ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
204
MIKROKREDITLARNI TASHKIL ETISH MODELLARI, MIKROKREDITLASHNING
ASOSIY TAMOYILLARI
Boymatova Kamola Shamshiddin qizi
Buxoro Innovatsiyalar Universiteti Magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10793789
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mikrokredit tushunchasi, mikrokredit modellari va
shakllari, mikrokredit turlari shuningdek mikrokredit berishning sabablari, kimlarga berilishi va
kimlarga berilmasligi haqida atroflicha fikr yuritilgan.
Kalit so`zlar:
Mikrokredit, kredit, mikrokredit modellari, mikrokredit shakllari,
mikrokredit tamoyillari.
HISTORICAL DEVELOPMENT, CHARACTERISTICS AND OBJECTIVES OF
THE MICRO-CREDIT SYSTEM
Abstract.
In this article, the concept of microcredit, models and forms of microcredit, types
of microcredit, as well as reasons for giving microcredit, to whom it is given and to whom it is not
given, are discussed in detail.
Key words:
Microcredit, credit, microcredit models, microcredit forms, microcredit
principles.
МОДЕЛИ ОРГАНИЗАЦИИ МИКРОКРЕДИТА, ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ
МИКРОКРЕДИТА
Аннотация.
В данной статье подробно рассмотрено понятие микрокредита,
модели и формы микрокредитования, виды микрокредита, а также причины
предоставления микрокредита, кому он предоставляется и кому не предоставляется.
Ключевые слова:
Микрокредит, кредит, модели микрокредитования, формы
микрокредитования, принципы микрокредитования.
KIRISH
Ikkinchi jahon urushidan keyin dunyo iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jihatdan qayta
shakllanish jarayoniga kirdi va “yangi tartib” deb ham ataladigan shakllanishga kirdi. Bu
jarayonning eng o'ziga xos xususiyati shundaki, rivojlangan mamlakatlar o'zlarining kengashlarida
faol ishtirok etib, boshqargan BMT, Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVJ) kabi
tashkilotlar orqali dunyo tizimini qayta tiklash imkoniyatiga ega bo'ldilar. Darhaqiqat,
mamlakatlar taraqqiyotini tezlashtiradigan loyihalar Jahon banki tomonidan moliyalashtirilar
ekan, maqsad XVJ orqali tashqi taqchillik va tashqi qarzlarni moliyalash orqali iqtisodiy
barqarorlikka erishish edi.
Dunyoning eng qashshoq hududlari va u yerda yashovchi aholiga bozor iqtisodiyotining
hayotiyligini ta’minlovchi va bu odamlarga o‘z mahorati va mehnati orqali qashshoqlikdan
qutulish imkonini beruvchi mikrokreditlar olishning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1. Kambag'al odamlar kredit berishdan tashqari moliyaviy yordamga muhtoj.
2. Mikrokredit qashshoqlikka qarshi kurashda kuchli vositadir.
3. Mikrokredit kambag'allarga xizmat qiluvchi iqtisodiy tizimlarni o'rnatadi.
4. Mikrokreditlar o‘z-o‘zidan to‘lanadigan bo‘lgani uchun u shu yo‘l bilan ko‘p sonli
kambag‘allarga yetib borishi mumkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
205
5. Mikrokredit uzluksiz faoliyat yurituvchi mahalliy moliya institutlarini yaratishga
qaratilgan.
6. Mikrokredit har bir savolga javob emas. Bu har qanday vaziyat va muassasa uchun ideal
vosita emas.
7. Yuqori foizli kreditlar berish qashshoqlikni oshirishi mumkin.
8. Davlatning vazifasi iqtisodiy yordam berish emas, balki bu yordamni amalga oshirishdir.
9. Xayr-ehsonlar kapital bilan raqobatlashmasdan, uni to'ldirishi kerak.
10. Asosiy to'siq kuchli institutlar va menejerlarning yo'qligidan kelib chiqadi.
11. Mikrokredit uning samaradorligini o'lchash va ko'rsatish mumkin bo'lganda yaxshi
ishlaydi.
Mikrokredit loyihalari o'z maqsadlariga erishish mumkin bo'lgan ba'zi muhim vaziyatlar
quyidagilardir:
• Mikrokredit dasturining muvaffaqiyati uchun ham mijoz intizomi (o'z vaqtida to'lash),
ham korporativ intizom (barqarorlikni ta'minlaydigan amaliyotlar) talab etiladi.
