104
DUNYO MIKROKREDIT TIZIMIDAN MISOLLAR VA ULARNING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI
Boymatova Kamola Shamshiddin qizi
Buxoro Innovatsiyalar Universiteti Magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10827792
Annotatsiya.
Ushbu tezisda mikrokredit tizimining rivojlangan davlatlardagi ahvoli,
mikrokredit tizimini yaxshilash va rivojlantirish uchun qilingan ishlar va ularning ahamiyat
haqida so‘z boradi.
Kalit so`zlar:
mikrokreditlar, dunyo mikrokredit tizimi, Bangladesh-Grameen Bank
o‘rnagi, mikrokredit va tadbirkorlik, mikrokredit tizimi, mikrokredit shakllari.
EXAMPLES FROM THE WORLD MICROCREDIT SYSTEM AND THEIR
DEVELOPMENT STAGES
Abstract.
This thesis talks about the situation of the microcredit system in developed
countries, the work done to improve and develop the microcredit system and their importance.
Key words:
microcredit, world microcredit system, example of Bangladesh-Grameen
Bank, microcredit and entrepreneurship, microcredit system, forms of microcredit.
ПРИМЕРЫ ИЗ МИРОВОЙ МИКРОКРЕДИТНОЙ СИСТЕМЫ И ЭТАПЫ ИХ
РАЗВИТИЯ
Аннотация.
В данной диссертации рассказывается о состоянии системы
микрокредитования в развитых странах, проделанной работе по совершенствованию и
развитию системы микрокредитования и их значении.
Ключевые слова:
микрокредиты, мировая система микрокредитования, пример
Банка Бангладеш-Грамин, микрокредитование и предпринимательство, система
микрокредитования, формы микрокредитования.
So'nggi 25 yil ichida sezilarli darajada o'zgargan va professional bo'lib borayotgan
mikrokredit arizalari ko'plab kam ta'minlangan shaxslarga kredit imkoniyatlaridan foydalanish
imkonini beradi va kambag'allarga tobora ko'proq turli xil mahsulotlarni taklif qilish orqali
hayotlarini yanada qulayroq qiladi. Hozirgi kunda ko‘plab tijorat banklari mikrokreditlash
sohasida ishtirok eta boshlaganligi sababli, ushbu sohaga katta sarmoya kiritish, mavjud keng filial
tarmoqlari va texnologiyalardan foydalangan holda ehtiyojmand aholini yanada ko‘proq qamrab
olish uchun katta qadamlar tashlandi. Shuning uchun ushbu bo'limda turli mamlakatlarda
105
muvaffaqiyatli mikrokredit arizalari va ular bugungi kunga qadar bosib o'tgan bosqichlari haqida
so'z yuritiladi.
Bangladesh-Grameen Bank o‘rnagi
Mikrokredit deganda birinchi o'rinda bo'lgan Bangladesh iqtisodiy jihatdan barqaror va
ayniqsa oxirgi 25 yil ichida o'rtacha yillik yalpi ichki mahsulot 4,2% o'sgan davlatdir. Xuddi shu
yillarda inflyatsiya va umumiy foiz stavkalarining nisbiy pasayishi kuzatildi. Aytishimiz
mumkinki, 1996-yildagi aholini ro‘yxatga olishda 120 millionga yaqin aholining qariyb 50
millioni mutlaq qashshoqlik chegarasida yashayotgan mamlakatda 1970-yillardan buyon davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan qashshoqlikni qisqartirish bo‘yicha loyihalar amalga
oshirilgan bo‘lsa-da, ularning hech biri muvaffaqiyatga erisha olmadi
1
. Grameen Bank (Hossain,
Sakhawat, 2000: 65-66).
Grameen Bank bank asoschisi Dr. Bu Muhammad Yunus Bangladeshdagi Chittagong
universiteti professori bo‘lgan 1976-yilga borib taqaladi. Dr. Moliya tizimida faoliyat yurituvchi
Yunus, kambag'allar, banklar va boshqalar. U ular uchun tijorat tashkilotlaridan kredit olish
mumkin emasligini va bu odamlar mahalliy pul brokerlari qo'lida ekanligini ko'rib, loyihani
boshlashga qaror qiladi (Bornstein, 1996: 15).
2
Loyihada, agar ular moliyaviy garov talab
qilmasdan besh kishidan iborat guruhlarni tashkil qilsalar, o'z bizneslarini rivojlantirish uchun
muhtoj bo'lgan kambag'al shaxslarga kichik miqdordagi kreditlar beriladi (Hashemi, Morshed,
1997: 217).
