Ammo davlat ulushining saqlab qolinishi natijasida korxonalarni qayta
tashkil qilish jarayoni ular asosida yangi bo‘lishiga qaramasdan, avvalgidek monopol tuzilmalarni
qisman paydo bo‘lishi bilan birga sodir bo‘ldi. Pirovardida xususiylashtirish amalda bozor
demonopolizatsiyasiga olib kelmadi. Agar 2000-yilda 50 ta eng yirik sanoat korxonalari sanoat
maxsulotlari umumiy hajmining 52,9% ishlab chiqargan bo‘lsa, 2010 yilda bu ko‘rsatkich 58,4%
ni tashkil qilib, bozor konsentratsiyasining yuqori ekanligidan dalolat bermoqda.
Xususan, "Raqobat to‘g‘risida"gi qonunda korxonalarni davlat hokimiyati o‘rganlari va
mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish o‘rganlarining ularning xo‘jalik faoliyatiga aralashishidan himoya
qiluvchi "Davlat boshqaruvi o‘rganlari, mahalliy davlat hokimiyati o‘rganlari va yuridik shaxslar
birlashmalarining raqobatni cheklaydigan hujjatlari hamda xarakatlarini taqiqlash" xaqidagi
modda mavjud.
Shuningdek, rivojlangan mamlakatlar antimonopol siyosatida qayd etilmagan, davlat va
korporativ haridlarni o‘tkazish mexanizmi, davlat yordamini tartibga soluvchi aktlar qabul
qilingan
3-bosqich (2011 yildan – 2022 yilgacha).
Moliya bozorlarini antimonopol tartibga solish.
Shu maqsadda O‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2013-yil 20-avgustda
"Tovar va moliya bozorlarida monopoliyaga qarshi tartibga solishni takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida"gi 230-sonli qarori qabul qilindi. Unda moliya bozorida ustun maqeini e’tirof
etish tartibi, hizmatlarning moliya bozorida monopol yuqori va monopol past narxlarni aniqlash
tartibi, raqobatni cheklaydigan kelishib olingan xarakatlar va bitimlarni aniqlash tartibi, xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlarni majburiy tarzda bo‘lish yoki ajratib chikarish masalalarini ko‘rib chiqish
tartibi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav fondidagi aksiyalarni va boshqa mulkiy
xuquqlarini olishga doir bitimlarni ko‘rib chiqish hamda bunday bitimlarni tuzish uchun oldindan
rozilik olish tartibi belgilandi. O‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2014-yil 10-
maydagi "Monopoliyaga qarshi o‘rganning tabiiy monopoliyalar sub’ektlari faoliyati to‘g‘risidagi
axborotni olishi tartibi to‘g‘risida"gi 118-son qarori bilan "Monopoliyaga qarshi o‘rganning tabiiy
monopoliyalar sub’ektlari faoliyati to‘g‘risidagi axborotni olishi tartibi to‘g‘risidagi nizom"
tasdiqlandi.
Monopol maxsulotlar ro‘yxati va turlarini tubdan qisqartirish hamda monopoliyaga qarshi
tartibga solishning xalqaro prinsiplariga o‘tishni ta’minlash maqsadida O‘zbekistan Respublikasi
9
Vazirlar Maxkamasining 2018-yil 30-martdagi "Tovar bozorlarida monopoliyaga qarshi tartibga
solishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" 249-son qarori qabul qilindi. Mazkur
qarorga muvofiq narxlarni davlat tomonidan tartibga solish (deklaratsiya qilish, tasdiqlash, kat’iy
belgilangan yoki cheklangan narxlarni (tariflarni) o‘rnatish, tartibga soluvchi koeffitsiyent, ustama
va rentabellikning chegaralangan darajasi va narxni tartibga solishning boshqa usullari) faqat:
- ushbu qarorning 2-ilovasida keltirilgan narxlari (tariflari) davlat tomonidan tartibga
solinadigan ijtimoiy axamiyatli tovarlar (xizmatlar) va ularning strategik turlari ro‘yxatidagi
tovarlarga (xizmatlarga);
- tabiiy monopoliya sharoitlarida ishlab chiqariladigan tovarlarga (kursatiladigan
xizmatlarga);
- O‘zbekicton Respublikasi Prezidentining keyingi yillardagi, Qarorlarida narxlapini
(tariflarini) tartibga solish nazarda tutilgan tovarlarga (xizmatlarga) nisbatan amalga oshirilishi
belgilab qo‘yildi.
