ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
983
TIJORAT BANKLARI RENTABELLIGINING DARAJASI VA DINAMIKASI
Sheraliev Аbbos Xolmo’minovich
Surxondaryo viloyat Denov Tadbirkorlik va Pedagogika Instituti
Moliya va Bank ishi kafedrasi oʼqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10895611
Annotatsiya.
Mazkur maqolada tijorat banklari rentabelligining darajasi va dinamikasi
masalalari yoritib berilgan. Shuningdek, maqola davomida tijorat banklari foydasining tahlili,
tijorat banklari faoliyatining rentabellik (foydalilik) ko’rsatkichlari tahliliga alohida to’xtalib
o’tilgan. Maqolada ilmiy faktlar va nazariyalarga tayanilgan bo’lib, maqola so’nggida xulosa va
takliflar keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
sarf-xarajatlar, tijorat banklari faoliyatining rentabellik (foydalilik)
ko’rsatkichlari, dinamika, ko’rsatkich.
LEVEL AND DYNAMICS OF PROFITABILITY OF COMMERCIAL BANKS
Abstract.
This article describes the level and dynamics of profitability of commercial
banks. Also, during the article, the analysis of the profit of commercial banks, the analysis of
profitability (profitability) indicators of the activity of commercial banks was specially discussed.
The article relies on scientific facts and theories, and conclusions and suggestions are given at the
end of the article.
Key words:
expenses, profitability (profitability) indicators of commercial banks,
dynamics, indicator.
УРОВЕНЬ И ДИНАМИКА ПРИБЫЛЬНОСТИ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ
Аннотация.
В данной статье описывается уровень и динамика прибыльности
коммерческих банков. Также в ходе статьи специально обсуждался анализ прибыли
коммерческих банков, анализ показателей рентабельности (рентабельности)
деятельности коммерческих банков. Статья опирается на научные факты и теории, а
выводы и предложения приведены в конце статьи.
Ключевые слова:
расходы, показатели прибыльности (рентабельности)
коммерческих банков, динамика, показатель.
Tijorat banklari foydasini tahlil qilganda, daromadlari xarajatlari turlari hamda tarkibiga
e’tibor qaratiladi. Eng avvalo, hisobot davridagi olingan haqiqiy foyda summasi reja bilan
taqqoslanib, undan ko’p yoki kam ekanligi aniqlanadi va farqlar sabablari o’rganiladi. Bank
foydasini shakllantiruvchi daromad, xarajatlar tarkibi o’tgan yillar bilan taqqoslanadi.
Respublika aksiyadorlik-tijorat banki «Savdogarbank» faoliyat natijalari 2023-yilda
564037,0 ming so’m sof foyda bilan yakunlangan. Respublika hududida ko’pgina bo’limlari
bo’lgan bu bankning faoliyatidan olgan bunday summadagi foydasiga baho berish uchun (umuman
olganda foydali ishlaganligi yaxshi ko’rsatkich) o’tgan yilgi ma’lumotlar bilan taqqoslash lozim.
«Savdogarbank» hisobotiga ko’ra o’tgan – 2022-yilda -250952,0 ming so’m sof foyda olgan.
Demak, bank 2023-yilda 2022-yilga nisbatan faoliyatini 2 baravardan ko’proq foyda olish bilan
yakunlagan. Bularning sababini chuqur o’rganish uchun, daromadlar, xarajatlar tarkibini o’rganish
va tahlil qilish zarur (1-jadvalga qarang).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
984
Jadval ma’lumotlaridan, «Savdogarbank» foyda summasini qaysi manbalardan
ko’paytirganligi, nimalardan xarajatlar ko’payganligi ko’rinib turibdi. Bankning foizli
daromadlari 2023-yilda o’tgan yilga nisbatan 126,9 % ko’paygan bo’lsa, foizli xarajatlari – ushbu
davrda 140,3 foizga ko’paygan. Demak, foizli xarajatlarning o’sish (ko’payish) sur’ati juda yuqori,
bunday yo’l tutib borilaversa bo’lmaydi. Natijada sof foizli daromadlar bo’yicha ko’rilgan natija
2011-yilda o’tgan yilga nisbatan faqat 16,1% ga o’sgan (daromadlar-26,9% o’sganligiga
qaramasdan).