3
Loyihaning maqsadi qishloq joylarda yashovchi kambag'allarga kredit tarqatadigan
bank tizimini yaratish mumkinmi yoki yo'qligini tekshirishdan iborat. Quyidagilar shu tarzda
boshlangan loyihaning asosiy maqsadlari sifatida belgilangan (
4
• kambag'al erkaklar va ayollar foydalanishi uchun bank faoliyatini kengaytirish;
• Qarzdorlar va pul brokerlari tomonidan kambag'allarning ekspluatatsiyasining oldini
olish;
• Kam ta'minlangan ayollarga, ayniqsa kambag'allarga, ular osonlikcha tushunadigan va
o'zlari boshqarishi mumkin bo'lgan tashkilot ostida kredit imkoniyatlarini taqdim etish;
• Past daromad past jamg‘armalar va sarmoyalarning davom etayotgan shafqatsiz
aylanishini jismoniy shaxslarga ham, mamlakat iqtisodiyotiga ham past daromad ko‘rinishida
hissa qo‘shadigan mexanizmga aylantirish, kredit berish, sarmoya, ko‘proq daromad,
1
Grameen Bank (Hossain, Sakhawat, 2000: 65-66).
2
(Bornstein, 1996: 15).
3
(Hashemi, Morshed, 1997: 217).
4
(www.grameen-info.org/bank/)
106
Ushbu maqsadlar uchun mo'ljallangan loyiha mahalliy tilda "qishloq" yoki "kambag`al"
degan ma'noni anglatuvchi "Grameen" deb nomlangan 1979-yilga kelib 500 ga yaqin muhtoj
odamlarni qamrab oldi. 1979-yilda loyiha chegaralari kengaytirildi va Bangladeshning ba'zi
viloyatlarini o'z ichiga oldi va 1983-yil oktyabr oyida qonun bilan tasdiqlandi.
U mustaqil bankga aylantirildi. Bugungi kunda bank aktsiyalarining 94 foizi bank
mijozlariga tegishli bo‘lsa, qolgan 6 foizi davlatga tegishli.
Yunus ushbu loyiha bilan qishloqlarda qashshoqlikning oldini olish va bu hududlarni
mintaqaviy rivojlantirishga boshqa nuqtai nazardan yondashadi; Unda kam ta’minlanganlar uchun
haq to‘lanadigan ish o‘rinlari yaratish emas, balki o‘z ish joylariga ega bo‘lish orqali ham iqtisodiy,
ham ijtimoiy jihatdan kutilgan natijalarga tezroq erishish mumkinligi ta’kidlangan.
Shuningdek, u kambag‘al aholining kredit taqchilligi ularning asosiy insoniy ehtiyojlaridan
mahrum bo‘lganligini bildirishini, jamiyatdagi eng kambag‘al kishilar hech qanday moliyaviy
kafolatga muhtoj bo‘lmasdan, moliyaviy manbalardan oson foydalana olishlari kerakligini
ta’kidladi. Uning fikricha, hech kim pulni kambag'allardan yaxshiroq boshqara olmaydi (Rhyne,
1994: 105-115).
5
Grameen yondashuvi qashshoqlikning oldini olish strategiyasidan farq qiladi, chunki u
birinchi navbatda ayollarni maqsadli auditoriya sifatida belgilaydi. Darhaqiqat, Bangladeshdagi
ayollarga nisbatan odatiy madaniy va diniy tazyiqlarga qaramay, ayollarning birinchi navbatda
kreditlardan foydalanishga urinishining eng katta sababi, ayniqsa, yersiz dehqon ayollarning
mamlakatning eng kambag'al qismini tashkil etishi bilan bog'liq edi. Bundan tashqari, loyihada
ishtirok etayotgan ayollardan olingan tajriba shuni ko'rsatdiki; Oilaga daromad keltiradigan
ayollar, birinchi navbatda, oiladagi bolalar manfaati uchun ba'zi ijobiy o'zgarishlarni ta'minlaydi
(Bernstein, 1996: 142).
6
Dr. Muhammad Yunus maqsadli mijozlar guruhi sifatida ayollarni tanlash muhimligini
quyidagicha ifodalaydi: Ayollarning kredit tizimidan foydalanishi oilaga katta foyda keltiradi.
Ayollar oilaning uzoq muddatda xavfsizroq muhitda bo'lishiga ko'proq ahamiyat berishadi
(Birlashgan Millatlar Tashkilotining Rivojlanish loyihasi, 1991: 4).
7
Grameen Bank mijozlarining 97 foizi bugungi kunda ayollar ekanligini hisobga olsak,
Aytishimiz mumkinki, Dr Yunus ayollarni bankning kredit mijoziga aylantirish yo'li juda
muvaffaqiyatli bo'ldi. Shunga qaramay, 2007-yilning sentyabr oyi holatiga ko‘ra, bankning butun
5
(Rhyne, 1994: 105-115).
6
(Bernstein, 1996: 142)
7
(Birlashgan Millatlar Tashkilotining Rivojlanish loyihasi, 1991: 4).
107
mamlakat bo‘ylab 2462 ta filialga ega 79 925 ta qishloqda faoliyat yuritayotgani va birgina
Bangladeshning o‘zida 7 million 310 ming kredit foydalanuvchisiga murojaat qilgani kam
ta’minlangan aholini yanada ko‘proq qamrab olish maqsadiga xizmat qilish nuqtai nazaridan
tahsinga sazovor ko‘rsatkichdir. mikrokredit tashkilotlarining eng katta maqsadlaridan biri
(www.grameen-info.org/bank).
