232
UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA MA’NAVIY-MA’RIFIY ISHLARNI TASHKIL
ETISH VA UNDA INSONNI QADRLASH MASALALARI
O'rinboyeva Nargiza Obloqulovna
Sirdaryo viloyati Boyovut tumani 4-umumiy o'rta ta'lim maktabining ma'naviy-ma'rifiy
ishlari bo'yicha direktor o'rinbosari.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10654240
Annotatsiya. Ushbu maqolada ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish va unda inson qadri
masalalari bо‘yicha fikr va mulohazalar yuritilgan. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan
ma’naviy-ma’rifiy ishlar sohasidagi yutuq, kamchilik, muammo va ularning yechimlari, tashkil
etilayotgan tadbirlarda insonlarni qadrlash, ularga g‘amxо‘rlik qilish tadbirlarni tashkil etishda
tarbiyaviy jarayonlar haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit sо‘zlar: ma’naviy-ma’rifiy ishlar, madaniy tadbirlar, ma’naviyat, ma’rifat, ijod,
inson qadri, tarbiya, ma’naviy ehtiyoj, kreativ yondoshuv, estetik ehtiyoj.
ISSUES OF THE ORGANIZATION OF SPIRITUAL AND EDUCATIONAL WORK IN
UNIVERSAL SCHOOLS AND APPRECIATION OF THE HUMAN BEING THEREIN
Abstract. This article contains thoughts and opinions on the organization of spiritual and
educational work and issues of human dignity. Information is given about the achievements,
shortcomings, problems and their solutions in the field of spiritual and educational work in
Uzbekistan, valuing and caring for people in the organized events, and educational processes in
the organization of the events.
Key words: spiritual and educational activities, cultural events, spirituality, enlightenment,
creativity, human value, education, spiritual need, creative approach, aesthetic need.
ВОПРОСЫ ОРГАНИЗАЦИИ ДУХОВНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ В
УНИВЕРСАЛЬНОЙ ШКОЛЕ И ЦЕННОСТИ ЧЕЛОВЕКА В НЕЙ
Аннотация. В данной статье собраны мысли и мнения по вопросам организации
духовно-просветительской работы и вопросов человеческого достоинства. Дана
информация о достижениях, недостатках, проблемах и их решениях в сфере духовно-
просветительской работы в Узбекистане, ценении и заботе о людях в организуемых
мероприятиях, воспитательных процессах при организации мероприятий.
Ключевые слова: духовно-просветительская деятельность, культурно-массовые
мероприятия, духовность, просвещение, творчество, человеческие ценности, образование,
духовная потребность, творческий подход, эстетическая потребность.
233
Yangilanyotgan О‘zbekistonda amalga oshirilayotgan ishlar ko‘lami kundankunga
kengayib bormoqda. Davlatimiz rahbarining sayi-harakatlari, tashabbuslari bilan shiddat bilan
taraqqiyot sari intilish O‘zbekiston hayotida misli ko‘rilmagan darajadagi rivojlanishning yuksak
pog‘onalarini ko‘rib guvohi bo‘lib turibmiz. Insonlarning tinch-hotirjam yashashi, ularning
manfaatlarini himoya qilish, yurtimizni jahon arenasiga chiqarish, obro‘yini ko‘tarish,
Prezidentimizning ta’birlari bilan aytganda, “xalqni rozi qilish” yo‘lida qilinayotgan barcha ishlar,
islohotlar jamiyatimiz taraqqiyotida muhim strategik masala sifatida qaralmoqda. O‘zbekistonni
yanada rivojlantirishning Harakatlar Strategiyasida belgilangan beshta, uning uzviyligini
ta’minlash maqsadida amalga oshiriladigan yettita ustivor yo‘nalishlarda belgilangan vazifalar va
bunda ko‘zda tutilgan maqsadlarning barchasining markazida “INSON”ning turishi, bir so‘z bilan
aytganda, chiqarilayotgan barcha xujjatlarning mazmunida shu yurtda yashayotgan xalqimizning
moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, ularning farovon turmush tarzini yaxshilash, insonlar
mehnatini qadrlash, yurtimizning jahon hamjamiyati oldida nufuzi, obro‘yini oshirish va boshqa
ulug‘ maqsadlar qo‘yilganligidan dalolat berib turibdi. Bunday ulug‘ ishlarni amalga oshirishda
ma’naviy-ma’rifiy faoliyatning ahamiyati beqiyosdir. “Ma’naviy-ma’rifiy faoliyat - bu
insonlarning ma’naviy, ma’rifiy, ahloqiy qarashlariga oid tushunchalarni qamrab oladigan
jarayonlardan hisoblanib, aniq reja asosida o‘tkaziladigan tadbirlar asnosida amalga oshiriladigan
ishlar majmuasidir”
Ma’naviy-ma’rifiy ishlar haqida olimlarimiz juda turli xil fikrlarni aytib o‘tganlar.