Bank 2023-yilda kreditlar bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan ehtimolli zararlarga qarshi
shakllantirilgan zaxiralarga 2023-yilda 2022-yilga nisbatan 2 baravardan kamroq summa (48,5%)
ajratgan. Shunday qilib, foizli daromadlar summasini biroz oshirgan. Lekin bank foizsiz
daromadlarini 2022-yilga nisbatan kamaytirib yuborgan (51044,0 ming so’mga). Natijada
shungacha bank foydasi o’tgan yilga nisbatan kamaygan. Tijorat banki operatsion xarajatlar
summasini ko’paytirmaslik choralarini ko’rgan. Natijada bu xarajatlar 2023-yilda o’tgan yilga
nisbatan faqatgina 107,9% gagina o’sgan. Tijorat bank bo’limlarida foizli va foizsiz daromad
turlarini ko’paytirishning ichki imkoniyatlarini topish lozim.
1-jadval
«A» bank
moliyaviy natijalarining tahlili
(yil boshiga, mln. so’m)
№
Moddalar
O’tgan yil
Joriy yil
O’zgarishi
so’mda
% da
1
Foizli daromadlar –
jami
5541,9
7037,8
1495,9
126,9
2
Foizli xarajatlar – jami
2491,5
3496,6
1005,0
140,3
3
Sof foizli daromadlar
3050,3
3541,2
490,0
116,1
4
Kreditlar bo’yicha
ko’rilishi mumkin
bo’lgan ehtimoliy
zararlarga qarshi
shakllantirilgan
zaxirani baholash
381,6
185,0
–196,6
48,5
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
985
8 – Bank faoliyati tahlili
5
Zaxirani baholashni
chiqarib tashlagandan
so’ng qolgan sof foizli
daromad
2668,7
3356,2
687,5
125,7
6
Foizsiz daromadlar –
jami
1963,2
1912,2
– 51,0
97,4
7
Operatsiya xarajatlari
– jami
3930,0
4241,3
310,7
107,9
8
Daromad (foyda)
solig’i to’langungacha
bo’lgan sof foyda
(zarar)
701,4
1027,1
325,7
146,4
9
Daromad (foyda)
solig’i
450,4
463,1
12,7
102,8
10
Sof daromad (zarar)
251,0
564,0
313,0
224,7
Joriy yilda bankning sof foydasi 313,0 mln. so’mga, ya’ni 224,7 foizga o’sgan. Bunga asosan
foizli daromadlarning o’sishi va ehtimoliy zaxiralarning kamayishi ta’sir etgan.
Tijorat banklari foyda summalari bo’yicha sifatiy (reyting) baho berib bo’lmaydi. Chunki
kichik, o’rta va yirik banklar mavjud. Misol: bir yilda bir bank 640 000,0 ming so’m foyda olgan
bo’lsa, ikkinchi bank esa 680 000,0 ming so’m foyda olgan bo’lsa, ikkinchi bankni foydali
ishlayapti deb baho berib bo’lmaydi. Chunki birinchi bank faoliyati jihatidan kichik, ikkinchi bank
esa juda katta faoliyat yurituvchi bank bo’lishi mumkin.
Shuning uchun ham banklarning rentabellik ko’rsatkichlari aniqlanadi va tahlil qilinadi.
Rentabellik ko’rsatkichlari nisbiy ko’rsatkich bo’lib, foyda summasini barcha aktivlari, o’z
sarmoyasi summalariga bo’lish bilan aniqlanadi.
Tijorat banklarining mavjud barcha mablag’larni to’g’ri joylashtirib ulardan foydalanish
darajasi aktivlar rentabelligi bilan o’lchanadi. Bank aktivlarining rentabelligi (B.A.R.) sof foyda
summasini (sf) barcha aktivlar summasiga (balans jami summasi) bo’lib topiladi.
BAR
__________
sfx
100
; bu yerda BA – barcha aktivlar.
