281
FAVQULODDA EPIDEMIOLOGIK, EPIZOOTIK VA EPIFITOTIK VAZIYATLAR.
YUQUMLI VA KO‘P UCHRAYDIGAN KASALLIKLARNI KELTIRIB CHIQARGAN
ALOHIDA XAVFLI INFEKSIYALAR.
Muradov Sirojiddin Husan o‘g‘li
Tog‘Ayev Jamshid Xujamberdiyevich
Xujaqulov Abdulaziz Xakim o‘g‘li
Karimov Bohodir O‘ktam o‘g‘li
Siddiqova Madinabonu Asatilla qizi
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
“Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi” kafedrasi o‘qituvchilari
Qarshi, O‘zbekistan.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11034909
Annotatsiya.
Ushbu maqolada, Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik
vaziyatlar. O‘lat vafo sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar haqida muallifning nazariy, ummumlashtiruvchi fikrlari keltirilgan.
Maqola mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi yunalishlari talablari, mehnat muhofazasi va
xavfsizlik mutaxassislari hamda keng izlanuvchilar uchun muljallangan.
Kalit so‘zlar va iboralar
: “epidemiya, epizootika, epifitotika, vabo, sibir yarasi, botulizm”.
EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND EPIPHYTOTIC
SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT CAUSE
INFECTIOUS AND COMMON DISEASES.
Abstract.
In this article, Emergency epidemiological, epizootic and epiphytotic situations.
The author's theoretical and generalizing thoughts are presented about particularly dangerous
infections that cause rare diseases such as plague yellow fever. The article is intended for the
requirements of labor protection and technical safety directions, labor protection and safety
specialists, and general readers.
Key words and phrases
: "epidemic, epizootic, epiphytotic, cholera, anthrax, botulism."
ЧРЕЗВЫЧАЙНЫЕ ЭПИДЕМИОЛОГИЧЕСКИЕ, ЭПИЗООТИЧЕСКИЕ И
ЭПИФИТОТИЧЕСКИЕ СИТУАЦИИ. ОСОБО ОПАСНЫ ИНФЕКЦИИ,
ВЫЗЫВАЮЩИЕ ИНФЕКЦИОННЫЕ И РАСПРОСТРАНЕННЫЕ ЗАБОЛЕВАНИЯ.
Аннотация.
В
данной
статье
рассматриваются
чрезвычайные
эпидемиологические, эпизоотические и эпифитотические ситуации. Изложены
282
теоретические и обобщающие мысли автора об особо опасных инфекциях, вызывающих
такие редкие заболевания, как чумная желтая лихорадка. Статья предназначена для
требований направлений охраны труда и технической безопасности, специалистов по
охране труда и технике безопасности, а также широкого круга читателей.
Ключевые слова и фразы:
«эпидемия, эпизоотия, эпифитотия, холера, сибирская
язва, ботулизм».
Kirish.
Epidemiya
-alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo‘lmagan, yuqish manbai bitta
yoki yuqish omili bir xil bo‘lgan, odamlarning guruh bo‘lib kasallanishi, bir aholi punktida 50
kishi va undan ortiq kasallanishi aytiladi.
Yuqumli kasllikning paydo bo‘lish omillari 3 turda nomoyon bo‘ladi:
1.
Kasallikning yuqtiradigan manbaning mavjudligi;
2.
Kasallikning yuqish va tarqalish yo‘llarining mavjudligi;
3.
Kasallikka beruluvchi odamlarning mavjudligi.
Kasallikning yuqish yo‘llari
1.
havo-tomchi
2.
Oziq ovqat orqali
3.
Qon orqali
4.
Kontakt yo‘llari.
283
YUqumli kasalliklarning paydo bo‘lish xavfi
1.
Aholi zichligi
2.
Aholining ko‘chib yurishi
3.
Kommunikatsiya tarmoqlarining ishdan chiqishi
4.
Sog‘liqni saqlash dasturlarining bajarilmay qolishi
o‘lat, vabo, sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar;
odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar - epidemik toshmali terlama, Bril
kasalligi, Ku-isitma;
zoonoz infeksiyalar - Sibir yarasi, quturish;
virusli infeksiyalar - SPID;
aniqlanmagan etiologiya bilan guruh bo‘lib kasallanish -
20 kishi va undan ortiq;
tashhisi aniqlanmagan bezgak kasalligi -
15 kishi va undan ortiq;
o‘lim yoki kasallanish darajasi
o‘rtacha statistik darajadan 3 baravar va undan ortiq bo‘lgan
vaziyat;
zaharli moddalar bilan zaharlanish -
jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2
kishi va undan ortiq;
284
oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish -
jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2
kishi va undan ortiq.
Vabo
- bu ham juda xavtli hisoblanib, uning tarqatuvchisi vabo vibroini mikrobidir. Vabo
bilan kasallangan bemomi ichi ketib, qusadi, qaltiraydi va juda ozib-to'zib ketadi. Agar kasallik
davolanmasa., tezda o'ladi.
Sibir yarasi
- buni tarqatuvchisi Sibir yarasi mikrobi hisoblanadi. U teri, nafas yo'h,
oshqozon ichak yo'Ii bilan kirib, o'zining ta'slrini ko'r-satadi. Agar u teriga tushsa, avval dog' hosil
bo'ladi, so'ngra u shishib ichiga qon to'ladi va yorilib, yara hosil qiladi. Sibir yarasi bo'lgan
tananing sezuvchanligi ancha pasayib ketadi.
Botulizm -
bu kasallikni botulizm toksini tarqatadi. Bu toksin juda zaharli hisoblanadi.
Masalan, uning 0,00000012 g kristal holdagi toksini odamni zaharlashi mumkin. Botulizm
kasalligi oshqozon-ichak yo'Ii bilan tarqatilib, as os an asosiy asab tizimining, yurak asablarini
izdan chiqaradi. Botulizm bilan kasallangan bemor holsizlanadi, boshi og'rib, ko'rish qobiliyati
pasayadi. Til muskullari falajlanadi. Kasalning haro-rati normal odam haroratidan ancha past
bo'ladi va bu kasallik o'z vaq-tida davolanmasa o'lim bilan tugaydi.
Karantin -
zararlangan o'choqni to'sish hamda o'tkir yuqumli kasalliklarni yo'qotishga
qaratilgan rejimli chora-tadbirlar sistemasidir. Zararlangan o'choqlarda komendantlik xizmatlari
(qurollangan muhofa-za tizimi) tashkil etiladi. Bunday vaziyatlarda o'choqdan tashqariga chiqish
va o'choqqa ki-rish, hatto mol-mulkni kiritish ta' qiqlanadi. Korxona va tashkilotlar alo-hida ish
rejimiga o'tkazilib, bunda aholi (ishchi va xizmatchilar) kichik-kichik guruhlarga bo'linib, ularga
tibbiy kuzatuv xizmati tashkil etiladi. Bulardan tashqari o'choqda kerakli profilaktik va sanitar-
gigiyenik omil-lar o'tkaziladi harnda o'choqni dezinfeksiya va deratizatsiya qilish, aho-lini qayta
285
sanitar ishlovdan o'tkazish omillari amalga oshiriladi. Zararlangan o'choqlarga oziq-ovqat va
boshqa kerakli mol-mulklar-ni kiritish tibbiyot tizimlarining qattiq nazorati ostida maxsus shahob-
chalar orqali arnalga oshiriladi. Karantin muddati muayyan kasalliknmg rivojlanish (inkubatsiya
davri) davrining uzunhgi bilan, yuqori tashkilotlarning FM shtablari tomonidan belgilanadi.
Karantin omili oxirgi kasalni tuzatib o'choqdan chiqib ketishi va dezinfeksiya orrulini tarnom
bo'lishi bllan tugatiladi.
Observatsiya
-yuqumli kasallikni tarqalmaslik uchun bajariladigan omil bo'lib, bunda
maxsus tibbiy nazorat tashkil etiladi. Zararlangan o'choqda bo'lgan harnma fuqarolaming
kasallangan-ligini o'z vaqtida aniqlash, ularni izolatsiya qilish va profilaktik ornillarni arnalga
oshirish uchun kuzatuv tashkil etiladi. Bunda kasallangan kuzatuv va so'rov orqali aniqlanadi.
Yuqumli kasalliklar tarqalishini oldini olish uchun zararlangan o'choqlarga kirish va
chiqish ta'qiqlanadi o'choqlardagi turli xildagi mol-mulklami zararsizlantirmasdan turib, olib
chiqib ketishga ham rux-sat berilmaydi. Oziq-ovqat va suv ta'minoti nazorati kuchaytiriladi. Ob-
servatsiya davri harn, xuddi karantin davri kabi fuqaro muhofazasining mahalliy miqyosdagi
shtablari tomonidan belgilanadi.
Kasalliklik tarqalishining oldini olish:
1.
Dizenfeksiya;
-
Mexanik usul,
-
Fizik usul,
-
Kimyoviy usul
2.
Deratizatsiya;
3.
Dizenseksiya usullaridan foydalaniladi.
Dizenfeksiya,
yuqumli kasallik keltirib chiqaruvchilarni yo‘qotish-
zarasizlantirish,
tashqi muhitda kasal tug‘diruvchi mikroorganizmlarni yoki ularni tashib yuruvchilarni fizik,
kimyoviy yoki biologik usullar bilan yo‘q qilish yoki faolsizlantirish bo‘yicha tadbirlar.
Dizenseksiya-
kasallik qo‘zg‘atuvchilari-zararli bo‘g‘imayoqlilar, qishloq xo‘jalik
zarakunandalari va boshqalarni tashib yuruvchilarni qirib tashlash tadbirlari; termik yoki kimyoviy
ishlov berish, qushlar yoki mikroorganizmlar yordamida amalga oshiriladi.
Deratsizatsiya-
kemuruvchi zarakunandalarni yo‘q qilish –
yuqumli kasalliklar manbai
yoki tashuvchilari bo‘lgan, yoxud xo‘jalikka zarar etkazuvchi kemuruvchilarga qarshi kurash
chora-tadbirlari majmui. Kemuruvchilarni kimyoviy, mexanik, va biologik usulllar bilan yo‘q
qilish, chiqindini yig‘ish va olib tashlashni tartibga solish, oziq-ovqatlarni saqlash joylarini
kemuruvchilar o‘taolmaydigan qilib jihozlashni o‘z ichiga oladi.
286
Bakteriologik qurol to‘g‘risida tushuncha.
Bakteriologik qurol ommaviy qirish quroli
hisoblanib, odamlar, hayvonlar, qishloq xo‘jalik o‘simliklarini va oziq- ovqatlarni zaharlash uchun
mo‘ljal langan. Bakterial vositalar – kasallik chaqiruvchi mikroblar va ularning tok sinlaridan,
hamda mikroblarni tashqi muhitda tarqatish uchun zararlangan ha shorotlardan iborat. Bakterial
vositalar kasallik chaqiruvchi mikroblarning va ularning toksinlarini suyuq yoki quruq
aralashmalar ko‘rinishda bo‘ladi.
Bakterial vositalar sifatida etarli miqdorda tez ajratib olinadigan oddiy usullar bilan oson
tarqatiladigan va ularga qarshi effektiv davo chorasi va profilaktikasi yo‘q kasalliklarning
qo‘zg‘atuvchilari ishlatiladi.
Bakteriologik qurolni qo‘llash usullari, zararlash xususiyatlari.
Chet el mutaxassislarining fikricha bakteriologik qurolni quyidagi qo‘llash usullari
mavjud:
1. Mikrob va uning toksinlarini mayda zarrachali aerozol ko‘rinishda qo‘llash usuli.
Bunday aerozollarni aviobomba, raketa, artsnaryad va mina lar yordamida hosil qilinadi. Mayda
zarrachali aerozollar havo oqimi bilan uzoq masofalarga, bino va boshpanalarga oson kirib borishi
va u er dagi odamlarni zararlashi mumkin. Masalan, 10.000kg kuydirgi aerozo lini purkash
natijasida 100 km atrofdagi odamlar zararlanishi mumkin.