Mikrokreditlar o'zini-o'zi ta'minlashga intilgan kuchli, mahalliy mikrokredit muassasasi
tomonidan professional bank faoliyati sifatida eng yaxshi amaliyotdir.
• Nomoliyaviy institutni barqaror mikrokredit tashkilotiga (MFK) aylantirish muhim
texnik yordam va institutsional rivojlanishni talab qiladi.
• Samaradorlikni oshirish aniq belgilangan mikrokreditlash ko'rsatkichlaridan foydalanish
orqali kuzatilishi kerak (Parker, Pearce, 2001).
Mikrokredit ilovalari ba'zi hollarda juda salbiy natijalarga olib kelishi mumkin.
Mikrokreditlar qo'llanilmaydigan ushbu shartlar quyidagilar:
• Favqulodda vaziyatlardan so'ng darhol aralashuv vositasi sifatida mikrokreditlar o'ta
nochor qishloq joylarida va surunkali muhtojlar uchun mos emasligi ta'kidlanganda.
• Og'irlashuvchi kasalligi (masalan, OIV/OITS) va o'ta tarqoq, tez-tez harakatlanuvchi yoki
beqaror jamoalar bo'lgan mijozlar mikrokredit dasturlari uchun odatda mos emas.
• Yagona iqtisodiy faoliyatga yoki barterga asoslangan operatsiyalarga qaramlik; Fuqarolar
urushi, tabiiy ofat yoki haddan tashqari yuqori inflyatsiya xavfi mavjud; Jamoat tartibini saqlash
mumkin bo'lmagan muhitda mikrokredit dasturlarini amalga oshirish tavsiya etilmaydi.
• Foiz stavkalarini yuqori darajada ushlab turish yoki kafolatsiz kreditlarga ruxsat
bermaslik kabi barqarorlikka to'sqinlik qiladigan holatlarda mikrokreditlarni qo'llash mumkin
emas (Parker, Pearce, 2001).
Mikrokredit mijozlarining xususiyatlari esa shulardir. Klassik ma'noda mikrokredit
mijozlari kam ta'minlangan, yakka tartibdagi tadbirkorlar bo'lib, ular ko'pincha o'z uylarida
ishlaydilar va rasmiy moliyaviy institutlarga kirish imkoniga ega emaslar. Qishloq joylarda kichik
fermerlar va ayniqsa fermer ayollar mikrokredit xizmatlaridan tez-tez foydalanadilar. Bugungi
kunga qadar olib borilgan tadqiqotlar; Bu mikrokreditlar aholining kam ta’minlangan qatlamlariga
o‘z daromadlarini oshirishga, o‘z hayotini ta’minlay oladigan va muvaffaqiyatga erisha oladigan
biznesni yo‘lga qo‘yishga hamda tashqi ta’sirlarga qarshi kuchli bo‘lishga yordam berishi
mumkinligini ko‘rsatadi. Mikrokredit kambag'allarning, ayniqsa ayollarning iqtisodiy
rivojlanishini ta'minlab, oyoqqa turishiga yordam beradigan kuchli vosita sifatida ta'riflanadi
(www.tog.org.tr/).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
206
"Global taraqqiyot markazi, mikrokreditlar bo'yicha virtual kutubxona" koordinatorlaridan
biri Hari Srinivasning tasnifiga ko'ra, mikrokreditlarni tashkil etishning 14 ta modeli mavjud va
ularni quyidagicha sanab o'tish mumkin (Dolun 2005: 34):
1. Birlik modeli
2. Kafolatni tashkil etish modeli
3. Jamoat banki modeli
4. Kooperativ modeli
5. Kredit uyushmalari modeli
6. Gramin tipidagi o'rnatish modeli
7. Guruh modeli
8. Individual model
9. Vositachi tashkilot modeli
10. Nodavlat tashkilot modeli
11. Guruh bosimi modeli
12. Rosca (aylanuvchi jamg'arma va kredit uyushmalari)
qo'shinlar modeli
13. Kichik ish joyi modeli
14. Qishloq banki modeli
1. Birlik modeli
Ushbu mikrokredit instituti modelida maqsadli jamoa o'z ichida ittifoq tuzadi va
mikrokredit xizmatlarini ko'rsatadi. Jamiyatlar yoshlar va ayollar jamoalari, shuningdek, madaniy,
diniy yoki siyosiy qarashlar atrofida to'plangan odamlar bo'lishi mumkin. Ba'zi mamlakatlarda
"birlashmalar" huquqiy asosga qarab belgilanadi; Ular soliq imtiyozlaridan foydalanish,
yig'imlarni yig'ish va sug'urta qilish imkoniyatiga ega. Bu model guruh modeliga juda o'xshaydi
(Dolun, 2005:35).