BA
«A» bank bo’yicha bu ko’rsatkichlar:
2022-yilda BAR = 250952:40021498x100=0,62%
2023-yilda BAR = 564037:37349977x100=1,51%
Demak, ushbu ko’rsatkich bo’yicha bank 2023-yilda o’sishga erishgan, ya’ni 0,62 % dan
1,51% gacha ko’tarilgan.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
986
2-jadval
Tijorat banklari kapitalining samaradorligi (yil boshiga, mln.so’m)
Tijorat banklari
Sof foyda
Xususiy kapital
sf. / xususiy kapital
Joriy yil
O’tgan yil
Joriy yil
O’tgan yil
O’zsanoat
qurilishbank
2697,5
2528,1
30777,1
30283,6
9,7
8,3
Aloqabank
890,4
699,7
4260,5
3818,0
25908,9
19624,1
Savdogarbank
564,0
251,0
4276,8
4194,7
13,2
6,0
Kapitalbank
538,9
298,0
2084,5
1565,6
28,0
19,0
O’ktambank
82,0
94,9
1545,9
1572,1
5,3
6,3
3-jadval
(mln.so’m)
Tijorat banklari
Sof foyda
sf. / j. kapital(ROE)
sf. / aktiv (ROA)
2023
2022
2023
2022
O’zsanoat
qurilishbank
2697,5
2528,1
9,7
8,3
0,67
0,81
Aloqabank
890,4
699,7
25908,9
19624,1
4,53
3,56
Savdogarbank
564,0
251,0
13,2
6,0
1,51
0,63
Kapitalbank
538,9
298,0
28,0
19,0
5,63
3,66
O’ktambank
82,0
94,9
5,3
6,3
3,00
3,50
Tijorat banklari aktivlarining samarali foydalanishini boshqa tijorat banklari ko’rsatkichlari
bilan qiyoslab (taqqoslab) tahlil qilish yaxshi natijalarni beradi.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, rentabellik ko’rsatkichlari tijorat banklari
bo’yicha juda xilma xil. Bu ko’rsatkich banklarda 2022-yilda 3,66 % dan (Kapitalbank) 0,63%
gacha (Savdogarbank), ya’ni 5,8 baravar farq qiladi. 2023-yilda esa Savdogarbank rentabellik
ko’rsatkichi yaxshilanib, to 1,51% gacha ko’tarilgan. Aktivlar rentabelligi bo’yicha 2023-yilda
eng past daraja O’zsanoatqurilishbankida bo’lib, 0,65 % ni tashkil etgan va Kapitalbank
ko’rsatkichidan 8,4 baravar (Kapitalbank – 5,63 %) past. Tahlil qilinayotgan 2022–2023-yillarda
aktivlar rentabelligi ko’rsatkichi O’zsanoatqurilishbank (2022-yil -0,81%, 2023-yil -0,67 %) va
O’ktambank (2022-yil -3,50 %, 2023 yil -3,00%) larda pasaygan, qolgan banklarda esa
ko’tarilgan.
Tijorat banklarida xususiy kapital rentabelligi ko’rsatkichi ham ahamiyatga ega. Bu
ko’rsatkich (XKr) bankning sof foyda summasini (sf) 100 ga ko’paytirib (foizda) xususiy kapital
(XK) o’rtacha qiymatiga bo’lib topiladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
987
XKr
__________
sfx
100
;
xk
Biz tahlil qilayotgan «Savdogarbank»da bu ko’rsatkich 2022-yildagi 6,0 % dan, 2023-yil –
13,2 % gacha ko’tarilgan.
REFERENCES
1.
O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11
dekabr.
2.
O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y.
3.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va
iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini
jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil..
4.
Bekmurodov A.Sh.va b. O’zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida, 5 qism. 4-qism.
Moliya va bank tizimidagi islohotlar samarasi, TDIU, 2005 y.
5.
Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред.
Красавиной Л.Н. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 576 с.
6.
О’Нил У. Как делать деньги на финансовом рынке: Стратегия торговли на росте и
падении / Уильям О’Нил; Пер. с англ. – 3-е изд. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2006. – 329
с.
