62
MARKAZIY OSIYO XALQLARI ETONOMADANIY ALOQALARI TARIXIDAN
LAVHALAR
Umurqulov Kamoliddin
Termiz davlat universiteti tayanch doktaranti
Tel: +998945104252
https://doi.org/10.5281/zenodo.10639160
Annotatsiya.
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi davrlardan buyon davom etib
kelayotgan madaniy aloqalari, urf-odat va an’analari, o‘zaro mushtaraq qadryatlari va ular
o‘rtasidagi do‘stlik munosabatlari tarixiy manbalar asosida tahlil etilgan.
Tayanch so‘zlar:
Markaziy Osiyo mintaqasi, Avesto, Behustun bitiklari, Persopol saroyi
bitiklari, Sak, Massaget, Baqtriya, So‘gdiyona, Vaxshangom, Xamaspaeta, Mehrjon.
SCENES FROM THE HISTORY OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS OF THE
PEOPLES OF CENTRAL ASIA
Abstract.
Cultural relations, customs and traditions of the peoples of Central Asia, which
have been going on since ancient times, mutual values and friendly relations between them have
been analyzed based on historical sources.
Key words:
Central Asian region, Avesta, Behustun inscriptions, Persepolis palace
inscriptions, Sak, Massaget, Bactria, Sogdiya, Vakhshangom, Khamaspaeta, Mehrjan.
СЦЕНЫ ИЗ ИСТОРИИ ЭТНОКУЛЬТУРНЫХ ОТНОШЕНИЙ НАРОДОВ
СРЕДНЕЙ АЗИИ
Аннотация.
На основе исторических источников анализируются культурные
связи, обычаи и традиции народов Средней Азии, продолжающиеся с древнейших времен,
взаимные ценности и дружеские отношения между ними.
Ключевые слова:
Среднеазиатский регион, Авеста, Бехустунские надписи,
дворцовые надписи Персеполя, Сак, Масгет, Бактрия, Согдия, Вахшангом, Хамаспаета,
Мехржан.
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi davrlardagi tarixi va madaniyati, ularning xo‘jalik
hayoti, urf-odat, an’analari va marosimlari haqida bugungi kungacha juda kam ma’lumot yetib
kelgan. Lekin bizga malumki, Markaziy Osiyo hududida qadimdan yashab kelgan xalqlar o‘zga
xos madaniyatga ega bo‘lishgan va buni turli xil manbalar va arxeologik topilmalar ham
tasdiqlaydi. Markaziy Osiyo xalqalri o‘rtasidagi qadimdan mavjud bo‘lgan madaniy va
etomadaniy aloqalarnining tarixini o‘rganishda yozma manbalarning ahamiyati nihoyatda kattadir.
63
Insoniyat yozuvni kashf etishi orqali o‘z taraqqiyotida bir pog‘ona yuksaklikka ko‘tarilganini chin
haqiqat deyish mumkin. Amerikalik mashhur yozuvchi Stefan King aytganidek, “Kitoblar o‘ziga
xos ko‘chma sehrdir”. Darhaqiqat, agar yozuv va kitoblar bo‘lmaganida edi insoniyat o‘z tarixini
hech qachon anglay olmagan bo‘lar edi. Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, Markaziy
Osiyo xalqari tarixiga oid yozma manbalarni o‘rganish tarix faning eng muhum obyektlaridan biri
hisoblanadi. Ayniqsa, bugungi Markaziy Osiyo Respublikalari o‘rtasidagi har tomonlama aloqalar
rivojlanayotgan davrda bu aloqalrning tarixini ochib berish va bu sohadagi bilimli kadrlarni
tayyorlash tarix fani uchun muhumdir.
Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyevning tashabbusi bilan
2017-yil 17-fevraldagi PF-4947-sonli farmoni
“
2017 – 2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi”
ning Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash hamda
chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo‘nalishlari
beshinchi bandida Markaziy Osiyo mamlakatlari (Qozogiston, Qirgiziston, Tojikiston,
Turkmaniston) bilan yaqin qo‘shnichilik munosabatlarining yangi strategiyasi belgilab berilgan.
1
Shu sababli ham bugungi kunda Markaziy Osiyo xalqlarining qadimdan shakillanish kelayotgan
madaniy aloqalarini o‘rganish va yoritish muhumdir. Albatta, bu tadqiqotlarni asl manbalarga
tayangan holda olib borish ham bugun kun talabidir.
