512
SES JAZIWI TARIYXI
Kurbaniyazov Rufat Karamatdin ulı
Ózbekistan Mámleketlik kórkem-óner hám mádeniya institutı Nókis filyali oqıtıwshısı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10711317
Anotatsiya.
Bul maqalada ses jazıw , sestı tasıwshı qurallar , dawislı kinonıń payda
bolıwı, radio hám gram jaziwdiń oylap tabıliwi haqında aytılǵan.
Gilt sóz:
Ses jazıw , magnit lentası, grammofon plastinkalar, kinolenta, audio
kompakt diskler.
THE HISTORY OF SOUND RECORDING
Abstract.
This article discusses sound recording, sound carriers, the emergence of
sound cinema, the invention of radio and the gramophone.
Key word:
Sound recording, magnetic tape, gramophone records, film tape, audio CDs.
ИСТОРИЯ ЗВУКОЗАПИСИ
Аннотация.
В статье рассматриваются звукозапись, носители звука,
возникновение звукового кино, изобретение радио и граммофона.
Ключевые слова:
Звукозапись, магнитная лента, граммофонные пластинки,
кинопленка, аудио компакт-диски.
• Ses (dawis) pataslanǵan esaplanadı. Ol oriniladi, múyeshlerde iyilip, hár tárepke
obyektten sekiredi. Bunday sekiriwler siziń trackińizge unamsız tásir etedi. • Bilseńiz ses (dawis)
tıń bunday tarqalıwı onıń belgili dárejede náziklesiwine alıp keledi. Eger bunday jaǵdaydı
qaysı tárizde júz beriwin bilseńiz, siz bul sekiriwler qadaǵalawın ańsat ǵana taba alasız hám jaqsı
trackke iye bolasız.
Jey Rouz nizami
Ses jazıw bul - seslı informaciyanı jazıw, saqlaw, qayta islew hám odan kóshirme
alıw, kóbeytiw maqsetinde islenetuǵın process.
Sestı tasıwshı qurallar - magnit lentası, grammofon plastinkalar, kinolenta, audio
kompakt diskler (CD-R-RW), MD (mini disk) hám t. b. Bul qurallardıń fizikalıq awhali hám
forması ses jazılıp atırǵan waqıtta ózgerip baradı. Uluwma, ses jazıw eki túr usılda ámelge
asırıladı: akustikalıq (mexanik) hám elektroakustik. Dáslep, akustikalıq (mexanik) usılda ses
terbelisleri tikkeley áspabǵa tásir ótkerip, ol óz gezeginde ses tasıwshı quraldı háreketlentiredi.
Elektroakustik usılda ses mikrofon járdeminde elektr terbelislerge aylanıp, keyin olardıń
513
quwatı kúsheytilgen soń, áspab hám ses tasıwshı quralǵa jetkiziledi. Bul usıl óziniń texnikalıq
múmkinshiliklerine muwapıq sestı sapalı jazılıwın támiyinleydi. Ámeliyatta ses mexanik,
fotografik, magnit, optikalıq hám sifralı sistemalarda jazıladı. Hár bir sistema óz tariyxı hám
qásiyetlerine iye.
1920 -jıllar aqırı 30 - jıllar basında dawislı kinonıń payda bolıwı, radio hám gramjaziwdiń
oylap tabıliwi menen birge, sestı analog tárizde magnit lentalarǵa jazıp alıw, birim-birim
bir qansha telestudiyalar ashılıp xızmet kórsetiwi de ses rejissyorliǵi kásibinde taǵı bir jańa
qádem boldı. Óz-ózinen rawajlanıw keleshek ushın professional qánigeler jetistiriwdi talap
eter edi. Sol sebep ses rejissyorlari moynina bir qansha juwapkershilik júkletildi. Ses rejissyori
jazıw processinde dóretiwshilik jumıstıń tekǵana texnikalıq emes, bálkim kórkem máselelerin
de sheshiwde haqiyqiy qatnasıwshısına aylandı.
Birinshi dawislı film L. Lyumer lentaları menen qatarlas bolǵan. Kúnlerdiń
birinde T. Edison óz laborotoriyasina qaytıp kelgeninde bir ájayıp sıy menen kútip
alınadı. Alımnıń sálemine kishi ekrannan onıń járdemshisi ses penen sinxron tárizde
álik alıp bas kiyimin sheshedi. Edison oylap tapqanı patentlestirildi hám Amerikanıń bir
kárxanası tárepinen satıp alındı. Biraq, sestı sinxronlastiriwdiń barlıq texnikalıq sheshimlerine
qaramay, kino sessız rawajlanıw jolında keteberedi.