Madaniy oqartuv ishlari, madaniy-ma’rifiy ishlar, ma’naviy-ma’rifiy ishlar, madaniy
tadbirlar kabi nomlar bilan atalib kelingan. Ushbu sanab o‘tilganlarning barchasi deyarli bir xil
mazmunga ega, ammo hozirgi kunga kelib asosan “ma’naviyma’rifiy ishlar” deb yuritish an’anaga
aylangan. Yurtimizda ma’naviy-ma’rifiy ishlarga juda katta strategik masala sifatida qaralib
kelinmoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning deyarli barchasi shu yurtda
istiqomat qilayotgan insonlarning orzu-istaklarining rо‘yobi uchun qilinayotgan ishlardir, deb
qarasak, bizningcha tо‘g‘ri bо‘ladi. Barkamol avlod, komil inson, yosh avlod tarbiyasi kabi
vazifalar aynan ma’naviy-ma’rifiy faoliyatni tashkil etish orqali amalga oshiriladigan
jarayonlardir. Bu jarayonlarning barchasining markazida insonlarning farovon hayot kechirishlari,
xalqimizni ehtiyojlarini qondirish, ularning yaxshi yashashi, sharoitlarini yaxshilash kabi vazifalar
yotadi. Ayniqsa, yoshlar tarbiyasida bu faoliyatning muhimligini unutmasligimiz lozim. Zero,
davlatimiz rahbari aytib o‘tganlaridek, “barkamol avlodni shakllantirish, yoshlarni ma’naviy-
axloqiy va jismonan sog‘lom etib tarbiyalash, ularni olib borilayotgan islohotlarning faol
ishtirokchisiga aylantirish“ kabi masalalar ma’naviy-ma’rifiy soha xodimlari oldidagi katta
234
ma’suliyat yuklaydi. Hammamizga ma’lumki, “ma’naviyat” va “ma’rifat” tushunchalarining
ko‘pincha birgalikda qo‘llanishi ma’naviy-ma’rifiy ishlarda ta’lim va tarbiya uyg‘unligini nazarda
tutadi. Ayniqsa, ta’lim muassasalarida buning ahamiyati, dolzarbligi yuz barobarga oshadi. Aytib
o‘tganimizdek, ma’naviyat bevosita ma’rifat tushunchasi bilan uzviy bog‘liqdir. Chunki, bilish
orqali juda ko‘p muammolarni bartaraf qilish mumkin. Manbalarda, “Ma’rifat (arabcha «arafa» -
«bilmoq» so’zidan) - ta’lim-tarbiya, iqtisodiy, siyosiy, falsafiy, diniy g’oyalar majmui asosida
kishilarning ong-bilimini, madaniyatini o’stirishga qaratilgan faoliyat” deb berilgan. “Ma’rifat”
tushunchasi bilish, bilim, ma’lumot, tanish, tanishish ma’nolarida ham qo‘llanilib kelinmoqda.
Darhaqiqat, uning ma’nosi bilimdir. Atama sifatida esa u tabiat, jamiyat va inson mohiyati
haqidagi turli-tuman bilimlar, ma’lumotlar majmuasini bildiradi. Ma’rifat degani bilimli, muayyan
sohada ma’lumoti bor, degani bo‘lib, insonparvarlik ma’naviyati zaminidagina o‘z mohiyatiga ega
bo‘ladi. Kishilarning bilimini, madaniyati oshirishga qaratilgan ta’lim-tarbiyaga ham ma’rifat deb
ham qaraladi. Bu so‘z ilm-u urfon ma’nolarida ham ishlatiladi. Ma’rifat tushunchasi kengroq
ma’noda qo‘llanilib, bilim va ma’naviyatni yoyish va yuksaltirishning hamma turlari va sohalarini
o‘zida mujassam qilgan. Bu ikki sermazmun tushunchalarning birga qo‘llanishi ta’lim-tarbiya
masalalarining barcha jihatlarini, odob, ahloq, tarbiya, o‘qish, bilim olish, o‘rganish, mutolaa
qilish, ilmli bo‘lish, jamiyatga nafi tegadigan inson bo‘lish va h.k. kabi qarashlar, fikrlarni o‘zida
qamrab oladi. O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy sohalar qatorida ma’naviy-ma’rifiy ishlarga ham
alohida o‘rin berilgan. Jumladan, 2021-yil 6-noyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
lavozimga kirishishiga bag‘ishlangan tantanali marosimida Shavkat Mirziyoyev kelgusi besh yilga
mo‘ljallangan ustuvor yo‘nalishlar haqida so‘zlagan nutqlarida “Harakatlar strategiyasidan -
Taraqqiyot strategiyasi sari” degan tamoyilni asosiy g‘oya va bosh mezon sifatida ilgari surganda,
uni tinglagan, eshitgan har bir inson keyingi amalga oshiriladigan islohotlarda millat, yurt va Vatan
taraqqiyotini his etdi. Taraqqiyot strategiyasida jamiyatni yanada rivojdantirish uchun muhim
bo‘lgan barcha siyosiy, iqtisodiy, xuquqiy masalalar bilan bir qatorda ma’naviy va ma’rifiy
masalalarning qo‘yilishi ham ushbu sohaning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini belgilaydi.