2. Transmissiv usul – ba’zi bo‘g‘imoyoqli hashoratlarning chaqishi orqa li yuqumli
kasalliklarni yuqishiga asoslangan. Shunday yo‘l bilan o‘lat, sariq isitma, ensefalit, toshmali tif va
boshqa kasalliklar yuqadi. Bunday zararlangan hashoratlarni samolyot va raketalardan konteyner
va xaltachalarga solib tashlash usuli.
3. Diversiya usuli – suv va oziq-ovqat tarmoqlari, yopiq binolar havosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bakterial vositalar bilan zararlanadi. Bakteriologik qurol qo‘llanilgan joyda uning ta’sirini
davomliligi qo‘zg‘atuvchining tabiatiga bog‘liq. Masalan, kuydirgi kasalligining qo‘zg‘atuvchisi
tuproq da bir necha yil saqlanishi mumkin.
Bakteriologik qurolning zararlovchi xususiyati quyidagilar bilan aniqlanadi:
1. Bakterial vositalar juda kichik dozada odam organizmiga kirib, ommaviy ravishda
yuqumli kasalliklarni chaqiradi.
2. Yuqori kontagiozlik, ya’ni tez tarqash xususiyatiga ega(o‘lat, chin che chak, kuydirgi,
vabo.)
3. Zararlanish o‘chog‘ini uzoq davom etishi va yashirin davrni bo‘lishi (1-2dan 20-30
kungacha). Infeksiya aerogen yo‘l bilan yuqqanda inkubatsion davr qisqaroq bo‘ladi(bir necha
soatdan 2-3 kungacha).
287
4. Tashqi muhitda qo‘zg‘atuvchini aniqlash, ya’ni indikatsiya qilishni murakkabligi va
davomliligi va kombinirlangan retsepturali bakterial vositalarni qo‘llanganda tashxis qo‘yishni
qiyinlashuvi.
5. Mikrob aerozollarini binolarga, boshpana va pana joylarga kirib borishi va undagi
odamlarni zararlashi.
Bu xususiyatlar epidemik jarayonni rivojlantirishga yo‘l ochib, tibbiy yordamni tashkil
qilib, bakteriologik o‘choqni tez tugatishga qiyinchilik tug‘diradi.
Bakteriologik o‘choq.
Bakteriologik qurol qo‘llanilgan va ommaviy yuqumli kasalliklar vu judga kelish xavfi
bo‘lgan shahar, aholi punkti va xalq xo‘jalik obektiga bakterologik o‘choq deyiladi. O‘choqning
kattaligi qo‘llanilgan bakterial preparatning turiga, qo‘llash usuliga, metereologik sharoitlarga,
o‘z vaqtida aniqlanishiga, himoya va profilaktik choralarni o‘tkazishga bog‘liq.
Bakteriologik o‘choqning turi qo‘llanilgan bakterial vositalar bilan belgilanadi.
Kombinirlangan bakterial preparatlar kombinirlangan o‘choq ni vujudga keltiradi. Sun’iy ravishda
vujudga kelgan epidemik jarayondan tubdan farq qiladi va shuning uchun uni aniqlashda
qiyinchilik tug‘diradi.
Dushman tomonidan bakteriologik qurol qo‘llanilganligini o‘z vaqtida aniqlash uchun
Fuqaro muhofazasining maxsus kuchlari bakterio logik razvedka o‘tkazadi. Bakteriologik
razvedka quyidagilarni bajaradi:
Havoni, suv tarmoqlari manbalarini, joylarni, ovqat mahsulotlari bakterial vositalar
bilan zararlanganligini aniqlash;
Zararlanish zonasi chegarasini aniqlash va belgilab qo‘yish;
Bakterial vositalarni indikatsiya qilish;
Hujum oqibatlarini tugatish bo‘yicha o‘tkaziladigan chora-tadbirlar hajmini aniqlash;
Bakteriologik o‘choqni aniqlangandan keyin zararlangan xududda observatsiya yoki
karantin o‘rnatiladi.
Observatsiya
- yuqumli kasalliklarning vujudga kelish va tarqalish oldini olishga qaratilgan
chora-tadbirlar tizimi.
Observatsiya quyidagilarni nazarda tutadi:
1. O‘choqqa kirish va undan chiqishni chegaralanishi, jihozlarni dezin feksiya qilmasdan
olib chiqish.
2. Aholi o‘rtasidagi kontaktni chegaralash.
3. Tez ximioterapevtik vositalar yordamida infeksiyani oldini olish.
288
4. Odamlarni sanitariya ishlovidan o‘tkazib, vaksinatsiya qilish, ularning kiyimlari,
poyafzallari va turar joylarini dezinfeksiya qilish.
5. Tibbiy nazoratni kuchaytirish: har kuni kuzatish, termometriya, labo ratoriya
tekshirishlarini o‘tkazish va kasallanganlarni izolyasiya qilish.
6. Sanitariya rejimiga rioya qilishni, suv va oziq-ovqatlarni zararsiz lantirishni ustidan
tibbiy nazoratni kuchaytirish.
7. Tibbiy muassasalarda epidemiyaga qarshi ish rejimini o‘rnatish.
Bakterial vositaning turi aniqlanib, u kasallik chaqirmaydigan mikrob yoki uning toksini
ekanligi
aniqlangach,
izolyasiya-chegaralash
chora-tad
birlari
tugatilib
observatsiya
tugatiladi.Agar kasallik chaqiruvchi qo‘zg‘atuvchi (ich terlama, paratif, tulyaremiya, bursellez,
melioidoz, manqa) aniqlansa, observatsiya davom ettiriladi. Agar o‘ta xafli infeksiyalar
qo‘zg‘atuvchilari (o‘lat, vabo, kuydirgi, chin chechak) qo‘llanilganligi aniqlansa, observatsiya
o‘rniga karantin o‘rnatiladi.
Karantin
– yuqumli kasallik o‘chog‘ini to‘liq ajratish (izolyasiya) va uni tugatishga
qaratilgan epidemiyaga qarshi va rejimli chora-tadbirlar bilan to‘ldiriladi.
1.
O‘choqdan chiqish va zararsizlantirmasdan biror jihozni olib chiqish man qilinadi.
2.
O‘choqqa faqat FX ning kuchlari, uni tugatish uchun kiritiladi. Ki rishdan avval
ko‘chma epidemiyaga qarshi otryad va sanitar drujinaning shaxsiy tarkibi shaxsiy himoya
vositalari bilan ta’minlanib, tez profilaktika va vaksinatsiyadan o‘tadilar.
3.
Karantin zonasining chegarasi ogohlantiruvchi belgi bilan belgila nadi, ular o‘rtasiga
qurolli muhofaza postlari qo‘yilib, sutka davomida patrullik joriy qilinadi, yo‘llarda nazorat
punktlari tashkil qilinib, o‘choqqa oziq-ovqat maxsulotlarini olib kelish rejimiga rioya qilish
ta’minlanadi.
4.
Oziq-ovqatlarni olish joyi belgilanadi.
5.
O‘choqdagi barcha aholi binolardan chiqqanda individual vositalaridan
foydalanishlari kerak.
O‘choqdagi aholi shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlangan bo‘lishlari kerak:
respirator, protivagaz, o‘latga qarshi kastyum, filtrlovchi himoya kiyimi va qo‘l ostidagi vositalar
(og‘iz va burunga paxta va dokadan tayyorlangan niqob, kombenizonlar, plash va boshqalar).
Hashoratlardan himoyalanish uchun repellentlar va pashshaxonalar qo‘llaniladi.
Karantin o‘rnatilgan territoriyada muhim xalq xo‘jaligi mudofaa ahamiyatga ega bo‘lgan
ishlab chiqarish muasassasalardan tashqari barcha muassasalarning ish faoliyatlari to‘xtatiladi.
Territoriya, binolar, qurol-aslahalar, tayyor va xom ashyo mahsulotlari zararsizlantiriladi;
289
xodimlar sanitar tozalovidan va tez profilaktikadan o‘tkazilgach, muassasa yana ish faoliyatini
davom ettiradi. Xodimlar kazarma sharoitiga o‘tkaziladi.
Karantin vaqtining davomliligi kasallikning inkubatsion davriga bog‘liq va u oxirgi
bemorni izolyasiya qilingan vaqtdan boshlanadi. O‘choqdagi rejimli chora-tadbirlarga rioya qilish
nazorati jamoat tartibini saqlash xizmatiga yuklanadi.
O‘LAT (TOUN).
O‘lat(toun
) juda xavfli yuqumli kasallik bo‘lib, kuchli intoksikatsiya boshlanishi va limfa
tugunlari, teri, o‘pka va boshqa organlarning yallig‘lanishi bilan ta’riflanadi. Odamzodga ma’lum
bo‘lgan kasallik larning eng qo‘rqinchlisi va eng ko‘p qirg‘in keltiradigani o‘latdir.
Etiologiyasi.
O‘latni qo‘zg‘atuvchi mikrobni 1894 yildagi Gonkong epidemiyasi vaqtida
Iersen va Kitazatolar topgan. Jersinia pestis deb ataladigan bu mikrob ichki tomoni yoysimon
bo‘lib ketgan uzun bochkaga o‘xshaydi. Tashqi muhitda chidamli, bir qadar past haroratda,
masalan, -20 darajada ham ko‘paya oladi. Quritish, isitishga sezuvchan. 60 daraja issiqda 30
minutda, 100 daraja issiqda esa darhol halok bo‘ladi.
Epidemiologiyasi
.
Tabiiy sharoitda o‘lat mikroblari yovvoyi kemi ruvchi
hayvonlarda(yumronqoziq, kalamushlar) uchraydi. Bu hayvonlar o‘lat mikroblari saqlanadigan
manba hisoblanadi. Ko‘pincha bu hayvonlar o‘latning o‘tkir formasi oqibatida halok bo‘lib ketadi,
lekin ba’zan ularda o‘lat surunkali formada o‘tadi va muayyan bir joyda infeksiya uzoq muddat
saqlana oladi.
O‘lat asosan transmissiv yo‘l bilan – burgalar chaqqan paytida yuqadi. Burga o‘lat bilan
og‘rigan kemiruvchi hayvonni chaqqanda, uning qoni bi lan burganing hazm yo‘liga o‘lat
mikroblari tushib, shu erda ko‘payadi. Ana shu burga odamni chaqqanda odam terisiga birtalay
o‘lat mikroblari tu shadi. Burga chaqqan joyni qashilganda mikroblar teri ostiga kiradi va shunday
qilib kasallik yuqadi. O‘lat kontakt yo‘li bilan ham yuqadi. Masalan, kemiruvchi hayvonlarning
terisini shilayotganda odam terisi yoki shilliq pardasining yorilgan, tirnalgan joyidan o‘lat mikrobi
kiri shi mumkin. O‘latning o‘pka formasi havo-tomchi yo‘li bilan ham yuqadi. Nihoyat, o‘lat bilan
og‘rigan hayvon(tuya) go‘shtini iste’mol qilganda kasallik alimentar yo‘l bilan ham yuqadi.
O‘latdan sog‘aygan odamda umrbod saqlanadigan immunitet paydo bo‘ladi.
Klinikasi.
Kasallikning inkubatsion davri 3-6 kun, o‘latga qarshi emlatganlarda 8-10
kungacha cho‘ziladi. G.P.Rudnev o‘latning quyidagi klinik formalarini ajratadi:
A. 1) teri; 2) bubon; 3) teri-bubon formasi.
B. 1) birlamchi septik formasi; 2) ikkilamchi septik formasi.
V. 1)birlamchi o‘pka formasi; 2) ikkilamchi o‘pka formasi; 3) ichak formasi.
290
O‘lat to‘satdan boshlanadi. Bemorning badani titrab, harorati 39-40 drajagacha ko‘tariladi
va bu isitma 3-10 kun davom etadi. Isitma bilan bir qatorda intoksikatsiya ham boshlanada.
Bemorning darmoni quriydi, boshi aylanib qattiq og‘riydi. Ishtahasi yo‘qoladi, tashna bo‘ladi.