2. Kafolat beruvchi tashkilot modeli
Nomidan ko'rinib turibdiki, bank kafolati tijorat banklaridan kredit olishda qo'llaniladi.
Ushbu kafillik ikki yo'l bilan taqdim etilishi mumkin: Ulardan biri tashqaridan (donor
tashkilotlar yoki hukumatlar orqali) taqdim etiladigan kafolat mexanizmi, ikkinchisi esa amalga
oshiriladigan kafolat mexanizmidir. a'zolarining jamg'armalaridan foydalangan holda. Berilgan
kreditlar to'g'ridan-to'g'ri jismoniy shaxslarga yoki o'z-o'zidan tuzilgan guruhlarga berilishi
mumkin. Bank kafolati dasturi - bu kapitalni kafolatlash dasturining bir turi. Kafolatlangan
mablag'lar turli maqsadlarda, shu jumladan kreditni qaytarish va sug'urta operatsiyalaridan kelib
chiqadigan majburiyatlar uchun ishlatilishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, Birlashgan Millatlar
Tashkiloti doirasida tashkil etilgan ko'plab xalqaro tashkilotlardir.
Ular mikromoliya xizmatlarini boshlash va ustuvor kredit xizmatlarini ko'rsatish uchun
boshlang'ich kapitalni yaratish uchun banklar va turli nodavlat tashkilotlar uchun xalqaro kafolat
fondlarini yaratadilar (Gökyay, 2008).
3. Jamiyat banki modeli
Jamoat banki modelida; Mikrokredit butun jamiyatni bir birlik sifatida ko'rib chiqish va
yarim rasmiy yoki rasmiy tashkilotlarni yaratish orqali taqsimlanadi. Bu tashkilotlar odatda
nodavlat tashkilotlar yoki boshqa tashkilotlar yordamida tuziladi. Ushbu tashkilotlarning
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
207
tuzilmalari daromad keltiruvchi loyihalar yoki jamg'arma imkoniyatlarini o'z ichiga olishi
mumkin. Jamiyat banklari ham rivojlanish dasturlarining bir qismi bo'lgan va asosiy maqsad uchun
rag'bat sifatida moliyalashtirish imkoniyatlaridan foydalanadigan ko'plab misollarni topish
mumkin (Dolun, 2005:36).
4. Kooperativ modeli
Kooperativ - bu umumiy va demokratik tarzda boshqariladigan mustaqil tashkilot bo'lib,
unda odamlar o'zlarining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun ixtiyoriy
ravishda birlashadilar. Ularning a'zolariga moliyaviy xizmatlar ko'rsatish va jamg'arma faoliyatini
amalga oshirish ham ayrim kooperativlarning kun tartibiga kiritilgan. (Gökyay 2008)
5. Kredit uyushmalari
Kredit uyushmalari - ma'lum bir guruh yoki tashkilot a'zolari tomonidan tuzilgan, o'z
jamg'armalarini birgalikda investitsiya qilishga rozi bo'lgan va bir-biriga mos foiz stavkalarida
kreditlar berish uchun birlashadigan moliyaviy institutlar. A'zolar bir tashkilotda ishlash, bir
cherkovga mansublik, bir mehnat tashkilotiga a'zo bo'lish, bir ijtimoiy guruhga mansublik, bir
jamiyatda ishlash yoki yashash kabi umumiy xususiyatlarga ega. Aytilishicha, kredit uyushmasiga
a’zolik irqi, dini va rangidan qat’i nazar, bir guruhga mansub barcha odamlar uchun ochiqdir.
Kredit uyushmalari demokratik, notijorat, moliyalashtiruvchi kooperativlardir. Ularning
har biri o'z a'zolari tomonidan boshqariladi. Har bir a'zo direktorlar va qo'mita vakillarini saylash
uchun faqat bitta ovozga ega (www.gdrc.org/icm/).