Taraqqiyot strategiyasida inson qadrini ulug‘lash, erkin fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
orqali xalqparvar davlat barpo etish, adolat va qonun ustuvorligini mustahkamlash, inson qadr-
qimmatini ta’minlash, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, adolatli ijtimoiy siyosat yuritish, inson
kapitalini rivojlantirishning eng muhim omili hisoblangan sifatli ta’lim-tarbiya masalasi, ma’naviy
va ma’rifiy sohani rivojlantirish, ekologik tahdidlarning salbiy ta’siri, mamlakatimizdagi tinchlik
va xavfsizlikni ta’minlash, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish kabi masalalar kun tartibiga
qo‘yilgan bo‘lib, bunda inson, uning qadr-qimmati, jamiyatda xotirjam yashashi, farzandalariga
235
ta’lim-tarbiya berishda uning ortida davlat, Prezident turganligini his qilishi, yaxshi, farovon
yashashi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilajagi haqidagi fikrlarni anglash qiyin emas.
Taraqqiyot strategiyaning beshinchi ustuvor yo‘nalishga asosan ma’naviy va ma’rifiy
sohalar rivojlantirilishi haqidagi fikrlar bayon etilgan. “Shu maqsadda “Yangi O‘zbekiston -
ma’rifatli jamiyat” konsepsiyasi amalga oshiriladi. Madaniyat va san’atni yuksaltirish, yoshlarni
sog‘lom e’tiqod ruhida tarbiyalash, millatlararo hamjihatlik va o‘zaro hurmatni mustahkamlashga
ustuvor ahamiyat qaratiladi”, deydi Prezidentimiz. Darhaqiqat, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni amalga
oshirishda asosiy maqsad yoshlarni bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazish, ularning ma’naviy,
estetik ehtiyojlarini qondirish, ma’naviy dunyosini boyitish, vatanparvarlik, fidoyilik,
mehnatsevarlik hissiyotlarini rivojlantirish, jamiyat taraqqiyotida o‘z o‘rnini egallashi, kelajakda
jamiyatning faol a’zosi sifatida shakllanishi, ilmli, bilimli, zukko bo‘lishi kabi ulug‘ maqsadlar
qo‘yilgan. Hozirgi kunda bunday ishlar ta’lim muassasalarida bilan bir qatorda mahallalarda ham
tashkil etilishi katta samara bermoqda. Mahallalalarda istqomat qilayotgan xalqimizni ma’naviy-
ahloqiy tarbiyalash, ularning ma’rifiy va ijodiy qobiliyatlarini oshirish, dam olish va xordiq
chiqarishini uyushtirish ham ma’naviyma’rifiy sohalarning ijtimoiy funksiyalarini belgilab
bermoqda. Davlatimiz rahbari Sh.Mirziyoyev tomonidan insonlarning ijtimoiy-iqtisodiy,
ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, xalqni rozi qilish, yashash sharoitlari, turmush tarzini
yaxshilashga qaratilgan qator ishlar amalga oshirilmoqda. Insonlarning maroqli dam olishlari
uchun dam olish maskanlarini, madaniyat markazlari, madaniyat va istirohat bog‘lari, teatrlar,
konsert zallari, sport o‘yinlari o‘tkaziladigan maydonlar, maktab, oliy ta’lim muassasalari, ishlab
chiqarish korxonalarini yangidan qurish, mavjudlarini moddiy-texnika bazasini takomillashtirish,
rivojlantirish, ularni ta’mirlash va boshqa ishlar shaxsan davlatimiz rahbarining tashabbuslari,
taklif va ko‘rsatmalari asosida tashkil etilmoqda. Ayniqsa, talaba yoshlarning yaxshi o‘qishlari,
ularning ma’naviy, estetik ehtiyojlarini qondirish, bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazishga
qaratilgan turli mavzulardagi tadbirlarning tashkil etilishi talaba yoshlarning bu boradagi
imkoniyatlarini kengaytirmoqda. yig‘ilishida “Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa,
uning joni va ruhi ma’naviyatdir. Biz yangi O‘zbekistonni barpo etishga qaror qilgan ekanmiz,
ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi - bozor tamoyillariga asoslangan kuchli
iqtisodiyot. Ikkinchisi - ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli
ma’naviyat ”, deya ta’kilab o‘tdilar. Undan tashqari, davlatimiz rahbarining 2021-yil 26-martdagi
“Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PQ5040-son Qarori ham ushbu faoliyatga bugungi Yangilanayotgan O‘zbekiston uchun muhim
xujjatlardan biri ekanligini alohida qayd etish maqsadga muvofiqdir. Ushbu xujjatda “Bu borada
236
olib borilayotgan muhim ishlarga qaramasdan, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sohalardagi
yangilanishlar jarayonida ma’naviy-ma’rifiy islohotlarning samaradorligiga to‘siq bo‘layotgan bir
qator tizimli muammolar saqlanib qolmoqda. Ma’naviy-ma’rifiy jarayonlarni tashkil etishda yaxlit
tizim mavjud emas, xalqimiz, ayniqsa yoshlarni ma’naviy tahdidlardan himoya qilish borasida
yetarli darajada tashkiliy-amaliy va ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmayapti, ushbu yo‘nalishda
davlat tashkilotlari, fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari hamda xususiy
sektorning ijtimoiy hamkorligi samarali yo‘lga qo‘yilmagan. Mavjud muammolarni hal etish,
ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samarasi va ta’sirchanligini oshirish, ko‘lami va miqyosini yanada
kengaytirish, mamlakat aholisi, avvalo, yoshlar qalbida amalga oshirilayotgan islohotlarga
daxldorlik hissini kuchaytirish, sohadagi ishlarni muvofiqlashtirishning yagona tizimini yaratish
maqsadida aniq, strategik, ustuvor yo‘nalishlar belgilandi. Mazkur xujjatda oila, ta’lim
tashkilotlari va mahallalarda ma’naviy tarbiyaning uzviyligini ta’minlash, madaniyat, adabiyot,
kino, teatr, musiqa va san’atning barcha turlari, noshirlik-matbaa mahsulotlari, ommaviy axborot
vositalarida ma’naviyaxloqiy mezonlar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligiga
erishish, yoshlarimiz ongiga salbiy ta’sir etuvchi, ularni g‘oyaviy jihatdan qaram etishga
yo‘naltirilgan harakatlarga qarshi samarali kurash olib borish hamda irodali, fidoyi, vatanparvar
va o‘z mustaqil fikriga ega avlodni tarbiyalash bo‘yicha amaliy choratadbirlar dasturlarini ishlab
chiqish kabi muhim masalalarga katta e’tibor qaratish lozimligi ta’kidlangan. Juda ko‘p hollarda
ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar hisobot uchun o‘tkazilishi sir emas. Tadbirlarni tashkil etishda aniq
maqsadlar belgilanib, amalga oshiriladigan ishlar rejasi puxta ishlanib, insonlarning bo‘sh
vaqtlarini hisobga olgan holda tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Ma’naviy-ma’rifiy ishlar
sifatiga erishish uchun tadbirlar saviyasini ko‘tarish haqida bosh qotirish lozim. Masalan, davra
suhbatini olaylik. Odam savdosiga qarshi kurash mavzusi bo‘yicha tadbir o‘tkaziladigan bo‘lsa,
ma’ruzachi undagi faktlarni faqat aytib berish bilan chegaralansa, ya’ni (ma’ruzani o‘qib yoki
tushuntirib bersa) bu tinglovchida hech qanday hissiyotlarni uyg‘otmasligi mumkin. Bunda turli
metod va vositalardan to‘g‘ri va oqilona foydalanish - tadbirning sifat samaradorligiga erishishiga
olib keladi. Bu yerda “tadbirni quruq ma’ruzani o‘qish bilan emas, balki isbotlangan faktlar bilan,
turli ko‘rgazmalar, xujjatli filmlar, videoroliklar, sahna ko‘rinishlari, shu mavzularga oid kuy va
qo‘shiqlar uyg‘unligida o‘tkazilsa, uning ta’sirchanligi va sifat darajasi oshadi hamda tinglovchi
yoki tomoshabinning ongiga ijobiy ta’sir qiladi. Bunda ishontirish metodidan foydalanish
mumkin, ya’ni chet ellarga, ya’ni o‘zga yurtlarga borib, ko‘p pul topishni istagan yoshlarga buning
hammasi safsata ekanligiga ishontirish, u yerdagi shart-sharoit va ahvolning naqadar ayanchli
ekanligini ko‘rsatish (film, sahna ko‘rinish orqali yoki aynan ana shunday sharoitlarga tushib
237
qolgan insonlar o‘zlari gapirib bersalar), o‘z yurtining qadriga yetish kabi vazifalarni qo‘ygan
holda taqdim etilishi ko‘pchilikning to‘g‘ri xulosa chiqarishiga sabab bo‘la oladi, deyish mumkin.