Ko‘ngli aynib, qon aralash qayt qiladi. Muskullari, umurtqa pog‘onasi, orqasi og‘riydi. Bemorning
yuzi qizargan, salqigan va ko‘zlari qip-qizil bo‘ladi. Badani quruq va issiq, petexiyalar ko‘zga
tashlanadi. Yurak chegarasi kenga yib, tonlari bo‘g‘iq eshitiladi. Qon bosimi pasayadi, kuchli
taxikardiya aniqlanadi. Til oppoq karash bilan qoplanadi. Ba’zan bemorning qorni og‘riydi, taloq
kattalashadi. Bemor bezovtalanadi, ko‘pincha alahlaydi, yurganda gandiraklaydi. Qonda neytrofil
leykotsitoz bo‘ladi.
Teri formasi. O‘lat mikrobi kirgan joyda kichkina dog‘ paydo bo‘la di. Keyin bu dog‘
papula, vezikula va pustulaga aylanadi. Pustula yoril gach, o‘rni yara bo‘lib, uzoq vaqtgacha
bitmaydi. O‘latning teri formasi ju da kam (3-3% hollarda) uchraydi. Mikrob kirgan joyda o‘lat
karbunkuli paydo bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda terida gemorragik va pustulyoz toshmalar
uchraydi.
Bubonli formasi. O‘latning bubonli formasida yuqori harorat va intoksikatsiya bilan bir
qatorda bemorning limfa tugunlari shishib, kattalashadi va og‘riydi. Zararlangan limfa tugunlari
kasallikning ikkin chi kunidan boshlab qo‘lga unnaydi, keyin ular tez kattalashadi, tovuq tuxu
midek bo‘lib qoladi yoki bundan ham kattalashadi. Limfa tugunidagi yallig‘ lanish jarayoni teri
osti to‘qimasiga ham o‘tadi. 6-8 kundan so‘ng bubon yiringlaydi, og‘riq kamayadi, teri ko‘kimtir
tus oladi. Bubonda flyuktuatsiya aniqlanadi. 8-12-kun bubon yoriladi va ko‘p miqdorda sariq-
yashil rangli quyuq yiring chiqadi. Bubon yorilgach, harorat pasayadi va 10-12 kunlari yara bitib,
o‘rni yamoq bo‘lib qoladi. Ba’zi hollarda bubon yiringlamaydida, 6-7 kunlardan boshlab sekin-
asta kichrayadi va shishi kamayib, yo‘qolib ketadi. Bo‘yin limfa tugunlarida bubonlar
rivojlanganda kasallik juda og‘ir o‘tadi.
Birlamchi septik formasi.O‘latning bu formasida odamning teri yokishilliq pardasi orqali
ko‘p miqdorda kuchli patogen o‘lat tayoqchalari kirishi organizmning himoya vositalarini engib
qonga tushishi natijasida kasallik birdaniga boshlanadi. Qisqa inkubatsion davrdan so‘ng (bir
necha soatdan 1-2 kungacha davom etadi) bemorning eti uvishib, qaltiraydi, harorat ko‘tari ladi,
badanida ko‘pincha gemorragik toshma ko‘rinadi. Pulsi juda tez uradi(har daqiqada 150-160),
ba’zan sanoqqa kelmaydi. Ba’zi hollarda meningo ensefalit belgilari aniqlanadi. Ko‘p o‘tmay
infeksion-toksik shok rivoj lanadi va bemor koma holatiga tushib, uzog‘i bilan 2-3 kun ichida juda
kuchli intoksikatsiya va gemorragik sindrom oqibatida halok bo‘ladi. O‘latning sep tik formasidan
bemorning sog‘ayishi juda kam uchraydi.
291
Birlamchi o‘pka formasi. Bu o‘latning eng og‘ir formasidir. U to‘satdan boshlanadi.
Bemorni eti uvishib, qaltiraydi va xarorat ko‘tariladi va boshi qattiq og‘riydi, ko‘kragi sanchadi,
yo‘taladi. Yo‘talganda oldin tiniq shilim shiqdan iborat, keyin qon aralash balg‘am tashlaydi.
Bemor bezovtalanib, alahlaydi. Uni tekshirib ko‘rilganda pnevmoniyaga xos alomatlar aniqla nadi.
Ammo o‘pkani dukillatib va eshitib ko‘rilganda belgilar uncha ko‘p bo‘l magani holda, bemorning
ahvoli juda og‘ir bo‘ladi. Yurak juda tez uradi, toni bo‘g‘iq bo‘ladi, nafas ancha tezlashadi,
bemorni yuzi ko‘karadi, pulsi qo‘ liga ilinar-ilinmas bo‘ladi, so‘ngra bemor behush xolga tushadi
va oxiri o‘lib qoladi.
Ichak formasi. Oxirgi yillar dalillariga ko‘ra, o‘latning ichak formasi septik jarayon
oqibatida yuz beradi. Harorat yuqori darajaga ko‘tariladi, kuchli intoksikatsiya bo‘ladi. Bemor
ko‘ngli aynab, qayt qiladi. Qon va yiring aralash tez-tez ichi ketadi, qorni og‘riydi, kuchaniq
bezovta qiladi. O‘latning ichak formasida bemor bir necha kun ichida halok bo‘ladi.
Davosi. O‘latga davo qilishda streptomitsin yaxshi natija beradi. O‘latning bubonli va teri
formalaridabemorga bir necha kunduzda 2,5-3,5g dan strepto mitsin yuboriladi. Harorat
pasaygach, bu preparat dozasi ikki barovar kamay tirilib, yana 3-5 kun beriladi. O‘latning septik
va o‘pka formalarida streptomitsin oldin kuniga 4,5-5g dan ishlatilib, harorat pasayganidan keyin
yana 5-7 kun davomida har kuni 2-2,5g dan yuborib turiladi.
Streptomitsin har 8 soat oralab in’eksiya qilinadi. Streptomitsin o‘rni ga neomitsin (kunlik
dozasi 2 mln TB), oksitetratsiklin (kunlik dozasi 3-6 mln TB) ichishni buyurish ham mumkin.
Shuningdek, morfotsiklin, ampitsil lin, ampioks ham qo‘llaniladi. O‘latga har xil kasalliklar
qo‘shilganligida kefzol,sseporin, oksatsillin, metitsillin beriladi. O‘latning septik for malarida
streptomitsin (kundalik dozasi 2 000. 000 TB) bilan bir vaqtda xlortetratsiklin (kundalik dozasi 2
g gacha) buyuriladi. Ikki xil antibiotik berilganda ulardan har birini dozasi ikki barovar
kamaytirish mumkin.
Antibotiklar davolash kursi 7-10 kun davom etadi.
O‘lat bubonlari tezroq yo‘qolib ketish uchun bevosita bubon ichiga har kuni bir martadan
streptomitsin (500. 000 TB) yoki ampitsillin (0,5 g) yuborib turiladi. Intoksikatsiyani kamaytirish
uchun Ringer eritmasi, neokompen san, reopoliglyukin, izotonik glyukoza eritmasi qo‘llaniladi.
Kuchli intok sikatsiyaga qarshi glyukokortikoidlar(kuniga 100-150 mgdan prenizalon) beriladi.
Bemorlarga askorbinat kislotasi(1kunda 1,5-2 gdan), V1, V6, V12, K vitaminlarini berish zarur.
O‘latning bubon formasidan sog‘aygan bemor isitmasi tushganidan boshlab hisoblaganda 2
haftadan keyin kasalxonadan chiqariladi.
292
Profilaktikasi.
O‘latning tabiiy o‘choqlarini yo‘qotish uchun kemiruv chilarning inlariga
zaharli moddalar sepiladi. O‘lat diagnozi aniqlangach, bemor darhol kasalxonaga yotqiziladi,
bemor yashagan joyda dezinfeksiya, dezinseksiya, deratizatsiya o‘tkazilib, bu joyda 6 kun
muddatga karantin e’lon qilinadi. Bemorga yaqin yurgan odamlar 6 kun davomida vrach
nazoratida bo‘ladi, har kuni 3 marta ularning harorati o‘lchanib turiladi. Ehtiyot shart yuzasidan
ularga streptomitsin tayinlanadi. O‘lat o‘chog‘ida ishlaydigan tib biy xodimlar shaxsiy profilaktika
qoidalariga rioya qilishlari kerak, ular albatta o‘latga qarshi maxsus kiyim kiyib ishlashlari zarur.
Biror kishi o‘lat bilan kasallansa, yoki o‘lat epidemiyasi boshlanib qolgudek bo‘lsa, o‘sha joyda
yashovchi aholining hammasi (2 yoshli bolalardan boshlab) o‘latga qarshi emlanadi. Vaksina
in’eksiya qilingach, bir haftadan so‘ng immunitet paydo bo‘ladi. Immunitet bir yilgacha davom
etadi.
Kuydirgi. (sibir yarasi)
Zoonozlar (hayvonlardan yuqadigan) guruhiga kiradigan o‘tkir yuqumli kasallikdir.
Etiologiyasi:
Kuydirgini qo‘zg‘atuvchi mikrobni birinchi marta 1855 yilda shu kasallikni
nobud bo‘lgan ot organizmidan rus olimi Brauelar topgan. Kuydirgi mikrobi (Bacteriya anthacis)
uzunligi 5-8mkm., yo‘g‘onligi 1-1,5 mkm. keladigan tayoqchadir. Mikroskop ostida zanjirga
o‘xshab qator bo‘lib joylashadi. Tayoqchaning vegetativ formasi yuqori temperaturada va turli
dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida bir necha minut ichida halok bo‘ladi. Sporalari esa tashqi
muhitga juda chidamli, qaynatilganda 30 minutdan keyingina parchalanadi. Tuzlangan go‘shtlarda
uzoq saqlanadi. 70S dagi issiqda sporalar bir necha soatgacha halok bo‘lmaydi.
2.6-rasm. Kuydirgi kasalligining tarqalishi.
Epidemiologiyasi:
Kuydirgi kasalligining manbai uy hayvonlari, asosan katta va mayda
shoxli hayvonlar, shuningdek otlar hisoblanadi. Kuydirgi bilan og‘rigan hayvonlar kasallik
293
mikroblarini axlati va siydigi bilan tashqariga chiqaradi. Hayvon o‘lgandan so‘ng uning terisi, juni,
ichki organlari va qoni uzoq muddat yuqumli bo‘lib turadi. Odamlarga kasallik tirik yoki o‘lik
hayvonlardan yuqadi. Kuydirgi hayvonga yaqin yurganda, parvarish qilganda osongina yuqadi.
Kuydirgidan o‘lgan hayvon terisi va junidan tayyorlangan har xil mo‘yna buyumlar orqali ham
yuqishi mumkin. Kuydirgi asosan cho‘pon, veterinar xodimlari, qushxona, teri zavodi ishchilari,
mo‘ynado‘zlarda uchraydi.
Patogenezi
– Kuydirgi mikrobi organizmga shilingan teri, me’da ichak shilliq pardalari va
havo yo‘llari orqali o‘tadi. Odam organizmiga kirgan kuydirgi tayoqchasining vegetativformasini
bir qismini fagotsitlar yutib oladi (fagotsitoz), kolganlari limfa va qon orqali organizmiga
tarqaladi. Kuydirgi mikroblari jigar, taloq, o‘pka, ichak devori, teri osti biriktiruvchi to‘qimasiga
etib boradi. Keyinchalik shu organlarda ular organizmni himoya kuchlari ta’sirida halok bo‘ladi
yoki infeksiya o‘choqlarini paydo qiladi. Bemor organizmda pretsipitinlar, agglyutininlar,
komplementni biriktiruvchi antitelalar hosil bo‘ladi. O‘lgan bemor jasadi yorib tekshirilganida qon
quyilib, qorayib qolganligi, jigar va taloq kattalashganligi, to‘q – qizil rangdaligi ko‘rinadi. Boshqa
organlarga qon quyiladi. Gemorragiya yuz bergan joylarda ko‘plab kuydirgi tayoqchalari topiladi.
