ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
120
YORDAMCHI SO`ZLAR: KO`MAKCHILAR METODOLOGIYASI
O‘lkanboyeva Mashhura Shermuhammad qizi
Oriental universiteti
Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 3-bоsqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10630433
Annotatsiya. Maqolada o‘zbek va dunyo tilshunosligida yordamchi so’zlardan
ko‘makchilarning o‘rganilishiga oid qarashlar, “oraliq uchinchi”, ko‘makchilashish, metaforik
ma’no ko‘chishi.
Kalit so‘zlar: Yordamchi so’zlar, ko‘makchi, ko‘makchilashish hodisasi, so‘z.
AUXILIARY WORDS: METHODOLOGY OF HELPERS
Abstract. In the article, views on the study of auxiliaries in Uzbek and world linguistics,
"intermediate third", auxiliaries, transfer of metaphorical meaning.
Key words: Auxiliary Words, Helper, helping event, word.
ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ СЛОВА: МЕТОДИКА ПОМОЩНИКОВ
Аннотация. В статье представлены взгляды на изучение вспомогательных слов в
узбекском и мировом языкознании, «промежуточной трети», вспомогательных средств,
переноса метафорического значения.
Ключевые слова: Вспомогательные cлова, Помощник, помогающее событие, слово.
KIRISH
Adabiy tilning boyib borishida tilimizning ichki imkoniyatlari hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Tildagi har qanday o‘zgarish, avvalo, leksik qatlamda ko‘zga tashlanadi va shu qatlamda
shakllanib boradi. Ayniqsa, istiqlol yillarida boshqa sohalardagi islohotlar kabi o‘zbek tili
leksikografiyasida ham qator islohotlar bo‘ldi. O‘zbek tilining izohli lug‘ati yangidan nashr etildi
va bu lug‘at o‘z tarkibiga 80 mingdan ortiq so‘zni kiritdi. Buning natijasida qator tadqiqotlar
yaratildi. Leksik qatlamni o‘rganish ko‘lami yanada ortdi. Bu tadqiqotlarda tilni leksik-semantik,
lingvostatistik va leksikografik usullarda tadqiq qilishga alohida e’tibor qaratildi.
Yordamchi so‘zlar, ayniqsa, ko‘makchi so‘zlarni tahlilga tortar ekanmiz, biz avvalo, “so‘z”
atamasiga diqqatimizni qaratamiz. Bir guruh olimlar ko‘makchilarning so‘z ekanini tan
olmasligini, lekin bu xato fikr ekanligini asoslab beradi. “Yordamchi so‘zlar” deb ishlatishimizni,
lekin ularning so‘z sifatida tan olmasligimizni; ko‘makchi so‘zlar ham mustaqil so‘z
turkumlaridan kelib chiqqanligini rad etmasdan, ularning so‘z ekanligini rad etishimizni aytib
o‘tadilar. Lekin ko‘makchilarning so‘z ekaniga shubha qiladilar.Vaholanki, ot-ko‘makchilar, sifat-
ko‘makchilar, ravish-ko‘makchilar, fe’l-ko‘makchilar deyilgan atama har qanday ko‘makchini
qaysi so‘z turkumlariga taalluqli ekanini qayd etishdir. Bu holatni professor A.B.Pardayev
quyidagicha izohlaydi: “Nafaqat ko‘makchilarni, balki boshqa yordamchi so‘zlarni ham so‘z deb
hisoblamaslik “so‘z” atamasini “leksema” tushunchasi bilan almashtirishdan kelib chiqqan…”.
Shu o‘rinda lug‘atlarga murojaat qilamiz. Azim Hojiyev “leksema” va “so‘z”ni, leksema
- lug‘aviy ma’no anglatuvchi unsur, so‘z - leksemaning shakl va mazmun bilan voqelangan
ko‘rinishi”,-ekanligini izohlaydi. O.S.Axmanova esa “Словарь лингвистических терминов”
lug‘atida “slovo” (Glossa) Ingliz tili. So‘z, fr. mot, ispan palabra. 1. Fikrlash predmeti bilan
haqiqatning berilgan “bo‘lagi”ning umumlashtirilgan aksi sifatida to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘zaro
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
121
bog‘liqlikka qodir bo‘lgan va bunga yo‘naltirilgan (ko‘rsatuvchi) jumlaning cheklovchi
komponenti. Natijada, so‘z ma’lum bir leksik yoki moddiy xususiyatlarga ega bo‘ladi.
2. (erkin shakl).
1. qiymatdan farqli o‘laroq potentsial minimal jumlalar faqat sintaktik ravishda ko‘rib
chiqiladi. A) morfologik tuzilishi va o‘zgarishi bo‘yicha farqlang: so‘zlar asosiy (oddiy,
antiderivativlar, ildiz), hosilalar, ishlab chiqaruvchi, murakkab, o‘ta murakkab (murakkab),
birikma qisqartirilgan… f) tomonidan adabiy tilga munosabat”. Bundan ko‘rinib turibdiki,
Axmanova so‘zga 2 xil ta’rif bergan:
1.Oxirgi chegara (fikrni ifodalash);2. Erkin (sintaktik planda qaraladigan minimum).
“Leksema” ga quyidagicha ta’rif beradi: Lexema (glossema) ing. leksema.