Bitta tadbirni o‘tkazgan bilan inson o‘zgarib yoki tarbiyalanib qolmaydi. Buning uchun
tizimli ishlarni amalga oshirish zarur. Tadbir tashkilotchilari badiiy jihatda mukammal ssenariyni
yaratish, uni sahnaga ko‘chirish qonuniyatlarini yaxshi bilishi talab etiladi. Faqat kuy, qo‘shiq yoki
raqslardan iborat tashkil etilgan tadbirlar yaxshi samara bermasligi mumkin. Tadbirni g‘oyaviy
jihatdan aniq maqsadlarga yo‘naltirish, tinglovchi yoki tomoshabinlarning didiga mos tarbiyaviy
manbalardan foydalanish, bir so‘z bilan aytganda, ma’naviy, estetik ehtiyojlarini qondirishga
qaratilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Madaniy-ma’rifiy faoliyat ertangi kun ish samaradorligiga
erishishda muhim rol o‘ynaydi. Chunki, yaxshi dam olgan kishi sidqidildan mehnat qiladi.
Xotirjam bo‘lmagan, yaxshi dam olmagan, charchagan insondan chin dildan mehnat talab
qilish qiyin masalalardan biridir. Yaxshi, maroqli dam olgan odam ish faoliyatida aktivlashadi,
oldinga intiladi, oldinga intilish esa juda ko‘p kadrlarni o‘z o‘rnini egallashda asqotadi.
Insonlarning dam olish, hordiq chiqarish masalalari ham muhim ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-
ma’rifiy jarayonlardan hisoblanadi. “Ma’naviy-ma’rifiy sohaning obekti INSON, insonning
ma’naviy-madaniy olamidir. U, birinchidan, insonning ma’naviy-madaniy olamini o‘ziga xos
amaliytarbiyaviy vositalar va usullar bilan shakllantiruvchi, ikkinchidan esa xalq ijodini targ‘ib
qiluvchi kishilarning dam olishi va xordiq chiqarishini uyushtiruvchi, fuqarolarni ijtimoiy-
madaniy hayotga jalb qiluvchi sohadir”. Xulosa sifatida shuni aytish kerakki, aniq maqsadlarni
oldiga qо‘ygan holda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni maqsadli tashkil etish, u orqali insonlar ongida
Vatanga muhabbat ruhini singdirish, ular orasida ijtimoiy-ma’naviy muhitni yaxshilash, ularni
ertangi kunga ishonch bilan bunyodkorlik ishlariga jalb etish, ma’naviyatini yuksaltirish, ilmli,
bilimli, amiyatga nafi tegadigan inson bo‘lib yetishishlarida bu faoliyatning ahamiyati beqiyosdir.
REFERENCES
1.
Prezident Sh.Mirziyoyevning 2021-yil 26-martdagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-5040-son qarori. Yangi O‘zbekiston.
www.lex.uz
2.
Prezident Sh.Mirziyoyevning Yoshlarni ma’naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib
tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish
chora-tadbirlari to‘g‘risidagi Qarori. // Xalq so‘zi. 2018-yil, 15- avgust
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining o‘z lavozimiga kirishishiga bag‘ishlangan tantanali
marosimda so‘zlagan nutqi. “Yangi O‘zbekiston” ijtimoiysiyosiy gazetasi. 2021-yil 7-noyabr.
238
4.
V.Alimasov, Y.Manzarov. O‘zbekistonda ma’naviy-ma’rifiy soha: nazariya va amaliyot.
Toshkent, 2014.108b.
5.
V.Rustamov. Ssenariynavislik mahorati. Toshkent, 2017 yil, 33b.
6.
Madaniyat va san’at atamalari izohli lug‘ati/ Taxrirchi: B.Sayfullayev. - Toshkent; 2014.-B.
87.