Klinikasi
– Kasallikning inkubatsion davri bir necha soatdan 6 – 8 kungacha cho‘ziladi,
o‘rtacha 2 – 3 kun davom etadi.
Klinik turlari: teri va septik turi.
Teri turida kuydirgi karbunkuli (pustulamaligna) deb ham yuritiladi. Kuydirgi karbunkuli
ko‘pincha, badanning ochiq erlarida (yuz, bo‘yin, qo‘llar) joylashadi. Kuydirgi tayoqchasi kirgan
joyda avvalo qizil tuguncha (papula) paydo bo‘ladi. Bu tuguncha tez orada pufakchaga (vezikula)
aylanadi.
Pufakcha ichida qon aralash seroz suyuqlik bo‘ladi. Pufakcha yorilgach, o‘rnida yara paydo
bo‘ladi, bu yara tezda qotib, quriydi va qo‘ng‘ir rangli qora qo‘tir bilan qoplanadi. qora qo‘tir
og‘rimaydi, lekin asta-sekin kattalashib boradi. Qora qo‘tir atrofida mayda pufakchalar paydo
bo‘ladi, bu kuydirgiga juda xarakterlidir. Kuydirgi karbunkuli atrofidagi ancha joy shishib chiqadi.
Kasallikning birinchi kuni bemor badani qaqshab, ozgina bosh og‘riydi, darmonsizlik
seziladi. Ikkinchi kuni bemor eti uvishib, qaltiraydi va tana harorati 39-40
ga ko‘tariladi, bosh
og‘rig‘i kuchayadi, uyqu buziladi, taxikardiya aniqlaniladi. Harorat 5-6kundan so‘ng pasaya
boshlaydi, bemorning ahvoli yaxshilanadi, karbunkul ham qayta boshlaydi: avval shishi kamayadi,
2-3 hafta oxirida qora qo‘tiri ko‘chib tushadi va tagida chandiq ko‘rinadi.
Kuydirgi og‘ir o‘tganda kasallikning ikkilamchi septik xili boshlanishi mumkin.
294
Septik xili juda kam uchraydi. Kasallik alimentar yoki havo-tomchi yo‘li bilan yuqqan
hollarda paydo bo‘ladi. Ba’zan teri xilining asorati tarzida ham uchraydi. Septik turi birdaniga
boshlanadi. Bemor eti uvishib, qaltiraydi, harorati 39-40
ga ko‘tariladi. Tez-tez nafas oladi,
taxikardiya aniqlanadi. Ko‘pincha bemorning biqini sanchib, yo‘taladi va qon aralash balg‘am
tashlaydi. Tekshirib ko‘rilganda pnevmoniya va ekssudativ plevrit belgilari aniqlanadi. Ba’zan
infeksion toksik shok yuz beradi. Bemorning qoni va balg‘amida juda ko‘p kasallik mikroblari
topiladi. Ba’zi bemorlar ko‘ngli aynab, qon aralash qusadi, qorni qattiq og‘riydi, qon aralash ichi
ketadi. Ba’zi hollarda bemorda meningoensefalit belgilari paydo bo‘ladi.
Septik xilida bemorning ahvoli ko‘pincha og‘ir bo‘ladi. Tana harorati 40-41
ga ko‘tariladi,
bemorning ahvoli birdan og‘irlashib, qayta-qayta qaltiraydi, kuchli taxikardiya va terida
gemorragik toshma paydo bo‘ladi, shilliq pardalarga qon quyiladi, bemor qon aralash balg‘am
tashlaydi.
Bemor oldin sopor, keyin koma holatiga tushib, o‘lim yuzaga keladi.
Laboratoriya diagnostikasi:
1. Bakteriologiya usul. Pufakcha suyuqligi, septik xilida bemor qoni, balg‘ami, axlati,
siydigi maxsus ozuqa muhitlariga ekiladi.
2. Bakterioskopik – tekshirishga kerak bo‘lgan materialdan surtma tayyorlanib, bo‘yaladi
va mikroskop ostida ko‘riladi.
3. Biologik usul – tekshiriladigan materialni fiziorlogik eritma bilan 10 barobar suyultirib,
undan 0,1-0,2ml olinadi va oq sichqon yoki dengiz cho‘chqasining terisi ostiga yuboriladi. Ular
10 kun kuzatiladi. Agar materialda kuydirgi mikrobi bo‘lsa, hayvonlarda sepsis rivojlanib, 1-3
kunda o‘ladi.
4. Allergik reaksiya – 0,1 ml mikrobdagi antraksin bemor qo‘li terisi orasiga yuboriladi.
24-49 soatdan shu joydayallig‘lanish alomatlari bo‘lsa, reaksiya (
) bo‘ladi. Qizargan va shishgan
joyining sathi 15 mm gacha bo‘lsa, reaksiya sal (
), 10-25 mm bo‘lsa (
), 20-40 mm va undan
yuqori (
deb baholanadi.
Qiyosiy tashxis-teri turini oddiy karbunkul va o‘latdan farqlash kerak. Oddiy kabunkul
og‘riydi, o‘rtasida yiringli uchi ko‘rinadi, uning atrofi qizargan bo‘lib, sarg‘ish rangi qora qo‘tir
xosil hosil bo‘ladi.
O‘latningteri xili qattiq og‘riydi, o‘rtasidagi qora qo‘tir atrofida mayda pufakchalar
bo‘lmaydi. Shish kuydirgidan ancha kam bo‘ladi.
295
Kuydirgini septik turini o‘latning o‘pka formasidan farqi, o‘lat bilan kasallangan bemor
balg‘amida kuydirgi tayoqchalari topilmaydi.
Davolash:
1. Penitsillin 6-24 mln TB 7-10 kun 6-9 mahal kuniga.
2. Septik xilidassefalosporin, levomitsetin, natriy
suksinat, gentamitsin buyuriladi.
Sefalosporin –4-6 g.
Levomitsetin natriy suksinat 3-4 g.
Gentamitsin 240-320 mgdan buyuriladi.
3. Gamma globulin kasallikning engil xilida 20 ml dan
o‘rta og‘ir va og‘ir xilida 40-80 ml dan tayinlanadi.
4. Ahvoliga qarab plazma, albumin vena ichiga tomchilab.
5. Teri xilida jarrohlik usullarini qo‘llash man etiladi.
Profilaktika
-
Infeksiya manbalarini yo‘qotish.
-
Hayvonlar bilan ish olib boradiganlar maxsus vaksina bilan emlanadilar.
-
Bemor kasalxonada alohida xonaga yotqaziladi.
-
Bemor uyi dezinfeksiya qilinadi.
-
Bemor bilan kontaktda bo‘lganlar 8 kun nazorat ostida bo‘ladilar.
-
Kuydirgidan halok bo‘lgan hayvon vaodam jasadi kuydiriladi yoki maxsus tobitga
solib 2 metr chuqurlikka ko‘miladi.
-
Infeksiya o‘chog‘ida bo‘lganlar gammaglobulin va penitsillin qilinadi. (7-10 kun)
keyin vaksina bilan emlanadi.
VABO (XOLERA).
Vabo tinmay ich ketishi, qusish oqibatida bemor organizmida suyuqlik, tuzlar kamayib,
uning og‘ir ahvolga tushib qolishi bilan ta’riflanadigan yuqumli ichak kasalligidir.
Tarixiy ma’lumot. Vabo qadim zamonlardan beri to 1817 yilga qadar Osiyoda, aniqrog‘i
Hindistondagi Gang va Braxmaputra daryolarining oralig‘idagi vohalarda uchragan. 1817 yilda
Suvaysh kanali va O‘rtaer dengizi orqali Ovrupa mamlakatlariga va boshqa qit’alarga tarqaldi.
1817 yildan 1926 yilgacha er yuzida 6 marta vabo pandemiyasi bo‘lib o‘tdi.
Etiologiyasi.
Vaboni qo‘zg‘atuvchi mikrob – vabo vibrionini 1883 yilda Kox kashf etgan.
Uning “vibrio comme et vibrio Eltor” degan ikki xili bor. Vibrion shakli vergulga o‘xshaydi, spora
va kapsula hosil qilmaydi, bitta xivchini bor, shu tufayli u harakatchandir. U grammanfiy. Oddiy
ozuqa muhitlarida o‘sadi, ishqorli muhitda tez ko‘payadi. U 3 xil toksin ishlab chiqaradi:
296
endotoksin, ekzotoksin, qon tomiri va ichak devoridagi hujayralar membranalarining
o‘tkazuvchanligini kuchaytiruvchi toksin. Vabo vibrioni qaynatilganda o‘sha zahoti o‘ladi. El-Tor
vibrioni tashqi muhitga chidamli. Har xil chiqindilar bilan ifloslangan suvda vabo vibrioni bir
necha oygacha tirik saqlanadi. Vabo vibrioni suvda bir necha kundan bir necha haftagacha,
bemorning axlatida 6-7 oygacha tirik saqlana oladi, quyosh nuri va dezinfeksiyalovchi moddalar
ta’siriga sezgir.
Epidemiologiyasi.
Vabo vibrioni fekal-oral yo‘l bilan, suv orqali, oziq-ovqatlar orqali,
kontakt yo‘l bilan bemor odamdan tarqaladi. Vabo bilan katta va kichik odamlar birdek
kasallanadi, ayniqsa yoz-kuz oylarida tez tarqaladi. Kasallangan odamlarda umrbod davom
etadigan immunitet saqlanib qoladi.
Klinik belgilari.
Inkubatsion davr bir necha soatdan 5 kungacha cho‘ziladi. Vaboning tipik
va atipik variantlari ma’lum. Vaboning tipik variantida degidratatsiyaning ko‘p yoki ozligiga qarab
kasallikning engil, o‘rtacha og‘ir va juda og‘ir formalari ajratiladi.
Engil formasi.
Bemor organizmida 1-darajali degidratatsiya kuzatiladi. Bemor bir kecha-
kunduzda 2-4 marta ichi ketadi va qayd qiladi. Yo‘qotilgan suyuqlik miqdori unchalik ko‘p
bo‘lmaydi. Bemorning og‘zi qurib, chanqaydi, biroz holsizlanadi. Kasallik 1-2 kun davom etadi.
Ko‘pincha bemorlar shifo korga murojaat qilmaydi, shunig uchun ulardan sog‘lom odamlarga
kasallik tez yuqishi mumkin.
O‘rtacha og‘ir formasi.
Bemor organizmida ikkinchi darajali degidratatsiya rivojlanadi.
Vaboning bu formasi to‘satdan boshlanadi, bemor ning ichi keta boshlaydi, qorni og‘rimaydi,
ammo kindik atrofida quldirash seziladi. Bemorning axlati suyuq, avvaliga odatdagicha axlatga
xos tarzda sar g‘ish bo‘ladi, keyinchalik suyuqlashib, yovg‘on xo‘rdaga o‘xshash tus oladi, undan
baliq yoki maydalangan kartoshka hidi keladi. Ko‘p o‘tmay, bemorda qayd qilish boshlanadi. Bir
kecha-kunduzda bemorni ichi 15-20 marta ketadi, og‘zi qurib, darmoni quriydi, boshi aylanadi,
ovozi bo‘g‘iladi, boldir va jag‘ mus kullari tortishadi va og‘riydi. Taxikardiya, gipotoniya
aniqlanadi, oliguriya boshlanadi. Qon biroz quyiladi, elektrolit nisbati o‘zgaradi. Vaboning bu
formasi 3-4 kun davom etadi va bemor davolanmasa ham sog‘ayib ketadi. Biroq ko‘pincha kasallik
avj olib, bemorning ahvoli ancha og‘irlashadi.
Vaboning og‘ir yoki algid formasi.
Vaboning bu formasida bemor tana vaznining 10% va
undan ko‘proq miqdorda suyuqlik yo‘qotadi. Bemorning orga nizmida gipovolemik shok
boshlanadi, organizmda suyuqlik miqdori kamayib ketganligi tufayli ich ketishi va qusish
kamayadi va butunlay to‘xtaydi. Be morning ahvoli og‘irlashadi,ssianoz rivojlanadi. Burun uchi,
quloq, lab ko‘z qovog‘i binafsha yoki qoramtir rangda bo‘ladi. Bemor yuzining ifodasi o‘zga radi.
