201
UO’K631.527.11.:421.2
G.HIRSUTUM L. TURIGA MANSUB BO’LGAN SHO’RGA BARDOSHLI SELEKSION
ASHYOLAR YARATISHDA TANLAB OLINGAN BOSHLANG’CH ASHYOLARNING
TOLA CHIQIMI KO’RSATKICHIKO’RSATKICHLARINI BAHOLASH.
Mamedova Feruza Faxriddinovna
kichik ilmiy xodim.
Kurbonov Abrorjon Yorkinovich
q.x.f.d., katta ilmiy xodim.
Djumayev Sanjar Shukurovich
kichik ilmiy xodim.
Paxta seleksiyasi, urug’chiligi, yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy tadqiqot instituti
1
,
Abdullayeva Mohigul Sheraliyevna
Magistrant.
Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti
2
.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10968862
Annotatsiya. Ushbu maqolada G.hirsutum L. turiga mansub bo’lgan sho’rga bardoshli
seleksion ashyolar yaratishda tanlab olingan boshlang’ch ashyolarning tola chiqimi bo’yicha
ma’lumotlar keltirilgan bo’lib, ushbu belgi bo’yicha mahalliy navlar orasida eng past ko’rsatkich
Buxoro-102 navida 37,2 % ni tashkil etgan bo’lsa, eng yuqori ko’rsatkich C-6580 navida 39,2%
ni tashkil etdi. Xorij namuna va navlari orasida esa eng past ko’rsatkich Carisma navida 37,0 %
ni tashkil etgan bo’lsa, eng yuqori ko’rsatkich - 41,2 % Xitoy-56 va Xitoy-66 namunalarida
kuzatildi. Qolgan nav va namunalarda belgi bo’yicha ko’rsatkich oraliq holatda namoyon
bo’lganligi qayd etilgan.
Kalit so’zlar: G.hirsutum L., tur, mahalliy nav, xorij navlari, namuna, tola chiqimi, g’o’za,
boshlang’ish ashyo, sho’rga bardoshlilik.
THE ASSESSMENT OF THE FIBER YIELD INDICATORPARAMETERS OF SOURCE
MATERIALS SELECTED FOR THE CREATION OF SALT-TOLERANT BREEDING
MATERIALS BELONGING TO THE SPECIES G. HIRSUTUM L.
Abstract. This article presents information on the fiber yield of source materials selected
for the creation of salt-tolerant breeding materials related to the species G. hirsutum L. Among
local varieties, the lowest rate observed for this trait was 37.2% in Bukhara-102, while the highest
was 39.2% for variety S-6580. Among foreign samples and varieties, the lowest rate was 37.0%
for the Karizma variety, and the highest rate observed was 41.2% for the China-56 and China-66
202
samples. For other varieties and samples, the indicator for this trait was noted to be in an
intermediate state.
Key words: G. hirsutum L., species, local variety, foreign varieties, sample, fiber yield,
cotton plant, source material, salt tolerance.
ПОКАЗАТЕЛЬОЦЕНКА ПОКАЗАТЕЛЕЙ ВЫХОДА ВОЛОКНА ИСХОДНЫХ
МАТЕРИАЛОВ, ОТОБРАННЫХ ДЛЯ СОЗДАНИЯ СОЛЕУСТОЙЧИВЫХ
СЕЛЕКЦИОННЫХ МАТЕРИАЛОВ, ОТНОСЯЩИХСЯ К ВИДУ G. HIRSUTUM L.
Аннотация. В данный статье представлены информации о выходе волокна
исходных материалов, отобранных для создания солеустойчивых селекционных
материалов, относящихся к виду G. hirsutum L. Самый низкий показатель среди местных
сортов по этому признаку - 37,2% -составил у Бухары-102, а самый высокий - 39,2%- у
сорта С-6580. Среди зарубежных образцов и сортов самый низкий показатель составил
37,0% у сорта Каризма, а самый высокий показатель - 41,2% наблюдался у образцов
Китая-56 и Китая-66. У остальных сортов и образцов отмечено, что показатель по этому
признаку находился в промежуточном состоянии.
Ключевое слова: G. hirsutum L., вид, местный сорт, зарубежные сорта, образец,
выход волокна, хлопчатник, исходный материал, солеустойчивость.