Hárekteleniwshi súwretlerdiń tásiri sonshelli kúshli edi, tamashagóy tańlanıwdan sestıń
joq ekenligi ushın kinematografti artıqsha ayipker qilmadi. Ullı amerikalıq alımnıń oylap tapqanı
ámelde qollanilmay qalaberedi.
Tez arada film jaratıwshıları qaranǵi zalda tınıshlıqta otırıw zerigerli ekenligin túsinip
jetti. Tamashagóylerge taǵı qosımsha tásir kórsetiw kerekligin oylap qaldı. Tez arada
kinozallarda taperlar payda bole basladı. Jas S. Raxmaninov sessız kinonı óziniń royaldaǵi
improvizatsiyalari menen alıp barar edi. Birinshi seslı sovet filmleri 4 jıldan keyin payda boldı.
Olarda sesti qóllaw boyınsha joqarı kórkem talaplarǵa juwap beretuǵın epizodlar bar
('Vstrechniy”,”Putevka v jizn”).
1878-jılda Edisonniń fonografi járdeminde birinshi muzikali dóretpe Yankee Doodle
kornetshi Jyuls Levi orınlanıwıda jazıp alınǵan. Ses jazıwı mono
bolǵan.
Muzikali shıǵarmanı jazıp alıw boyınsha birinshi tájiriybe 1881-jılı Parijde
Ader hám Puskas tárepinen ámelge asırıldı. Pútkil dunya kórgizbesinde opera
teatrinan taralip atiǵan sestıń eki kanallı jetkerip beriwi telefon liniyalari arqalı
(kúsheytiwsiz) ámelge asırılǵan. Alan Blumlyayn eki kanallı ses jazıwı hám qayta esittiriw
514
usılın, hámde mikrofonlardiń “kesilisken segizlik” konfiguratsiyasin patentlestirdi (1931j).
Stereofoniya dáslep kinoda, keyinirek 1950-jıllar aqırında ses jazıwında tiykarǵı ses formatı
bolıp qaldı.
1956 -58 jıllarda birinshi stereofonik plastinkalar satıwǵa shıǵarildı.
Sol waqıtqa shekem qollanıp kiyatırǵan eki kanallı stereofoniya, monofonik jarańlap
turǵan sestıń jáne de sapalı bolıwıda úlken úles qosdı. Tıńlawshıda “ses súwreti”n payda
etiw múmkinshiligi jaraldi, stereofonik esittiriwde áspab hám seslerdıń tembri jáne de anıqlaw
esitiler edi.
1956 -jılı Fermoyden (Gollandiya) kinozallardaǵi kóp sanlı dinamikler járdeminde
ámelge asırılatuǵın ses jetkerip beriliwi sistemasın usınıs etti. Dinamiklerdiń ekewi aldınǵa,
qalǵan on besi bolsa zaldiń diywallarına ornatıladı.
Bunday sistema ambiofiya, fransuzshadan ambiance-átiraplı, qorshap aliw dep
ataladi. 1972-jılda Peter Shoyberdiń oylap tapqanı sebepli insaniyat kóp kanallı
stereofonik sistema “Kvadrofoniya” menen de tanısti.
1970-jıllarǵa kelip sifralı ses jazıwı hám qayta esittiriw texnikası, stereofoniya jáne
onıń túrleri, kóp kanallı miksher pultlari, sintezatorlar, kompyuterler, hár túrlı akustikalıq
filtrler, reverberatorlar, tań qalarlıq mikrofonlardiń payda bolıwı, ses rejissyorina sestı
basqarıwda, ses jazıw jáne onı uzatıw processlerinde júdá kóplep múmkinshilikler jarattı.
REFERENCES
1.
ulı Kurbaniyazov R. K. TELEVIDENIEDA OVOZ REJISSYORINING TUTGAN O ‘RNI
//Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 659-664.
2.
11.ulı Kurbaniyazov R. K. TELEVIDENIE KECHA VA BUGUN //Educational Research
in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 665-672.
3.
Tajimuratova S. CONCEPT OF FURTHER DEVELOPMENT OF NATIONAL CULTURE
IN UZBEKISTAN //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 251-254.
4.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
5.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
515
6.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
7.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
8.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
9.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
10.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
11.
M. Muhammedov. «Rejissura asoslari». – Toshkent, 2008.
12.
«Жанры телевидения». Комитет по радиовещанию и телевидению. – Москва, 1967.
13.
M. Aliyev. «Kino asoslari». – «O‘qituvchi» nashriyoti, 1993.
14.
M. Muhammedov, F. Fayziyeva. «Televideniya asoslari». – Toshkent, 2009.
15.
X. Abulqosimova. «Kino asoslari». – O‘quv qo‘llanma, 2007.