297
Ko‘z atroflari ko‘karadi (xuddi ko‘zoynak taqqan odamdek). Bemor ahvolining og‘irligiga
qaramay, es-hushi joyida bo‘ladi. Ovozi chiqmay qola di(afoniya). Tana harorati 35-34º gacha
pasayadi. Terisi muzdek bo‘lib, elastik ligi yo‘qoladi, puls aritmik va sust bo‘ladi, yurak tonlari
deyarli eshitil maydi. Qon bosimini aniqlab bo‘lmaydi. Ko‘krak qafasining barcha muskul la ri va
diafragma tortishib, qisqargani tufayli bemor og‘iz orqali nafas ola di va holdan ketadi. Siydik kam
chiqadi(oliguriya). Atsidoz boshlanadi. Qon da eritrotsitlar va leykotsitlar soni ko‘payadi(qon
quyuqlashib qolgani hiso biga). Shoshilinch chora ko‘rilmasa, asfiksik koma boshlanib, bemor
o‘ladi.
Quruq vaboda
bemorda qayt qilish va ich ketish alomatlari ko‘rinmaydi. Vaboning bu xili
to‘satdan boshlanib, beto‘xtov ich ketish va qusish natija sida tezlikda gipovolemik shok yuz
beradi, hamma muskullar tortishib qisqa radi, meningit va ensefalit simptomlari paydo bo‘ladi.
Vaboga qo‘shiluvchi asoratlar.
Vabo bilan og‘rigan bemorlarda pnevmoniya, abssess,
flegmona, sepsis kasalliklaruchrashi mumkin.
Laboratoriya diaginostikasi .
Vabo diagnozini aniq va ishonchli qilish uchun
bakterioskopiya va bakteriologik usullar qo‘llaniladi. Bakterioskopik usulda bemor axlati va
qusig‘idan surtma tayyorlab, bo‘yaladi va uni mikro skop ostida ko‘rib, vabo bor-yo‘qligini
aniqlanadi.
Davosi.
Vabo bilan og‘rigan bemor ahvoli ko‘pincha organizimda yuz bergan
degidratatsiya sababli og‘ir bo‘ladi. Shu tufayli bemorlarni davolash shoshi linch ravishda
reanimatsiya bo‘limi sharoitida olib boriladi. Degidratatsiya kasallikning asosiy mohiyati va
bemor taqdirini hal qiluvchi omil ekanini nazarda tutgan holda birinchi navbatda ana shu holatni
bartaraf qilishga qaratiladi. Boshqacha atganda, shir-shir ichi ketish va tez-tez qusish natijasi da
yo‘qotilgan suyuqlik, tuzlar va oqsil moddalar o‘rnini zudlik bilan to‘ldirish kerak.
(regidratatsiya).
1 va 2 darajadagi degidratatsiya holatida bemorning ahvoli unchalik og‘ir bo‘lmaydi va
yo‘qotilgan suyuqlik o‘rnini to‘ldirish uchun oralit, regidron, glokosolan deb ataladigan
suyuqliklar bemorga ichirtiriladi.. Bu eritmalar ichida tuz va glyukoza bor.
3 va 4 darajadagi degidratatsiya holatida esa 36-38 darajagacha ilitilgan “trisol” zudlik
bilan venaga quyiladi. Bu eritmani bir minutda 120 ml gacha tezlikda venaga yuboriladi. 1,5-2
soatda 5-7 l gacha suyuqlik quyiladi. Trisol o‘rniga “xlosol”, “kvartosol”, “atisol”, “disol”
eritmalari ham ishlatiladi. Vena tomiriga eritma yuborish puls yaxshilanib, qon bosimi asli ga
kelguncha, pasayib ketgan harorat normallashib, gipovolemiya alomatlari yo‘ qolguncha davom
ettiriladi.
298
Bemorning qusishi to‘xtagach, og‘iz orqali antibiotiklar tayyorlanadi: 0,3-0,5g dan kuniga
4 mahal tetratsiklin 0,5 g dan har 6 soatda levomitsin 0,1g dan har 12 soatda doksitsiklin beriladi.
Bu davo kursi 5 kun davom etadi. Qusish to‘xtamagan hollarda tetratsiklin muskul orasiga
yuboriladi. Vibrion tashib yuruvchilarga bosim 5 kun 0,3 g dan kuniga 4 mahal tetratsiklin beriladi.
Tuz eritma bilan baravariga suyiltirilgan plazma (500 ml) ham qo‘llaniladi. Ayniqsa vaboning
algid formasida har kuni qon quyish tavsiya etiladi.
15-20 minut davomida iliq vanna qabul qilish bemorni ahvolini ancha yaxshilaydi.
(vannadagi suv harorati oldiniga 36 daraja bo‘ladi va asta sekin 40-42 darajagacha etkaziladi).
Vanna bo‘lmagan vaqtda bemor badaniga gir aylantirib isitgichlar qo‘yish kerak.
Bemor avval 4-parhez taomlari bilan ovqatlantiriladi, 3-4 kundan so‘ng umumiy parhezga
o‘tiladi.
Vabodan sog‘aygan bemorlar sog‘ayish davrining 8-10 kuni axlati 3 marta va o‘t suyuqligi
1 marta tekshirilganda vabo vibrioni yo‘qligi aniqlangach, uylariga jo‘natiladi. Bakteriologik
tekshiruv antibiotiklar bilan davo lash tugagach, 36-48 soat o‘tgandan so‘ng amalga oshiriladi.
Vabodan sog‘aygan rekonvalessentlar dispanser nazoratida bo‘ladi va ularning axlati bir
oy davomida har 10 kunda bir marta, o‘t suyuqligi esa bir marta bakteriologik tekshiriladi.
Profilaktikasi.
Avvalo vaboning boshqa davlatlardan bizning yurtimizga kelib qolishiga
qarshi chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Vabo uchrab turadigan xorijiy mamlakatlardan keladigan
kishilar 5 kun davomida vrach nazoratida bo‘ladi. Ular albatta bakteriologik yo‘l bilan tekshiriladi.
Suv havzasidan vabo vibrioni topilgan hollarda, ana shu manbadan foydalanish qa’iyan
man qilinadi. Har 10 kunda suv manbalarida bakterio logik tekshiruv o‘tkazib turiladi.
Vabo bilan og‘rigan bemorlarga yaqin yurgan odamlar 5 kun davomida vrach nazoratida
bo‘ladi va bir marta bakteriologik tekshiruv o‘tkaziladi.
Vabo chiqqan uy dezinfeksiya qilinadi. Vabo o‘chog‘idagi kishilar vabo ga qarshi
xolerogen anatoksini bilan emlanadi (bolalar 7 yoshdan keyin emlana di.) Emlanganlarning 96-98
foizida antitoksinlar paydo bo‘ladi. Zaruriyat bo‘lganda oradan 3 oy o‘tgandan keyingina odamni
takror emlash (revaksinatsiya qilish) mumkin. Vaboga qarshi emlash maxsus in’ektor yordamida
amalga oshi riladi.
Vaboning tarqalishi xafli bo‘lgan taqdirda o‘tkir ichak kasalliklari bilan og‘rigan
kishilarning hammasi kattayu-kichik baravar kasalxonaga yotkaziladi va bakteriologik usul bilan
tekshiriladi.
299
Nihoyat, vabo yuqish xavfi bo‘lgan holllarda, masalan vabo uchraydigan xorijiy
mamlakatga ketadigan kishilar shu kasallikka qarshi emlanadi. Zarur bo‘lgan hollarda 3 oy
o‘tgach, ularni yana emlash mumkin (revaksinatsiya).
Chin chechak.
Etiologiyasi.
Chechak qo‘zg‘atuvchisi virus. U xujayraning ichida bo‘ladi. Uni Pashen
tanachalari deyiladi.
Epidemiologi.
Infeksiya manbai kasal odam. Virus kasallikni birinchi kunidan tomoqda,
burunda, xalqumda, pustula (pufakchada), qora qo‘tirda bo‘ladi.
Kasallikni birinchi kunidan, qora qo‘tir tushib ketguncha yuqumli bo‘ladi.
Kasallik havo-tomchi, kontakt yo‘li bilan yuqadi. Kasallikdan so‘ng immunitet qoladi.
Emlaganda 3-5 yil davomida immunitet saqlanadi. Shuning uchun qayta emlash zarur. 1980 yildan
beri chechakka qarshi emlash yo‘q qilingan, faqat laboratoriya shtammlari mavjud.
Klinika.
Inkubatsion davri 13-14 kun, og‘ir kechganda u 10-5 kungacha qisqaradi.
Prodromal davrda umumiy ahvoli keskin og‘irlashadi, tana yuqori darajaga ko‘tariladi, boshi
og‘riydi, boshi aylanadi, ko‘ngli aynab qayt qiladi. Dumg‘aza orqasida og‘riq, burun-halqum va
tomoq shilliq qavatlari qizarishi, taloq kattalashishi va ayniqsa kasallikning 2-3 kun paydo bo‘lib,
teri qichishishi bilan kechadigan prodromal davr muhim diaginostik ahamiyatga ega. Prodromal
toshmalar 2-3 kun saqlanadi. Prodromal davr doyimiyliligi 3-4 kun. Chechakka xos toshmalar tana
harorati to tushib umumiy ahvoli yaxshilangandan keyin toshadi. Toshma etap bilan toshadi,
dastlab yuzda toshib, keyin bo shini sochli qismi, tanaga, keyinchalik oyoq-qo‘llarga toshib, biroz
achishib, engil qichi shishi bilan kechadi.
Toshma burun, tomoq, burun-halqum qizilo‘ngach, bronx shilliq qavati va konyunktivaga
ham toshadi. Tuguncha – vezikula – pustula – qora qo‘tir.
Yiringlash davri (pustula hosil bo‘lishi) kasallikning 9-10 kuni boshlanib, umumiy ahvoli
yana yomonlashadi. (boshi og‘riydi, uyqusizlik, ba’zan hushdan ketish) tana harorati ko‘tariladi.
Yuzda shish, ayniqsa qovoqda shish paydo bo‘ladi. Teri taranglashadi. Shilliq qavatdagi toshmalar
tezda yaraga aylanadi va natijada ko‘zda og‘riq, yorug‘likdan qo‘rqish, burundan nafas olish va
yutish qiyinlashuvi, so‘lak oqishi, ovoz bo‘g‘ilishi hiqildoq stenozi, defikatsiya va siyganda og‘riq
kuzatiladi. Kiyim va choyshablarga yiring surilishi tufayli yoqimsiz, spetsifik hid keladi.
Yiringlashish davrida sepsis rivojlanish mumkin. Kasallikning engil turida 14-16 kunlarda haro
rat tushib, bemor umumiy ahvoli yaxshilanadi va toshma qurish davri boshlanadi, u teri qichishish
bilan kechadi. Hosil bo‘lgan to‘q jigarrangli qora qo‘tir kasallikning 20 kunidan 40 kungacha
ko‘chib tushadi. Qora qo‘tir ko‘chib tushgandan keyin yulduzsimon chandiq hosil bo‘ladi.
300
Chechakning tipik formasi engil, o‘rta og‘ir, og‘ir kechishi mumkin. Bundan tashqari 1)
tarqaluvchan chechak-toshmaning alohida elementlpri bir-biriga qo‘shilishi bilan xarakterlanib,
yomon sifatli formasiga kiradi. 2) gemorragik yoki qora chechak gemorragik sindrom rivojlanishi
hisobiga kelib chiqadi.
Bemorda qisman immunitet bo‘lsa, yaxshi sifatli yoki mitigirlangan chechak-variolid
kuzatiladi.
Chechak asoratlari turlicha va juda ko‘p. Unga abssess, flegmona, sepsis, ko‘rlik, karlik,
bronxit,
bronxopnevmoniya,
plevrit,
asfiksiya,
kollaps,
meningoensefalit,
orxit,
adneksit(tuxumdon yallig‘lanishi) va boshqalar kiradi. Asoratlarning ba’zilari o‘limga olib kelishi
mumkin.