Kirish.
Maʼlumki gʼoʼza oʼsimligi asosan tolasi uchun yetishtiriladi, shu sababli tola sifati,
tola chiqimini yaxshilash boʼyicha olib borilgan seleksiya ishlari ishlab chiqarishning
toʼqimachilik sanoati uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Tola chiqimi nazariy belgi hisoblanib, tola vaznining paxta xom-ashyosi vazniga nisbati
tushuniladi va foizda ifodalanadi. Tola chiqimi urugʼdagi tolalarning miqdori va vazniga bogʼliq
boʼladi. Gʼoʼzaning turli shakllarida tola chiqimi 12-15 foizdan 43-44 foizgacha boʼlishi mumkin.
Tolaning uzunligi esa tur va tur xillarida irsiy potentsial hamda yetishtirish sharoitidan
kelib chiqqan holda 10 mm dan 50-55 mm gacha boʼlishi mumkin. Eng kalta tola gʼoʼzaning
yovvoyi turlarida, eng uzun tola esa
G.barbadense
L. Turining Si-Аylend tipidagi namunalarda
uchraydi [5; 81 b.]. Tola gʼoʼzaning asosiy mahsuloti boʼlganligi uchun, uning miqdorini oshirish
katta amaliy ahamiyatga ega. Shu sababli, tola chiqimining qay tarzda irsiylanishi ustida koʼplab
chet el hamda mamlakatimiz olimlari ilmiy izlanishlar olib borgan.
Tola chiqimining irsiylanishini olimlarning koʼpchiligi [2; S. 27-28., 4; 30-32., 3; 50-55 s.,
1; 40-45 s.] turichi uzoq chatishtirish, navlararo chatishtirish, shuningdek, turlararo chatishtirishlar
asosida olingan duragaylarda oʼrganishga harakat qilganlar. Bizning tadqiqotlarimiz ham mahalliy
203
va xorij navlarini juft duragaylash asosida sho’rga bardoshli bo’lgan qimmatli xojalik belgilari
yuqori seleksion ashyo yaratishga qaratilgan.
Tadqiqot obyektlari va uslubi.
Tadqiqotlar 2023 yilda PSUYAITI ning “G’o’za
biotexnologiyasi” laboratoriyada olib borildi. Tadqiqot obyekti sifatida sho’rga bardoshli va
qimmatli xo’jalik belgilari yuqori bo’lgan mahalliy Guliston, C-6580, Buxoro-102, C-6575, C-
8290 va Porloq-4 navlari hamda Ignabargli, Nihal, O’zaltin, Xitoy-44, Xitoy-56, Xinlu 2 Hong
N47, Carisma, Xitoy-66, Lidia, Xitoy 65, ADNS-1 kabi xorij nav va namunalaridan foydalanildi.
Tadqiqotlarda agrotexnik tadbirlar O'zPITI da ishlab chiqilib tasdiqlangan agrotexnik
tadbirlar doirasida olib borildi. Natijalarning sonli ko'rsatkichlari B.A.Dospexov ilmiy ishlarida
keltirilgan [6; 351-b.] uslubda statistik ishlovdan o'tkazildi. Tajribada foydalanilgan boshlang'ich
ashyolar o'zlarining kelib chiqishi, belgilari va irsiy tarkibi bilan xarakterlanadilar. Shuning uchun
ham ular yordamida yaratilayotgan va o'rganilayotgan duragaylar nafaqat nazariy balki amaliy
seleksiyaning ishlab chiqarishga va tekstil sanoati talablariga mos g'o'zaning yuqori tola chiqimli,
irsiyati boyitilgan navlar yaratilishi bilan ham bog'liq bo’lib, 1-jadvalda ushbu mahalliy va xorij
nav va namunalaring duragaylash sxemasi keltirilgan.
