ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
565
“SINCHALAK” QISSASINING LINGVOPRAGMATIK XUSUSIYATLARI
Ruziyeva Sabina
SamDChTI o’zbek tili va adabiyoti
yo’nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10662901
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Abdulla Qahhorning “Sinchalak” qissasining til
xususiyatlari,asardagi so’zlarning o‘quvchiga ko’rsatadigan pragmatik ta’siri hamda
ifodalaydigan ma’nolar ko’rsatib o’tiladi.
Kalit
so’zlar:
pragmatik ta’sir, okkazional ma’no, ko‘chma ma’no.
LINGUOPRAGMATIC CHARACTERISTICS OF THE STORY "SINCHALAK"
Abstract.
In this article, the language features of Abdulla Qahhor's short story "Sinchalak",
the pragmatic effect of the words in the work on the reader, and the meanings they express are
shown.
Key words:
pragmatic effect, occasional meaning, figurative meaning.
ЛИНГВОПРАГМАТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА РАССКАЗА «СИНЧАЛАК»
Аннотация.
В данной статье показаны языковые особенности рассказа Абдуллы
Каххора «Синчалак», прагматическое воздействие слов в произведении на читателя,
смыслы, которые они выражают.
Ключевые слова:
прагматический эффект, окказиональное значение, переносное
значение.
Bugungi zamonaviy tilshunosligda badiiy asarni lingvopragmatik jihatdan tahlili, asarda
qo‘llangan tasviriy vositalar, uslubiy vazifa bajaradigan so‘zlar, ko‘chma ma’nodagi so‘z va so‘z
birikmalarining xususiyatlari keng qamrovda tahlil qilinmoqda. Bu tahlillar orqali ijtimoiy tuzum
vaziyati hamda ijodkorning o‘ziga xos so’z qo’llash mahorati namoyon bo’ladi. Badiiy asar tilini
lingvopoetik jihatdan tahlil qilish asarda keltirilgan so’zlarning leksik – semantik xususiyatlarini
ochib berishga xizmat qiladi.
Zamonaviy tilshunoslikda matnni faqatgina grammatik jihatdan emas, balki ma’noviy
xususiyatlarini ham tahlil qilish masalasi qo‘yilyapti. Ma’lumki, so‘z ham moddiy, ham ma’no
tomoniga ega. Birgina moddiyat orqali so‘zda turli xil ma’nolar anglashishi mumkin. Til belgilar
sistemasi ekan, unda faoliyat va shu faoliyat mahsuli ruh hamda moddiyat kabilarni o‘zida
mujassamlashtiradi.
Taniqli adib Abdulla Qahhor o‘z asarlarida o‘sha davr tuzumini qisqa, ammo keng
ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar orqali ifodalaydi. Bu kabi xususiyatlarni “Sinchalak” qissasi orqali
le1ksik-semantik jihatdan tahlil qilishga harakat qildik. Avvalo, Abdulla Qahhor o‘z asarlari
orqali o‘sha davr muhitini o‘quvchiga ochib berish uchun shu davrdagi faol so’zlardan keng
foydalangan. Sovet hukumati davrida ishlatilgan, lekin hozirga kelib arxaiklashib qolgan so‘zlarni
qo‘llagan. Masalan,
prava
,
uchastka
,
nachalnik
,
raport
,
pravleniy, kandidat, talant, sekretar ,
(ruscha soʻzlar)
kolxoz
,
savxoz prezidum,
(tarixiy soʻzlar)
rayon
,
oblast
(arxaik soʻzlar) va
boshqalar. Asarda foydalanilgan bu so‘zlar kitobxon davr muhitini, oʻsha paytdagi hujjatchilik
rus tilida ekanligini anglashga yordam beradi. O‘quvchiga estetik ta’sir o‘tkazish maqsadida
ko‘chma ma’nodagi so‘z, ibora va so‘z birikmalaridan foydalangan. Bu so‘zlar badiiy asarda
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
566
uslubiy vazifani o‘taydi. Misol uchun:
Sekretar kolxozning o‘zidan bo‘lsa Qalandarov uni
qoqqanda qoziq, ilganda xumcha qilib olar ekan, rayondan yuborilsa sig’dirmas,
cho‘qib
tashlar
ekan;"
Choʻqib tashlamoq
" asli maʼnoda tumshugʻi bilan ilib olib yemoq maʼnosida;koʻchma
maʼnoda esa hadeb urishavermoq, boʻlar- boʻlmasga koyiyvermoq; har yondan tinmay tanbeh
bermoq; talamoq kabi maʼnolari izohli lugʻatda koʻrsatib oʻtilgan. Ayvonda xira osma chiroq
allanechuk
kir
yog‘du
to‘kib turibdi.
"Kir yogʻdu"
soʻz birikmasidagi kir soʻzining asl maʼnosi
izohli lugʻatda kir bosgan, kirlangan maʼnolarini berishi koʻrsatilgan,ammo ushbu gapda bu
maʼnosida emas, balki koʻchma maʼnoda yogʻdu soʻzi bilan boshqa maʼnoni berib, metofora
hodisasi yuzaga kelishini koʻrishimiz mumkin.Endi shu
gapni ko‘mib
qo‘ya
qolsak.