Diagnoz.
Epidemiologik anamnez, klinik belgilar, qonning umumiy taxlili natijasiga qarab
qo‘yiladi. Qonda neytrofil leykotsitoz, monotsitoz, plazmatik hujayra bo‘lishi, trombopeniY.
Asoratlarda leykotsitoz kuchayib, ECHT oshadi. Gumonli holatlarda mikrobiologik diagnostika
qo‘llaniladi. Ekspress diagnostikaga quyidagilar kiradi: virusoskopiya, predmet oynachasidagi
mikropretsipitatsiya reaksiyasi.
Differensial tashxis-
suvchechak, qizamiq, belbog‘simon temiratki, vezikulyoz
gematorikketsioz, emlangandan keyingi toshma.
Davolash.
Chechakni maxsus davolash–chechakka qarshi gamma-globulindir. U muskul
orasiga Bezredko usulida 10-15 ml 1-3 marta yuboriladi.
Septik asoratlarni oldini olish va yiringlash davri engilroq kechishi uchun tetrassiklin
qatoridagi antibiotiklar, levomitsetin, penitsillin, streptimitsin qo‘llani ladi. Reaktivlikni oshirish,
dezintoksikatsiya va desensebilizatsiya uchun nospetsifik gamma-globulin (15ml) hamda
antigistamin dorilar beriladi. Gemorragik forma va kol lapsda kortikosteroidlar qo‘llaniladi.
Simptomatik davolash-analgin, amidopirin, kardiotonik vositalar beriladi.
Profilaktikasi.
Chin chechak karantinli infeksiya hisoblanadi. Chin chechakli be mor va bu
kasallikka gumon qilingan bemorlar qat’iy izolyasiya qilinishi, klinik va laborator tekshirilishi va
maxsus statsionarda davolanishi kerak. Tibbiy xodim hi moya kiyimida bo‘lishi zarur. Bemor
kiyimlari, o‘rin-ko‘rpalari, bemor yotgan xona, u ish latgan idish-tovoqlar dezinfeksiya qilinadi.
Bemor bilan kontaktda bo‘lganlar 17 kun ga karantin saqlaydilar. Ular chin chechakka qarshi
emlanadi. Ularga bir marotaba donor immunoglobulini 3 ml yuboriladi.
Xulosa.
Epidemiya
-alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo‘lmagan, yuqish manbai bitta
yoki yuqish omili bir xil bo‘lgan, odamlarning guruh bo‘lib kasallanishi, bir aholi punktida 50
kishi va undan ortiq kasallanishi aytiladi.
301
Yuqumli kasllikning paydo bo‘lish omillari 3 turda nomoyon bo‘ladi:
1.
Kasallikning yuqtiradigan manbaning mavjudligi;
2.
Kasallikning yuqish va tarqalish yo‘llarining mavjudligi;
3.
Kasallikka beruluvchi odamlarning mavjudligi.
o‘lat, vabo, sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar;
odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar - epidemik toshmali terlama, Bril
kasalligi, Ku-isitma;
zoonoz infeksiyalar - Sibir yarasi, quturish;
virusli infeksiyalar - SPID;
aniqlanmagan etiologiya bilan guruh bo‘lib kasallanish - 20 kishi va undan ortiq;
tashhisi aniqlanmagan bezgak kasalligi - 15 kishi va undan ortiq;
o‘lim yoki kasallanish darajasi o‘rtacha statistik darajadan 3 baravar va undan ortiq bo‘lgan
vaziyat;
zaharli moddalar bilan zaharlanish - jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2
kishi va undan ortiq;
oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish - jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2
kishi va undan ortiq.
Vabo - bu ham juda xavtli hisoblanib, uning tarqatuvchisi vabo vibroini mikrobidir. Vabo
bilan kasallangan bemomi ichi ketib, qusadi, qaltiraydi va juda ozib-to'zib ketadi. Agar kasallik
davolanmasa., tezda o'ladi.
Sibir yarasi - buni tarqatuvchisi Sibir yarasi mikrobi hisoblanadi. U teri, nafas yo'h,
oshqozon ichak yo'Ii bilan kirib, o'zining ta'slrini ko'r-satadi. Agar u teriga tushsa, avval dog' hosil
bo'ladi, so'ngra u shishib ichiga qon to'ladi va yorilib, yara hosil qiladi. Sibir yarasi bo'lgan
tananing sezuvchanligi ancha pasayib ketadi.
Botulizm - bu kasallikni botulizm toksini tarqatadi. Bu toksin juda zaharli hisoblanadi.
Masalan, uning 0,00000012 g kristal holdagi toksini odamni zaharlashi mumkin. Botulizm
kasalligi oshqozon-ichak yo'Ii bilan tarqatilib, as os an asosiy asab tizimining, yurak asablarini
izdan chiqaradi. Botulizm bilan kasallangan bemor holsizlanadi, boshi og'rib, ko'rish qobiliyati
pasayadi. Til muskullari falajlanadi. Kasalning haro-rati normal odam haroratidan ancha past
bo'ladi va bu kasallik o'z vaq-tida davolanmasa o'lim bilan tugaydi.
302
REFERENCES
1.
Otabek M. et al. Dynamics And Stability Of A Composite Feed Cylinder In The Feeding Area
Of Rotor Spinning Machines //Journal of Pharmaceutical Negative Results. – 2023. – С. 1152-
1157.
2.
Рахимов О. Д., Тогаев Ж. Х., Хужакулов А. Х. У. Усовершенствованный кормонасос
для фермерских хозяйств //Academy. – 2019. – №. 6 (45). – С. 25-27.
3.
Рахимов О. Д. Тогаев ЖХ, Хужакулов АХ Усовершенствованный кормонасос для
фермерских хозяйств //Москва. Журнал «Academy. – 2019. – Т. 6. – С. 45.
4.
Rakhimov O. D., Togaev Z. K., Khuzhakulov A. K. Improved feed pump for farms
//Akademy. – 2019. – Т. 6. – №. 45. – С. 25-27.
5.
Жураев М. Н. и др. Кластер тармоқлари учун автомобил транспортида ташиш
жараёнларини бошқариш моделларини шакллантириш //O'zbekistonda fanlararo
innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar jurnali. – 2023. – Т. 2. – №. 19. – С. 1318-1323.
6.
Тоғаев Ж. Х., Жураев М. Н., Назарова В. Ҳ. АВТОМОБИЛ ТРАНСПОРТИДА ОЗИҚ-
ОВҚАТ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ТЕРМИНАЛ ТАШУВЛАР АСОСИДА ЕТҚАЗИБ
БЕРИШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
//O'ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. – 2023. – Т. 2. – №. 19. – С.
1143-1151.
7.
Hamroyev O., Togaev J., Keldiyorov R. N. Installation for testing the ability of oil-oxidizing
microorganisms //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 417. – С. 02015.
8.
Zhuraev M., Togaev J., Yusufkhonov Z. Management of consumers needs for volume of
transportation, taking into account the probable nature //E3S Web of Conferences. – EDP
Sciences, 2023. – Т. 401. – С. 01066.
9.
Сарвирова Н. С., Саматов Г. А., Тогаев Ж. ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ В
АГРОЛОГИСТИКЕ //Актуальные проблемы экономики и управления на предприятиях
машиностроения, нефтяной и газовой промышленности в условиях инновационно-
ориентированной экономики. – 2020. – Т. 1. – С. 175-185.
10.
Жураев М. Н., Тогаев Ж. Х. МЕТОДИКА ЭФФЕКТИВНОГО РАСПРЕДЕЛЕНИЯ
ПРОВОЗНЫХ
ВОЗМОЖНОСТЕЙ
АВТОТРАНСПОРТНЫХ
СРЕДСТВ
НА
РАДИАЛЬНЫЕ МАРШРУТЫ //Актуальные проблемы экономики и управления на
предприятиях машиностроения, нефтяной и газовой промышленности в условиях
инновационно-ориентированной экономики. – 2020. – Т. 1. – С. 116-124.
303
11.
Норбаев
Э.
Қ.,
Тоғаев
Ж.
Х.
ОЗИҚА
УЧУН
ТЕХНИКАЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШДАГИ ҲАРАЖАТЛАР УЛУШИ //ББК 1 E91. – 2019. – С. 131.
12.
Норбаев
Э.
Қ.,
Тоғаев
Ж.
Х.
ОЗИҚА
УЧУН
ТЕХНИКАЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШДАГИ ҲАРАЖАТЛАР УЛУШИ //EurasiaScience. – 2019. – С. 131-133.
13.
Махматкулов Н. И. и др. КРИТЕРИИ ПОЖАРООПАСНОСТИ ОБЪЕКТОВ И РАСЧЕТ
ВРЕМЕНИ ЭВАКУАЦИИ ЛЮДЕЙ ПРИ ЧРЕЗВЫЧАЙНЫХ СИТУАЦИЯХ
//Теоретические и прикладные вопросы комплексной безопасности: Материалы. – 2019.
– С. 90.
14.
Шоназаров Ж. У., Хужакулов А. Х. ТВОРЧЕСКАЯ И ИННОВАЦИОННАЯ
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ БУДУЩЕГО ПРЕПОДАВАТЕЛЯ И СПОСОБЫ ДОСТИЖЕНИЯ
ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ НАВЫКОВ //Вестник науки.
– 2020. – Т. 1. – №. 12. – С. 55-60.
15.
Khujaqulov A. K. ANALYSIS OF RADIOACTIVE DAMAGE TO SURFACES AND
INDIVIDUALS //Innovative Development in Educational Activities. – 2023. – Т. 2. – №. 18.
– С. 145-149.
16.
Xakim o‘g‘li X. A. UMUMKASBIY FANLARNI O ‘QITISH ORQALI TALABALAR
TOMONIDAN
SHAKLLANADIGAN
TADQIQOTCHILIK
QOBILIYATLARI
//INNOVATION IN THE MODERN EDUCATION SYSTEM. – 2023. – Т. 3. – №. 35. – С.
321-326.
17.
Xakim o’g’li X. A. SANOAT KORXONALARIDAN CHIQAYOTGAN ZARARLI
GAZLARNING
SANOAT
RAYONLARIDA
YASHOVCHI
AHOLINING
SALOMATLIGIGA TA’SIRI //IJODKOR O'QITUVCHI.
– 2024. – Т. 3. – №. 36. – С. 28-31.
18.
Норбаев Э. К., Хужакулов А. Х. У. Доля затрат на эксплуатацию техники для
подготовки кормов //Life Sciences and Agriculture. – 2020. – №. 4. – С. 21-24.
19.
Berdimuratov P. et al. Seeder of exact seeding of seeds of cotton on the crest with drip
irrigation //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 04044.
20.
Хужакулов А. Х. У. Использование серы в сельском хозяйстве Узбекистана и обучение
требованиям безопасности //Проблемы науки. – 2021. – №. 6 (65). – С. 96-102.
21.
Rashidov N. S. et al. Stepped plow with cutting disc for tillage of sloping fields //IOP
Conference Series: Earth and Environmental Science. – IOP Publishing, 2022. – Т. 1076. –
№. 1. – С. 012023.
22.
Каримов С. М. и др. Нормативно-правовая база в области гражданской защиты в
Республике Узбекистан //Теоретические и прикладные вопросы комплексной
безопасности: Материалы. – 2019. – С. 36.
304
23.
Rakhimov O. et al. Methodology for using forsight technology in training future ecologists in
Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. – С. 03048.
24.
Xakim o‘g‘li X. A. MUHANDISLIK YO ‘NALISHI TALABALARING UMUMKASBIY
TAYYORGARLIGIGA QO ‘YILGAN TALABLAR //PROSPECTS AND MAIN TRENDS
IN MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 1. – №. 6. – С. 60-63.
25.
Рахимов О. Д. и др. Неиспользуемые возможности: дистанционного образования в
Узбекистане //Научный журнал. – 2021. – №. 3 (58). – С. 72-75.