1. So‘z tarkibiy element sifatida so‘z turi sifatida til (so‘z a’zosidan farqli o‘laroq, ya’ni
og‘zaki birlik, nutq jarayonida ajralib turish);
2. (monema). Semantik mazmunini uning sintaktik qurilishidan ham, uning tarkibiy
elementlari semantikasidan ham olish mumkin bo‘lmagan har qanday birikma birligi. O‘zbek
tilshunos olimlarimiz ham bu borada atroflicha izlanishlar olib borgan. “Darhaqiqat, bu sharhlarda
so‘zning leksema deb atalishi, leksemaning esa lug‘aviy ma’no anglatuvchi unsur hisoblanishi
yordamchi so‘zlarni so‘z deb atashga raxna soluvchi fikrlardir. Chunki yordamchi so‘zlarning
lingvistik tabiati ularni lug‘aviy birlik sifatida qarashga imkon bermaydi”.
M: O‘ng qanotda saf
tortgan oldi ochiq oshxona, ombor, somonxona-yu sayisxonalar tarafdan tosh terilgan yo‘lka
bo‘ylab oltmish besh yoshlardagi devqomat, vajohatli bir odam kelmoqda.(Aralashqo‘rg‘on, 4-
bet).
Misolimizda keltirilgan
qanot
ko‘makchi vazifasini bajarsa-da, hali to‘laligicha
yordamchilashib ulgurmagan.
Bu leksema qush va hasharotlarda uchish vazifasini bajaruvchi
organ. Biz keltirgan misolda
tomon
sof ko‘makchisiga sinonim tarzda qo‘llanilgan. So‘zning
mohiyatini belgilashga doir fikrlar Z.Isoqovda quyidagicha keltirilgan:
“Ma’lumki, tildagi biror bir hodisaning zohiriy belgilari tavsifi ma’lum bir bosqichga
ko‘tarilgach, shu hodisalarning bir-biriga munosabati, bu munosabatlarning o‘ziga xosligini
ochish jarayoniga zamin yaratadi. Qolaversa, lingvistik sath tushunchasining paydo bo‘lishi va
sathlararo darajaviy munosabatga e’tiborning kuchayishi, har bir quyi sath birligining funksiyasi
o‘zidan bir daraja yuqori sath birligining tarkibida namoyon bo‘lishining tan olinishi so‘zning
mohiyatini belgilashga ham qulay imkoniyat yaratadi. Demak, ma’lum bir leksik birlik o‘zidan
yuqori sathdagina o‘z leksik va grammatik belgisini to‘laligicha ochib beradi. Qanot
leksemasining izohi keltirildi, bu izoh leksik sath uchungina, matn yoki ma’lum bir gap tarkibida
biz uni[qanot] tahlilga tortar ekanmiz,
qanot
ko‘makchi vazifasini bajarayotganligining guvohi
bo‘lamiz.
O‘ng qanotda(tomon)
+
saf tortmoq
= ko‘makchili tobe bog‘lanish, boshqaruv yo‘li bilan
hosil qilingan. Professor Azamat Pardayev so‘z bilan bog‘liq munozara va bahslarning ko‘pligi,
bugungi tilshunosligimizda so‘z, so‘z turkumi, yordamchi so‘zlar kabi masalalarda bir to‘xtamga
kelish kerakligi muhim ekanligini aytib o‘tadilar. Bu orqali olim “…so‘z muhim lingvistik birlik,
yordamchi so‘zlarning so‘z turkumi paradigmasidagi o‘rni mustahkam”,- ekanligini ta’kidlaydi.
XULOSA
Bundan kelib chiqadiki, ko‘makchining leksik ma’nosi o‘zi birikib kelayotgan mustaqil
ma’noli so‘zning leksik ma’nosiga bog‘liq ekan. Turdi Rustamov mustaqil va yordamchi
so‘zlarda leksik va grammatik ma’no mavjudligi, biroq bu ularning mustaqil ma’noli so‘zlardagi
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
122
kabi leksik va grammatik ma’no hosil qiladi degan fikr keltirib chiqarmasligini aytadilar. Dunyo
tilshunosligida “oraliq uchinchi” turkumlariga oid qarashlar turlicha bo‘lib, biz tilning turli
xususiyatlarini inobatga olgan holda ko‘makchilashish jarayonini matn bilan bog‘laymiz.
REFERENCES
1.
С. Ахманова Словарь лингвистических терминов издательство; Советская
энциклопедия, Москва-1966.
2.
Ҳожиев
А.Тилшунослик
терминларининг
изоҳли
луғати.
ЎзМЭ.Тошкент.2002.164-бет.
3.
Пардаев А. Ўзбек тили ёрдамчи сўзларнинг лингвистик табиатига доир айрим
мулохазалар // Қарақалпақ мəмлекетлик университетиниң хабаршыси; Нукус,
2011. –№ 1-2(10-11).
4.
Исоқов З. Сўз туркумлари системасида ёрдамчи сўзлар, // Ўзбек тили ва адабиёти
, 2002. - № 2.
5.
Пардаев А., Қурбонов С. Сўз таърифи хусусида // «Интернаука»: научный
журнал. Часть 2. – Москва, 2017. - № 11(15).