"Koʻmib
qoʻymoq
"
soʻziasl maʼnosida kovlangan yerga joylab ustini berkitmoq maʼnosini bersa, gapni
soʻzi bilan yana bir bor metofora hodisasisini yuzaga kelishini guvohi boʻlamiz,bu yerda: bu gapni
qaytmaylik degan maʼnoda. Saida
piqillab kulib yubordi.
Soyada
o‘sgan
raislardan,-dedi kulgi
yoshini artib. “
Soyada o‘sgan
”degan ibora rayon partiya konferensiyasidan chiqqan: ko‘p
vakillar muzokarada raykom byurosining faoliyatini tanqid qilib, kolxozlarda partiyaviy-siyosiy
ishlar o‘z holiga tashlab qo‘yilganligi, siyosiy-tarbiyaviy ishlar xo‘jalik ishlari soyasida qolib
ketganligi, birmuncha kolxozlarda rahbar kadrlar soyada o‘sayotganligi to‘g‘risida gapirishgan
edi.
Soyada oʻsgan"
iborasiga adib asar davomida oʻzi aniqlik kiriti
b oʻtgan. Kurort ora yo‘lda
qoldi-putyovkaning sakkiz kuni
kuydi
. "
Kuydi
"soʻzi oʻz maʼnosida alanga chiqarmoq, yonmoq
maʼnosida boʻlsa, kontekstda esa bekor boʻlmoq, behuda ketmoq kabi koʻchma maʼnoda kelgan.
Ushbu ajratib ko‘rsatigan so‘zlar adresatni idrok etishga undaydi hamda kontekst orqali bu
so‘zlarning ma’nosini tushunib olishga zamin yaratadi.
Ijodkorning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri asarlarida noadabiy qatlam so‘zlarini qo‘llab
o‘quvchiga pragmatik ta’sir o‘tkazadi. So‘zlarning uzual ma’nosidan ko‘ra okkazional ma’nosini
qo‘llashni ma’qul ko’radi. Bu ma’no esa konteksdan anglashiladi va individual xarakterda bo‘ladi.
Buni quyidagi misollarda ko‘rishimiz mumkin:
Qalandarov yo‘l bo‘yidagi tiniq yashil daraxtlar, barra o‘tlardan ko’zi quvonib, kishining
vujudini yayratadigan may havosidan mast bo‘lib,xirgoyi qilib ketayotgan edi, yo‘l bo‘yida turgan
militsioner qo‘lidagi
ola
tayoq
bilan yo‘l chetini ko‘rsatdi.(
ola
tayoq
birikmasi DAN
xodimlarining maxsus moslamasi ma’nosida);
Saida daftarini
yopib
,
uzun
daromaddan
keyin
voqeani
aytib
berdi.
-Men sizga aytmoqchi bo‘lgan gapimni hali aytganim yo‘q,bu gaplar hammasi
daromad
edi.(
bunda
daromad
so’zi muhim voqeani aytishdan oldin gapni uzoqdan olib kelish ma’nosini
bermoqda) Mana shunday noodatiyliklar kitobxoning diqqat-e’tiborini tortib,uning qaysi ma’noda
kelayotganligini mushohada qilishga undaydi.
O‘zbek adabiyoti uchun xos bo’lgan an’analardan biri asarda maqol va matallarlardan
foydalanish san’atidir. Maqollar qisqa so‘zlar bilan ifodalansa ham katta ma’no tashiydi,
antroposentrik ta’sir o‘tkazadi.Ularda so‘z tejaladi,ammo ma’nosi keng bo‘ladi.Buning isbotini
quyida keltirilgan namunalarda kuzatish mumkin:
-Butun bir ro‘zg‘orni ko‘targan tuyaga bitta elak og‘irlik qilgan ekan.
Moy aynisa tuz soladi, tuz aynisa ne soladi,
degan
gap
bor
.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
567
“Igna bilan bitadigan ishga juvoldiz tiqib o‘tirmaylik”
degan gap Qalandarovga juda
yoqib ketdi.
Xuddi
shunday maqollarni keltirish bilan o‘zbek xalqi mentaliteti uchun xos bo‘lgan
jihatlarni
yaqqol
ko‘rsatib
o‘tgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, Abdulla Qahhor asarlarining mazmuniy strukturasida
muhim o‘rin tutgan pragmatik xususiyatlarni ochib berishda turli til vositalari alohida ahamiyat
kasb etishi ko‘p jihatdan yozuvchi uslubi va mahorati bilan bog‘liqdir. Yozuvchi o‘zbek xalqi
mentaliteti, personajlarning ichki kechinmalarini mahort bilan asarlarida aks ettirgan.
REFERENCES
1.
Соссюр Ф. Труди по язикознанию/Хрестоматия по истории язикознания х1х-хх веков-
м., 1956;
2.
Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влияние на духовное
развитие человечества// Избранние труди по язикознанию.-M.,1984;
3.
Abdulla Qahhor “Sinchalak”. https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-
nasri/abdulla-qahhor-1907-1968
4.
O'zbek tilining izohli lug'ati. A.Madvaliyev tahriri ostida (2006-2008).