26.
Рахимов О. Д. и др. НЕИСПОЛЬЗУЕМЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ: ДИСТАНЦИОННОГО
ОБРАЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ.
27.
Хужакулов А. Х. Значение инновационных технологий в организации самостоятельной
работы студентов в системе высшего образования //Вестник науки. – 2023. – Т. 2. – №.
4 (61). – С. 113-117.
28.
Xujaqulov A. X. O. G. L. Muhandislik ta’lim yo’nalishi talabalarini kasbiy tanlovga ta’sir
etuvchi omillar //Science and Education. – 2023. – Т. 4. – №. 12. – С. 493-496.
29.
Dustkabilovich R. O. et al. Modern lectures and methods of organizing problematic lectures
//Проблемы науки. – 2020. – №. 2 (50). – С. 46-49.
30.
Muradov S., Xujaqulov A., Eshmuxamedov L. ORGANIZING TRAINING ON THE
CAUSES OF EMERGENCY SITUATIONS, CHARACTERISTICS AND ACTION AT
THE FOCUS OF INJURY //Modern Science and Research.
– 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 247-264.
31.
Мурадов С. ПРОБЛЕМЫ ТУШЕНИЯ ПОЖАРОВ КЛАССА Е ЛИЧНЫМ СОСТАВОМ
ПОЖАРНОЙ ОХРАНЫ В МИРЕ //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2.
– С. 758-773.
32.
Мурадов С. ПРОБЛЕМЫ ТУШЕНИЯ ПОЖАРОВ КЛАССА Е ЛИЧНЫМ СОСТАВОМ
ПОЖАРНОЙ ОХРАНЫ В МИРЕ //International journal of advanced research in education,
technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 5.
33.
Rayimkulov A., Murodov S. Some Issues of Safety in the Use of Tower Cranes Used in
Construction Projects //JournalNX. – С. 301-308.
34.
ЎҒЛИ Р. Х. Ф., СИРОЖИДДИН М. ИЗУЧЕНИЯ УСЛОВИЯ ТРУДА В КОМПАНИИ
ЕВРОПЫ. МУРАДОВ СИРОЖИДДИН //International journal of advanced research in
education, technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 10.
35.
O‘G‘LI M. S. H. ANALYSIS OF “MEASURES TO ENSURE OCCUPATIONAL SAFETY
IN THE FIELD OF CARGO TRANSPORTATION AND LOADING.” //International journal
of advanced research in education, technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 9.
305
36.
MURADOV SIROJIDDIN HUSAN O'G'LI. (2023). ANALYSIS OF "MEASURES TO
ENSURE OCCUPATIONAL SAFETY IN THE FIELD OF CARGO TRANSPORTATION
AND LOADING.". https://doi.org/10.5281/zenodo.8434940
37.
Rakhimov O. D., Muradov S. H. Digitalization of Instructions on Labor Protection and Safety
Techniques //European journal of life safety and stability (EJLSS).
– 2022. – Т. 24. – С. 80-86.
38.
Sirojiddin M., Umurzoq E. INNOVATIVE SOLUTIONS FOR IMPROVEMENT OF
WORKING CONDITIONS AND ENVIRONMENT THROUGH THE KAIZEN METHOD
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2023. – Т. 2. – №. 12. – С. 42-47.
39.
Sirojiddin M., Umurzoq E. INNOVATIVE SOLUTIONS FOR IMPROVEMENT OF
WORKING CONDITIONS AND ENVIRONMENT THROUGH THE KAIZEN METHOD
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2023. – Т. 2. – №. 12. – С. 42-47.
40.
Xidirova D., Muradov S. O ‘zbekiston respublikasi hududida seysmoaktiv hududlar va
zilzilaning xavfliligi //Innovative Development in Educational Activities. – 2024. – Т. 3. – №.
2. – С. 167-172.
41.
Dustkabilovich R. O., Husan ogli M. S. Innovative Technologies in Teachingdirectors and
Specialists of Industrial Enterprises on" Labor Protection" //European Journal of Life Safety
and Stability (2660-9630). – 2021. – Т. 12. – №. 29. – С. 80-85.
42.
Husan ogli M. S., Hamidulla o‘g‘li X. X. Siddiqova Madinabonu Asatilla qizi.(2021). NEW
INNOVATIVE
ENGINEERING
SOLUTIONS
TO
THE
PROBLEMS
OF
SIGNALIZATION AND SECURITY SYSTEMS //European Journal of Life Safety and
Stability (2660-9630). – Т. 2. – С. 28-30.
43.
Мурадов С. Определение отдыха и отпусков на основании нового трудового кодекса
//Aholi bandligi sohasidagi davlat siyosatining amalga oshirishning dolzarb masalalari. –
2023. – Т. 10. – №. 26. – С. 17-21.
44.
МУРАДОВ С. ИЗУЧЕНИЯ ОХРАНА ТРУДЫ НА ПРОИЗВОДСТВЕ КОРЕИ
//ХӨДӨЛМӨР, НИЙГМИЙН ХАРИЛЦАА СУДЛАЛ. – 2023. – С. 242-247.
45.
Husan o‘g‘li M. S., Utkir o‘g‘li Z. U. PRINCIPLES OF PASSING AND DOCUMENTING
INSTRUCTIONS ON SAFETY TECHNIQUES //Educational Research in Universal
Sciences. – 2023. – Т. 11.
46.
Muradov S. ECONOMIC ANALYSIS OF PROFITS IN THE FIELD OF LABOR
PROTECTION //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 1239-1245.
306
47.
Muradov S. Ishlab chiqarishdagi avariyalarni o ‘rganish va tahlil qilish //Educational Research
in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 16. – С. 474-477.
48.
Muradov S. H. o ‘g ‘li, & Egamov, DS o ‘g ‘li.(2023). INNOVATIVE SOLUTIONS TO
PROTEC T WORKERS FROM DANGEROUS GAS AND TOXIC SUBSTANCES IN
HAZARDOUS INDUSTRY ENTERPRISES //Educational Research in Universal Sciences.
– Т. 2. – №. 14. – С. 340-342.
49.
Muradov, S. H. "o ‘g ‘li, & Zayniyev, UU o ‘g ‘li.(2023). PRINCIPLES OF PASSING AND
DOCUMENTING INSTRUCTIONS ON SAFETY TECHNIQUES." Educational Research
in Universal Sciences 2.14: 116-119.
50.
Muradov, S. H. "Safarov Sh. O ‘. MEHNAT SHAROITLARI VA MUHITINI “KAIZEN”
USULI YORDAMIDA TAKOMILLASHTIRISHNING INNOVATSION YECHIMLARI."
PAXTA TOZALASH, TO ‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT SOHALARINING
TEXNOLOGIYASINI TAKOMILLASHTIRISH (2023): 90-92.
51.
Muradov S. H. Safarov Sh. O ‘. MEHNAT SHAROITLARI VA MUHITINI “KAIZEN”
USULI YORDAMIDA TAKOMILLASHTIRISHNING INNOVATSION YECHIMLARI
//PAXTA TOZALASH, TO ‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT SOHALARINING
TEXNOLOGIYASINI TAKOMILLASHTIRISH. – 2023. – С. 90-92.
52.
СИРОЖИДДИН М. РАЖАБОВ ХУРШИД ФАХРИДДИН ЎҒЛИ. ИЗУЧЕНИЯ
УСЛОВИЯ ТРУДА В КОМПАНИИ ЕВРОПЫ. МУРАДОВ СИРОЖИДДИН
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2023. – Т. 10. – С. 27.
53.
Sirojiddin, Muradov. "Mehanatni muhofaza qilishning tashkiliy-psixologik asoslaridagi
mavjud muammolar." Ekologiya, aholi xavfsizligi va mehnat muhofazasining hozirgi kundagi
dolzarb masalalari va istiqbollari (2023): 133-137.
54.
Sirojiddin, Muradov. "Mehnatni muhofaza qilish sohasida yuk ortish va tushirish ishlaridagi
yukchilar uchun ishlarning xavfsizligi kategori va qoidalari tahlili." Ekologiya, aholi
xavfsizligi va mehnat muhofazasining hozirgi kundagi dolzarb masalalari va istiqbollari
(2023): 232-242.
55.
Sirojiddin, Muradov. "Mehnat sharoitlari va muhitini “kaizen” usuli yordamida
takomillashtirishning innovatsion yechimlari." Ekologiya, aholi xavfsizligi va mehnat
muhofazasining hozirgi kundagi dolzarb masalalari va istiqbollari (2023): 249-253.
307
56.
O‘G‘LI, MURADOV SIROJIDDIN HUSAN. "Mehnatni muhofaza qilishning rivojlanish
tarixiy bosqichlarini o ‘rganish." Aholi bandligi sohasidagi davlat siyosatining amalga
oshirishning dolzarb masalalari 10.26 (2023): 8-16.
57.
Sirojiddin, Muradov. "Mehnatni muhofaza qilishning rivojlanish tarixiy bosqichlarini o
‘rganish." Ekologiya, aholi xavfsizligi va mehnat muhofazasining hozirgi kundagi dolzarb
masalalari va istiqbollari (2023): 243-248.
58.
O‘G‘LI M. S. H. Mehnatni muhofaza qilishning rivojlanish tarixiy bosqichlarini o ‘rganish
//Aholi bandligi sohasidagi davlat siyosatining amalga oshirishning dolzarb masalalari. –
2023. – Т. 10. – №. 26. – С. 8-16.
59.
Sirojiddin M. Mehnatni muhofaza qilishning rivojlanish tarixiy bosqichlarini o ‘rganish
//Ekologiya, aholi xavfsizligi va mehnat muhofazasining hozirgi kundagi dolzarb masalalari
va istiqbollari. – 2023. – С. 243-248.
60.
Sirojiddin, Muradov. "Sanoat korxonalari rahbar va mutaxassislarining mehnat muhofazasi
bo ‘yicha bilimlarini tekshirishni raqamli texnalogiyalar asosida tashkil etishning ahamiyati."
Ekologiya, aholi xavfsizligi va mehnat muhofazasining hozirgi kundagi dolzarb masalalari va
istiqbollari (2023): 146-150.
61.
Husan o‘g‘li, Muradov Sirojiddin. "Sanoat korxonalari rahbar va mutaxassislarining mehnat
muhofazasi bo ‘yicha bilimlarini tekshirishni raqamli texnalogiyalar asosida tashkil etishning
ahamiyati." Aholi bandligi sohasidagi davlat siyosatining amalga oshirishning dolzarb
masalalari 10.26 (2023): 180-183.
62.
Sirojiddin, Muradov. "Xavfli sanoat korxonalarida ishchilarni xavfli gaz va zaxarli moddalar
ta’siridan himoya qilishga qaratilgan inovatsion yechimlar." Ekologiya, aholi xavfsizligi va
mehnat muhofazasining hozirgi kundagi dolzarb masalalari va istiqbollari (2023): 402-405.
63.
Sirojiddin, Muradov. "Xavfli sanoat korxonalarida ishchilarni xavfli gaz va zaxarli moddalar
ta’siridan himoya qilishga qaratilgan inovatsion yechimlar." Ekologiya, aholi xavfsizligi va
mehnat muhofazasining hozirgi kundagi dolzarb masalalari va istiqbollari (2023): 402-405.
64.
Muradov S. PRINCIPLES OF ENSURING THE SAFETY OF USING LIFTING CRANES
IN CONSTRUCTION-ASSEMBLY WORKS //Modern Science and Research. – 2024. – Т.
3. – №. 2. – С. 933-939.
65.
Muradov
S.
CONSTRUCTION-INSTALLATION
ISHLARIDA
KUTARAMA
KRANLARDAN USE FUNDAMENTAL SECURITY OF SUPPLY //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 786-792.
308
66.
Muradov S., Usmonov H. MEHNATNI MUHOFAZA QILISHNING RIVOJLANISH
TARIXIY BOSQICHLARINI O ‘RGANISH //Interpretation and researches. – 2024.
67.