8
Aytish mumkinki, Grameen Bankning muvaffaqiyatli natijalari ortidagi eng muhim omil
kreditlarni taqsimlashda foydalaniladigan guruhni shakllantirish mexanizmidir. Odatda, bir xil
professional guruhdan yoki bir xil maqsadli 5 kishidan iborat guruhlarda guruh rahbari mavjud.
Har bir guruh haftada bir marta yig'ilishi kerak va bu yig'ilishlarda kreditlarning qaytarilishi
aniqlanadi.
Bundan tashqari, turli masalalar bo'yicha o'zaro fikrlar bildiriladi. Guruhning eng
kambag'al ikki a'zosi birinchi kreditlarini guruh tuzilganidan keyin uch oy o'tgach oladi.
To‘lovlarda bir oylik ko‘rsatkichlari hisobga olinib, qolgan ikki a’zoga va nihoyat guruh
rahbariga qisqa muddatda kredit beriladi.
Guruh rahbarlari a'zolarga kreditlarni taqsimlash va to'lovlarni yig'ishda yordam beradi.
Kreditlarni qaytarish odatda haftalik 50ga bo'lib to'lanadi (www.grameeninfo.org/bank/).
9
Guruh a’zolari sonini besh kishi bilan cheklash guruh a’zolari o‘rtasida ma’lumot almashishni
tezlashtiradi va a’zolar kreditlardan samarali foydalanayaptimi yoki yo‘qligini nazorat qilishni
osonlashtiradi.
Kreditlarni muhtoj shaxslarga guruh mexanizmi orqali taqsimlash ko‘plab afzalliklarga
ega. Bu usul, birinchi navbatda, kreditlarni taqsimlash va to‘lovlarni undirishda qulaylik yaratib,
bank tomonidan tayinlangan xodimning bir emas, besh kishi bilan uchrashishi, vaqt va ma’muriy
xarajatlarni tejaydi. Bundan tashqari, guruh a'zolariga ba'zi ma'muriy javobgarliklar beriladi va
ular o'z ishlarida rahbarlik qilishadi. Ular mas'uliyatni o'z zimmalariga olishlari uchun zamin
tayyorlanmoqda.
Guruh a’zolarining bir-birining qarzlarini tasdiqlashi va bir-birlariga kafil bo‘lishlari kabi
ba’zi mas’uliyatlar ham a’zolar o‘rtasida ijtimoiy birdamlikni oshiradi. Agar biron bir a'zo kredit
shartlariga yoki guruh shartlariga moslashishda qiynalsa, boshqa a'zolar uni motivatsion
maqsadlarda qo'llab-quvvatlaydi. Biroq, agar a'zoning har qanday xatti-harakati natijasida biron
bir zarar yuzaga kelsa, boshqa a'zolar bu zararni qoplash uchun javobgardir.
8
(www.grameen-info.org/bank).
9
(www.grameeninfo.org/bank/).
108
Bu holat tufayli yuzaga kelgan ijtimoiy bosim qarz oluvchilarning o‘z sarmoyalarini ishlab
chiqarish maydonlariga yo‘naltirib, to‘lovlarini o‘z vaqtida amalga oshirishiga sabab bo‘lmoqda.
Bundan tashqari, Dr. Muhammad Yunus, ayniqsa, kichik guruhlar ayollarning kreditlardan
foyda olish darajasini oshirishini ta'kidlaydi va dastlab qarz olish jarayonida ishtirok etishdan
ikkilanayotgan ayollarning ishtiroki guruh a'zolarining yordami bilan osonroq bo'lishini ta'kidlaydi
(Yunus, 1997: 9). -29).
10
Xulosa qiladigan bo‘lsak Grameen Bankining mikrokredit masalalari bo‘yicha olib borgan
yo‘li mikrokredit tizimining rivojlanishi va o‘sishi uchun yaqqol namuna bo‘lib ximzat qiladi. Bu
usaldan foydalanish mikrokredit tizimining rivoji uchun xizmat qiladi.
REFERENCES
1.
A.O’lmasov, A.Vaxobov "Iqtisodiyot nazariyasi", T. "Sharq", 2006, 223- 6.
2.
Larionova I.V. Upravlenie aktivami i passivami v kommercheskom banke. –M.:
«Konsaltbankir» 2003.
3.
Lavrushin O.I. i dr. Dengi, kredit, banki. Uchebnik. – M.: KNORUS,2010. -560 str.
4.
Lavrushin O.I., Bankovskiy menedjment. Uchebnik. – M.: KNORUS,2010. – 560 str.
5.
Lending / Chartered Institute of Bankers. - London: BPP Publishing,2003. ISBN 0-7517-
1015-6
10
(Yunus, 1997: 9). -29)