Xulosalar.
Jaxon tajribasi antimonopol qonunchilikning rivojlanishi iqtisodiyotning dinamik
o‘zgarishi hamda bozor mexanizmlariga tayanilgan sari liberalizatsiya, savdoning erkinlashuvi
raqobat va iste’molchi xuquqi himoyasi jarayoni bilan kechganligini ko‘rsatmokda.
O‘zbekistonda bozor munosabatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan antimonopol siyosat
xususiy mulkchilikni shakllantirish, monopoliyani cheklash, raqobatni ta’minlashning
institusional asoslarini yaratish bilan boshlanib, tarmoqlarda yuqori konsentratsiyani saqlab
qolinishi, tadbirkorlikni rivojlantirish muammolari bilan to‘qnashdi. Shuningdek, soxaning xorijiy
davlatlarnikiga o‘xshamagan korxonalarda raqobatni cheklovchi aralashuvlarni kamaytirish,
davlat xaridlari mehanizmlarini tartibga solish kabi o‘ziga xos jixatlari ham vujudga keldi. Tovar
va moliya bozorlarida monopoliyaga qarshi tartibga solishni takomillashtirish bilan davom etgan
soxa rivojlanishining joriy bosqichi, pirovardida bir o‘rganning ko‘p profilligi tufayli yuzaga
kelgan muammolarni yechish, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlikni rivojlantirish,
raqobatbardoshlikni oshirish, erkin raqobat muxitini shakllantirish, investitsiyalarni jalb qilish,
iste’molchi xuquqlarini himoya qilish maqsadida vazifalarning yangi tashkil qilingan hamda
boshqa o‘rganlar orasida taqsimlanishiga olib keldi.
Shuningdek, bir qator tarmoqlar va faoliyat turlarida monopol xolatning saqlab qolinishi
amaldagi monopol siyosatning cheklovlari mavjudligidan dalolat beradi.
10
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 28-may kuni
iqtisodiyotda raqobat muxitini ta’minlash va iste’molchilar xuquqini himoyaya qilish
to‘g‘idagi ustuvor vazifalar 28-05-2020
2.
Указ Ппезидента Пеcпйблики Узбекиcтан йт 23 мая 1996 года №УП-1464 «О6
обпазовании Комитета но демонополизатсии и пазвитию конкйпенсии ппи
Миниcтепcтве финансов Пеcпйблики Узбекиcтан».
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-fevraldagi PF-4191-sonli
«Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘ida»gi farmoni.
4.
O‘zbekiston Respublikasining 2012-yil 6-yanvardagi UPK-319-sonli "Raqobat
to‘g‘isida"gi qonuni.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 14-yanvardagi "Davlat aktivlarini
boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini
tubdan takomillashtipish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PF-5630-sonli Farmoni.
6.
Аналитический доклад СЕИ "Основниэ наппавления cовепшенcтвования
антимонополной политики в йcловиях йглйбления экономичеcких пефопм", 2017
г., cтп. 6, 7.
7.
Федепалная антимонополная cлйжба Поccии| ҳттпс:||фас.гов.ру|пагес|госуслуги_и_
функcии;ҳттп:||право.гов.ру|прохй|ипс|?доcбодй=&нд=102087991
8.
O‘zbekiston Pespublikasi Mononoliyaga qarshi kurashish ko‘mitasi; https:IIantimon.gov.
uz|uzb|xizmatlar|ochiq-malumotlar|tabiiy-monopoliya-sub’ektlarining-davlat-reestri
9.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi|https:||stat.uz|uz|180-ofytsyalnaia-
statystyka-uz|6570-523523
10.
Myndi indekci|https:||www.indexmundi.com|commodities|
11.
O‘zbekiston Respublikasi Tovar xomashyo birjasi http:||uzex.uz|uz|pages|weekly-quotes.