Shubhasiz Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga oid eng qadimggi yozma manba bu
Zardushtiylarning muqaddas kitobi Avesto hisoblanadi. Avestoda yurtimiz va Mazrkaziy Osiyo
hududida qadimdan yashab kelgan aholi,ularning moddiy madaniyati va xo‘jalik hayoti haqidagi
dastlabki ma’lumotlatni uchratishimiz mumkin. Avesto Markaziy Osiyo xalqlari orasida bir xil
bo‘lgan ilk diniy e’tiqodning tarqalishi uchun asos bo‘lgan. Avestoda Markaziy Osiyo, Eron va
Ozorbayjon xalqarining islom dinigacha bo‘lgan davrdagi ijtimoiy-iqtisodi va xo‘jalik hayoti,
diniy qarashlari, urf-odatlari, olam to‘g‘risidagi tassavurlari aks etgan. Xususan Avestoda
Zardusht o‘zi tug‘ilgan yurt haqida quydagi ma’lumotni berib o‘tadi: “Bu mamlakatning ko‘p sonli
lashkarlarini botir sarkardalar boshqaradi, baland tog‘lari bor, yaylov va suvlari go‘zal, suvga
mo‘l,chuqur ko‘llari, keng qirg‘oqli va o‘z to‘lqinlari bilan kemalarni Iskatiya (Skifiya), Pauruta,
Mouru (Marv), Xarayva, Gava (So‘g‘d), Xvarizam mamlakatalri tomon eltuvchi daryolari bor”
2
deb ta’kidlaydi. Shuningdek Avestoda Zardusht vatandoshlari unga ishonmay dastlab uning
ta’limotini qabul qilmaganlarini va shu sababli u yurtini tark etib, qo‘shni davlatga ketganligini, u
1
O‘zbekiston Respublikasini 2017 – 2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi”. www.lex.uz.
2
Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik.-B 122.
64
yerda malika Xutaosa va shoh Kavi Vishtaspaning hayrixohligiga erishgani va shu tariqa ta’limoti
qo‘shni xalqlar orasida taqrqalgani haqida ma’lumot beradi. Avestoning ikkinchi kitobi “Yasna”
da zardushtiylikka e’tiqod qilgan qadimgi xalqlarning ibodatlari,marosimlari va urf-odatlari
haqida ma’lumot berilgan.
1-rasm. Avesto
Xususan zardushtiylikda to‘rt unsur: olov,suv,tuproq va havo muqaddas hisoblangan. Bu
e’tiqod bugungi kunda ham Mazrkaziy Osiyo xalqlari orasida saqlanib qolganligini ko‘rishimiz
mumkin. Surxon vohasidagi ko‘gina qishloqlarda, xususan, Oltinsoy, Denov, Sherobod
tumanlarining ko‘gina qishloqlarining to‘y marosimlarida kelin-kuyovni olov atrofidan aylantirish
marosimi hozirgi kunda ham saqlanib qolgan. Avestoda bu haqida “Pokiza suv va yonib turgan
olov yonida gustohlik qilgan kishining do‘zaxda topguvchi azobi bu dunyoning barcha azoblaridan
mudhishdir”
3
deyilgan. Markaziy Osiyo xalqlari e’tiqodida suv bilan bog‘liq retuallarga ham
qadimdan alohida ahamiyat berilgan. Beruniy xorazimliklar Isfandarmoji oyining 1-kunida
“Vaxshangom” deb ataluvchi bayram o‘tkazishi va u Vaxsh va Sayxun suvlariga bag‘ishlanishi
to‘g‘risida ma’lumot bergan.
4
Shuningdek Farg‘ona vodiysi aholisi va qo‘shni Qirg‘izistonning
ayrim ovullarida navro‘z bayrami arafasida “qozon to‘ldi” udumi mavjud bo‘lib, bu udum navro‘z
arafasida kelasi yil mo‘l-ko‘l kelishi uchun bajariladi. Uning qadimiy ildizlari esa Avestoda qayd
etilgan “Xamaspaeta” bayrami bilan bog‘liq ekanligini ta’kidlash mumkin. Markaziy Osiyo
xalqlari orasida hozir ham nishonlanib kelinadigan yana bir bayram bu mehrjon hisoblanadi.