1-jadval
Navlar ♀
Xorij namunalari
♂
Guliston
С-6580 С-6575 Buxoro-
102
Porloq-4
C-8290
Ignabargli
+
+
+
+
+
+
Nihal
+
+
+
+
+
+
O’zaltin
+
+
+
+
+
+
ADNS-1
+
+
+
+
+
+
Xitoy-44
+
+
+
+
+
+
Xitoy-56
+
+
+
+
+
+
Xinlu 2 Hong N47
+
+
+
+
+
+
Xitoy-66
+
+
+
+
+
+
Xitoy 65
+
+
+
+
+
+
Lidia
+
+
+
+
+
+
Carisma
+
+
+
+
+
+
204
Juft duragaylash sxemasi.
Tadqiqot natijalari
. Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko’ra, 2023 yilda mahalliy va xorij
nav va namunalarining urug’lari dala sharoitida ekildi. Fenologik kuzatuvlar va laboratoriya
tahlillari asosida morfobiologik va qimmatli xo’jalik belgilari tahlil qilinib, juft duragaylash
asosida chatishtirish ishlari olib borildi. Har bir ota-ona shakllaridan paxta namunalari terib olinib
laboratoriyada qimmatli xo’jalik belgilari tahlil qilindi. Tahlil natijalari asosida qimmatli xo’jalik
belgilaridan biri hisoblangan tola chiqimini aniqlandi. Bunga ko’ra, ushbu belgi bo’yicha mahalliy
navlar orasida eng past ko’rsatkich Buxoro-102 navida 37,2 % ni tashkil etgan bo’lsa, eng yuqori
ko’rsatkich C-6580 navida 39,2% ni tashkil etdi. Xorij namuna va navlari orasida esa eng past
ko’rsatkich Carisma navida 37,0 % ni tashkil etgan bo’lsa, eng yuqori ko’rsatkich - 41,2% Xitoy-
56 va Xitoy-66 namunalarida kuzatildi. Qolgan nav va namunalarda belgi bo’yicha ko’rsatkich
oraliq holatda namoyon bo’ldi (1-rasmga qarang).
G.hirsutum
L. turiga mansub bo’lgan mahalliy
Guliston, C-6580, Buxoro-102, C-6575, C-8290 va Porloq-4 navlari sho’rga bardoshli bo’lsa,
Ignabargli, Nihal, O’zaltin, Xitoy-44, Xitoy-56, Xinlu 2 Hong N47, Carisma, Xitoy-66, Lidia,
Xitoy 65, ADNS-1 kabi xorij nav va namunalari tola chiqimi yuqoriligi isbotlandi.
1-rasm. G.hirsutum L. turiga mansub bo’lgan sho’rga bardoshli seleksion ashyolar
yaratishda tanlab olingan boshlang’ch ashyolarning tola chiqimi ko’rsatkichlari
Demak, tanlab olingan mahalliy va xorij navlarini duragaylash asosida sho’rga
bardoshli qimmatli xo’jalik belgilari yuqori, mahsuldor g’o’za navlarini yaratish imkoniyati yuqori
ekanligi tasdiqlandi.
37,2
38
38,5
39,2
38,5
41
40,2
41,5
40
41,2
39,8
37
41,2
38,5
38
41
34
35
36
37
38
39
40
41
42
205
REFERENCES
1.
Автономов В.А. Наследование выхода и длины волокна у линейно сортовых
гибридов F
1
G.barbadense
L. на фоне инфицированных гоммозам //Ж.Вестник
Аграрной Науки Узбекистана. -2005. -№1(19). –40-45 с.
2.
Аккужин Д. Изменчивость количественных признаков //Ж. Хлопководство. -1979. -
№ 5. –С.27-28.
3.
Кимсанбоев О.Х. Наследуемость признаков, определяющих выхода волокна
гибридов F
2
, хлопчатника G.barbadense L. //Ж.Вестник Аграрной Науки Узбекистан.-
2004.-№4 (18). –50-55 с.
4.
Симонгулян Н.Г., Ибрагимов П.Ш. Наследование качества и выхода волокна. //
Хлопководство.- Ташкент, 1985. -№ 10.- 22-24 с.
5.
Эгамбердиев А.Э. Генетические исследования вилтоустойчивости и ее связи с
хозяйственно-ценными признаками. В кн. Генетика и селекция растений. –Ташкент:
Фан, 1975. –29-33 с.
6.
Доспехов Б.A. Методика полевого опыта.-Москва: Aгропромиздат, 1985.- 351 с.