6. Grameen tipidagi model
Bangladeshdagi Grameen modeli, prof. U Muhammad Yunus tashabbusi bilan tashkil
etilgan va kambag'allarni nishonga olgan Grameen banki orqali paydo bo'ldi. Grameen Bank
odatda quyidagi metodologiyadan foydalanadi; Bank bo'limi 15 dan 22 tagacha qishloqni dala
menejeri va bir nechta xodimlar bilan qamrab olish uchun tuzilgan. Dala menejeri va bank
xodimlari ular xizmat ko'rsatadigan maqsadli auditoriyani bilishga, potentsial mijozlarni
aniqlashga va tushuntirishga yordam beradi. ular mahalliy aholiga ko'rsatadigan xizmatlarning
maqsadi, ularning funktsiyalari va bankning o'ziga xosligi, jarayonning tizimliligini tushuntirish.
Ular qishloqlarga borishni boshlaydilar. Ulardan maqsadli potentsial mijozlar orasida besh
kishidan iborat guruhlarni tuzish taklif qilinadi va birinchi bosqichda guruh a'zolaridan faqat
ikkitasiga kredit beriladi. Yaratilgan guruh bir oy davomida bank xodimlari tomonidan bank
tomonidan belgilangan qoidalarga mos keladimi yoki yo‘qmi, nazorat qilinadi. Agar ellik hafta
davomida kredit olgan ikki mijoz asosiy qarz va foizlarni to'lasa, guruhning boshqa a'zolari ham
kredit olishga haqli. Ushbu cheklovlar tufayli kreditlarni muntazam to'lash bo'yicha katta guruh
bosimi mavjud. Shu nuqtai nazardan, guruhning jamoaviy mas'uliyati berilgan kreditni
kafolatlashdan iborat. (Gökyay, 2008)
7. Guruh modeli
Ushbu model Grameen, jamoat banki, qishloq banki, guruh bosimi modeli kabi modellarga
o'xshaydi. Bu modelda asosiy falsafa yakka tartibda harakat qilishda duch keladigan qiyinchilik
va zaifliklarning oldini olish uchun guruh bo'lib harakat qilish, umumiy mas'uliyat va ishonchni
o'z zimmasiga olish deb izohlanadi. Mablag'lar shaxslarga emas, balki guruhlarga o'tkaziladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
208
Jismoniy shaxslarning birlashishi, ta'lim, birgalikda savdolashish kabilar shular
jumlasidandir. U quvvat va bosim guruhini shakllantirish kabi turli maqsadlarga xizmat qilishi
mumkin (Dolun, 2005:37).
XULOSA
Xulsa qilib aytadigan bo‘sak mikrokredit mamlakat iqtisodiyotiga va taraqqiyotiga juda
katta foyda keltiradi, faqatgina uning tamoyillari, modellari haqida ma`lumotga ega bo`lsak, undan
qanday to`g`ri foydalanishni bilsak.
Mikroedit tashkilotlari to’g’risida”gi Qonunning 3-moddasi 1- qismida “Mikrokredit,
mikroqarz, mikrolizing berish sohasida xizmatlar ko’rsatish bo’yicha faoliyatni amalga oshiruvchi
va ushbu Qonunga muvofiq boshqa mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi yuridik shaxs
mikrokredit tashkiloti” ekanligi belgilangan bo’lib, uning asosida mikrokredit tashkilotlarining
bank hisoblanmasligini ta’kidlash mumkin. Shu boisdan yuqorida qayd etilgan bank operatsiyalari
bo’yicha foiz stavkalarini belgilashda banklarning mustaqilligini belgilovchi qoidani mikrokredit
tashkilotlariga nisbatan qo’llab bo’lmaydi. Shu boisdan amaliyotda bu borada turli
tushunmovchiliklar yuzaga kelishining oldini olish maqsadida “Mikrokredit tashkilotlari
to’g’risida”gi Qonunga mikrokredit tashkilotlarining foiz stavkalarini belgilash tartibini
belgilovchi qo’shimcha kiritish zarur.
Bunday qo`shimcha va o`zgartirishlar mikrokredit sohasini yanada yaxshilanishiga yordam
beradi.
REFERENCES
1.
A.O’lmasov, A.Vaxobov "Iqtisodiyot nazariyasi", T. "Sharq", 2006, 223- 6.
2.
Larionova I.V. Upravlenie aktivami i passivami v kommercheskom banke. –M.:
«Konsaltbankir» 2003.
3.
Lavrushin O.I. i dr. Dengi, kredit, banki. Uchebnik. – M.: KNORUS,2010. -560 str.
4.
Lavrushin O.I., Bankovskiy menedjment. Uchebnik. – M.: KNORUS,2010. – 560 str.
5.
Lending / Chartered Institute of Bankers. - London: BPP Publishing,2003. ISBN 0-7517-
1015-6