Mehrjon Zardushtiylar e’tiqodicha quyosh zohir bo‘lgan kun hisoblanadi. Beruniyning “Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida ta’kidlashicha Zardusht mehrjon va romro‘zni birga
3
Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik.-B 122
4
Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodorliklar”, T-., 1-jild, 1967
65
nishonlashni buyurgan. Shuningdek, Markaziy Osiyo xalqlari e’tiqodiga mansub bo‘lgan yana bir
xususiyat nasilning pokligiga ham avestoda alohida e’tibor berilgan. Jumladan, o‘zaro yaqin
qarindoshlar,
aka-ukalar
va
opa-singillarning
quda bo‘lishi avestoda qoralangan.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdki, Avesto Markaziy Osiyo xalqlari tarixi haqidagi eng qadimgi
manba sifatida bugungi kun uchun ham juda ahamiyatlidir. Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga oid
eng qadimgi manbalardan yana biri bu qadimgi ahamoniylar hukmdori Doro I buyrug‘iga ko‘ra
Eronning Kirmonshoh shahrida bitilgan mashhur “Behustun bitiklari” dir.
2-rasm. Behustun qoyatoshi
Behustun bitiklari qadimgi fors,elam va bobil tillarida bitilgan bo‘lib,unda Markaziy osiyo
xalqlari tarixiga oid ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Xususan, bitikda ahamoniylar hukumronligiga
qarshi ko‘tarilgan Gaumata, Frada, Skunxa boshchiligidagi qo‘zg‘olonlar hamda Doro I zabt etgan
Qadimgi Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyona va sak qabilalari haqida ma’lumotlar berilgan. Behustun
bitiklari Doro I ning tilidan bitilgan bo‘lib u amalga oshirgan ishlar bayon etilgan. Jumladan,
bitikda Doro I 23 ta mamlakatni bosib olganligi va bu xalqlar unga tobe bo‘lib, o‘lpon
to‘laganliklari aks ettirilgan. Behustun va qadimgi fors shohlarining boshqa bitiklarida Markaziy
Osiyo xalqlarining turmush tarzi, xo‘jalik hayoti va mashg‘ulotlari haqida muhum ma’lumotlarga
ega bo‘lishimiz mumkin. Xususan qadimgi fors shohlarining Persopol shahridagi saroy bitiklarda
markaziy Osiyo xalqlari fors shohlariga tobe bolib, ularga o‘lpon to‘layotgan holda tasvirlangan.
Bu ma’lumotlarni qadimgi yunon tarixchisi Gerodot ham tasdiqlab, Baqtriya XII satraplik bo‘lib
300 talant, saklar va kaspiylar XV satraplik bo‘lib 200 talant, Xorazm,So‘g‘d, Parfiya va Ariya
XVI satraplik bo‘lib, 300 talant miqdorida soliq to‘laganliklarini, shuningdek bu xalqlar soliq
sifatida qimmatbaho toshlar, chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlarini ham fors shohlariga
66
taqdim etganliklarini ta’kidlgan.Jumladan, Persopol bitiklarida
5
so‘g‘dliklar 8-guruhda
tasvirlangan bo‘lib, ular yeti kishidan iborat ekanligi va shohga idishlar,gazmol,nomalum hayvon
terisi va qo‘y yetaklab kelganligi, saklar esa uzun cho‘qqi qalpoqda tasvirlanib kiyim-kechaklar
va ot yetaklab borayotgani, baqtriyaliklar esa 5 kishidan iborat bo‘lib tuya yetaklab borayotgani,
xorazmliklar esa xanjar, harbiy bolta, bilakuzuk va oltin olib kelayotganligi tasvirlangan. Bu
xalqlar to‘layotgan soliq ko‘rinishidagi mahsulotlarga qarab esa qadimgi Markaziy Osiyo
xalqlarining asosiy xo‘jalik mashg‘ulotlari haqida tasavvurga ega bo‘lishimiz mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Markaziy Osiyo xalqlarining turmush tarzi, xo‘jalik hayoti,
urf-odat, an’analari, marosimlari qadimdan o‘ziga xos bo‘lib, bir biriga yaqin bo‘lgan va
birgalikda bir-birlarining tasiri ostida rivojlanib, o‘zaro uyg‘unlashib yagona Markaziy Osiyo
madaniy muhitini shakillanishiga imkon bergan.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasini 2017 – 2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. www.lex.uz.
2.
Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik.-B 122.
3.
Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodorliklar”, T-., 1-jild, 1967
4.
“Qadimgi dunyo tarixidan qo‘shimcha materiallar to‘plami”, VNESHINVESTPROM, T.,
2019
5.
Internet materiallari:
5
“Qadimgi dunyo tarixidan qo’shimcha materiallar to’plami”, VNESHINVESTPROM, T., 2019, 522 bet.