СИРОЖИДДИН М. НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ БЕЗОПАСНОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ
ГРУЗОПОДЪЕМНЫХ КРАНОВ В СТРОИТЕЛЬНО-МОНТАЖНЫХ РАБОТАХ
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 167-177.
68.
СИРОЖИДДИН учитель-стажер, М. У. Р. А. Д. О. В. "Каршинский инженерно-
экономический институт кафедра «Охрана труда и техника безопасности» Республики
Узбекистан.(2024). НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ БЕЗОПАСНОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ
ГРУЗОПОДЪЕМНЫХ КРАНОВ В СТРОИТЕЛЬНО-МОНТАЖНЫХ РАБОТАХ.
Zenodo." НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ БЕЗОПАСНОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ.
69.
Muradov S. ENSURING SAFETY OF WORKERS IN CONSTRUCTION //Modern Science
and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 493-501.
70.
Muradov S. ASSESSMENT OF THE CHEMICAL SITUATION IN AN ACCIDENT IN
FACILITIES USING STRONG TOXIC SUBSTANCES (KTZM) //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 464-472.
71.
Muradov S. ASSESSMENT OF THE CHEMICAL SITUATION IN AN ACCIDENT IN
FACILITIES USING STRONG TOXIC SUBSTANCES (KTZM) //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 464-472.
72.
Muradov S. ASSESSMENT OF THE CHEMICAL SITUATION IN AN ACCIDENT IN
FACILITIES USING KTZM //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С.
1142-1152.
73.
Muradov S. CHEMICAL STATUS ASSESSMENT AND ANALYSIS //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 455-463.
74.
Muradov S. INNOVATIVE SOLUTIONS FOR IMPROVEMENT OF WORKING
CONDITIONS AND ENVIRONMENT THROUGH THE KAIZEN METHOD //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 485-492.
75.
Muradov S. MAIN INDICATORS OF LABOR PROTECTION MEASURES EFFICIENCY
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 473-484.
76.
Muradov S. STUDY AND ANALYSIS OF WORKING ACCIDENTS //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 444-454.
77.
Muradov S. STUDY AND ANALYSIS OF WORKING ACCIDENTS //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 444-454.
309
78.
Sirojiddin M. KTZM QO ‘LLANILADIGAN OBYEKTLARDAGI AVARIYADA
KIMYOVIY HOLATNI BAHOLASH. – 2024.
79.
Husan o‘g‘li M. S., Shavkat o‘g‘li E. D. INNOVATIVE SOLUTIONS TO PROTEC T
WORKERS FROM DANGEROUS GAS AND TOXIC SUBSTANCES IN HAZARDOUS
INDUSTRY ENTERPRISES //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – С. 11-
17.
80.
Muradov, S. H. o‘g‘li, & Egamov , D. S. o‘g‘li. (2023). INNOVATIVE SOLUTIONS TO
PROTEC T WORKERS FROM DANGEROUS GAS AND TOXIC SUBSTANCES IN
HAZARDOUS INDUSTRY ENTERPRISES. Educational Research in Universal Sciences,
2(14 SPECIAL), 340–342. Retrieved from http://erus.uz/index.php/er/article/view/4443
81.
O‘G E. L. A. A. et al. PHYSIOLOGICAL AND HYGIENE BASIS OF HUMAN LABOR
ACTIVITY //International journal of advanced research in education, technology and
management. – 2023. – Т. 2. – №. 11.
82.
1MURADOV SIROJIDDIN HUSAN O'G'LI Intern-teacher of the Department of "Labor
Protection and Technical Safety" of the Karshi Institute of Engineering and Economics, &
ESHPO'LATOV AZIZBEK ADHAM O'G'LI 4 nd year student of the Karshi Institute of
Engineering and Economics, "Labor Protection and Technical Safety" Karshi, Uzbekistan.
(2023). PHYSIOLOGICAL AND HYGIENE BASIS OF HUMAN LABOR ACTIVITY.
Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.10148671
83.
Muradov S. THE SIGNIFICANCE OF ORGANIZING THE EXAMINATION OF
KNOWLEDGE OF LABOR PROTECTION OF MANAGERS AND SPECIALISTS OF
INDUSTRIAL ENTERPRISES ON THE BASIS OF DIGITAL TECHNOLOGIES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 805-817.
84.
Muradov S. ANALYSIS OF JOB SAFETY CATEGORY AND RULES FOR LOADING
AND UNLOADING WORKERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. –
С. 788-804.
85.
Muradov S. EARTHQUAKE, CAUSES OF EARTHQUAKE //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 818-830.
86.
Muradov S. DEFINITION OF REST AND LEAVES BASED ON THE NEW LABOR CODE
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 774-787.
87.
Muradov S. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND EPIPHYTOTIC
SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT CAUSE RARE
310
DISEASES SUCH AS PLAGUE AND YELLOW FEVER //Modern Science and Research.
– 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 703-728.
88.
Muradov S. CAUSES, CHARACTERISTICS AND ACTIONS OF THE POPULATION IN
THE FOCUSES OF DAMAGE OF EMERGENCIES OF A MAN-GENIC CHARACTER
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-744.
89.
Muradov S. EPISOTOTIC SITUATIONS, THEIR PREVENTION //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 831-851.
90.
Muradov S. STUDY OF HISTORICAL STAGES OF DEVELOPMENT OF LABOR
PROTECTION //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 745-757.
91.
Husan o‘g‘li M. S. KIMYOVIY HOLATNI BAHOLASH VA TAXLIL QILISH. – 2024.
92.
Muradov, S. (2024). CHEMICAL STATUS ASSESSMENT AND ANALYSIS. MODERN
SCIENCE AND RESEARCH, 3(3), 455–463. https://doi.org/10.5281/zenodo.10828083
93.
Sultonova D. N., qizi Siddiqova M. A. COLOR SCHEME IN THE FORMATION OF THE
ARTISTIC ENVIRONMENT OF THE INTERIOR OF MODERN EDUCATIONAL
CENTERS //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С. 109-
115.
94.
Husan ogli M. S., Hamidulla o‘g‘li X. X. Siddiqova Madinabonu Asatilla qizi.(2021). NEW
INNOVATIVE
ENGINEERING
SOLUTIONS
TO
THE
PROBLEMS
OF
SIGNALIZATION AND SECURITY SYSTEMS //European Journal of Life Safety and
Stability (2660-9630). – Т. 2. – С. 28-30.
95.
Karimov B., qizi Nishonova S. C. MEHNATNI MUHOFAZA QILISHNING MAQSAD VA
VAZIFALARI //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 16
SPECIAL. – С. 482-486.
96.
Karimov B. MEHNAT MUHOFAZASI VA TEXNIKA XAVFSIZLIGI” TA’LIM YO
‘NALISHINING FAOLIYAT OB’EKTLARI VA ISH SOHALARI TO ‘G ‘RISIDA
TUSHUNCHA //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 16. – С.
487-489.
97.
Eshmuxamedov L. M. et al. LABOR PROTECTION IMPROVE WORKING CONDITIONS,
INCREASE EMPLOYEES’PRODUCTIVITY, IMPLEMENTATION OF REST REGIME
//Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3 SPECIAL. – С. 1161-
1166.
311
98.
Shodmonov G. D. et al. MEHNAT MUHOFAZASI FANINING RIVOJLANISH TARIXI
VA BOSHQA FANLAR BILAN O ‘ZARO BOG ‘LIQLIGI //GOLDEN BRAIN. – 2024. –
Т. 2. – №. 3. – С. 149-153.
99.
Bahodir O‘ktam o‘g K. et al. ELEMENTS OF THE MANAGEMENT SYSTEM OF
INDUSTRIAL
SAFETY,
LABOR
PROTECTION
AND
ENVIRONMENTAL
PROTECTION AT THE" UZBEKISTAN GTL" PLANT //International journal of advanced
research in education, technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 11.
100.
Karimov, B. O. o‘g‘li, & Yusupov , B. I. o‘g‘li. (2023). CLASSIFICATION OF
DANGEROUS AND HARMFUL FACTORS IN UZBEKISTAN GTL" FACTORY.
GOLDEN
BRAIN,
1(29),
133–137.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/5097
101.
MURADOV SIROJIDDIN HUSAN O‘G‘LI, ESHPO‘LATOV AZIZBEK ADHAM O‘G‘LI
PHYSIOLOGICAL AND HYGIENE BASIS OF HUMAN LABOR ACTIVITY.
International journal of advanced research in education, technology and management. Vol. 2.
2023-11.
102.
Muradov, S., Xujaqulov, A., & Eshmuxamedov, L. (2024). ORGANIZING TRAINING ON
THE CAUSES OF EMERGENCY SITUATIONS, CHARACTERISTICS AND ACTION
AT THE FOCUS OF INJURY. Modern Science and Research, 3(2), 247–264. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/30547
103.
Muradov S., Xujaqulov A., Eshmuxamedov L. ORGANIZING TRAINING ON THE
CAUSES OF EMERGENCY SITUATIONS, CHARACTERISTICS AND ACTION AT
THE FOCUS OF INJURY //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 247-
264.
104.
Muradov, S. H. o‘g‘li, & Egamov , D. S. o‘g‘li. (2023). INNOVATIVE SOLUTIONS TO
PROTEC T WORKERS FROM DANGEROUS GAS AND TOXIC SUBSTANCES IN
HAZARDOUS INDUSTRY ENTERPRISES. Educational Research in Universal Sciences,
2(14 SPECIAL), 340–342. Retrieved from
http://erus.uz/index.php/er/article/view/4443
105.
Abdukarimovich, M. O., A. K. Ibragimovich, and S. O. Sharipjanovich. "Designing a New
Design of a Loading Cylinder for Pneumomechanical Spinning Machines. Engineering, 10,
345-356." (2018).
106.
Мирзаев О. А., Турсунов Ш. С. Теоретическая обоснования деформированного
состояния оболочки питающего цилиндра прядильных машин //Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences. – 2021. – Т. 1. – №. 4. – С. 1092-1103.
312
107.
Максудов Р. и др. Изучения изменений коэффициента жесткости упругой оболочки
прядильной установки //VII International Scientific and Practical Conference “SCIENTIFIC
HORIZON IN THE CONTEXT OF SOCIAL CRISES. – 2021. – С. 894-903.
108.
Джураев А. Д. и др. Питающий цилиндр прядильного устройства //Патент на
изобретение, № IAP05854. – 2019. – Т. 7.
109.
Abdukarimovich M. O. et al. Designing a New Design of a Loading Cylinder for
Pneumomechanical Spinning Machines //Engineering. – 2018. – Т. 10. – №. 06. – С. 345.
110.
Мирзаев О. А., Турсунов Ш. С. Теоретическая обоснования деформированного
состояния оболочки питающего цилиндра прядильных машин //Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences. – 2021. – Т. 1. – №. 4. – С. 1092-1103.
111.
Максудов Р. и др. Изучения изменений коэффициента жесткости упругой оболочки
прядильной установки //VII International Scientific and Practical Conference “SCIENTIFIC
HORIZON IN THE CONTEXT OF SOCIAL CRISES. – 2021. – С. 894-903.
112.
Джураев А. Д. и др. Питающий цилиндр прядильного устройства //Патент на
изобретение, № IAP05854. – 2019. – Т. 7.
113.
Abdukarimovich M. O. et al. Designing a New Design of a Loading Cylinder for
Pneumomechanical Spinning Machines //Engineering. – 2018. – Т. 10. – №. 06. – С. 345.
114.
Джураев А. Д. и др. Дискретизирующий барабанчик для пневмомеханических
прядильных машин //Патент на изобретение, № IAP06301. – 2020. – Т. 30.
115.
Джураев А. Д. и др. Дискретизирующий барабанчик для пневмомеханических
прядильных машин //Патент на изобретение, № IAP06301. – 2020. – Т. 30.
116.
Хакимов Д. В., Мирзаев О. А. Задачи метрологического обеспечения в повышении
качества агропромышленной продукции //Современное экологическое состояние
природной среды и научно-практические аспекты рационального природопользования.
– 2017. – С. 1657-1660.
117.
Джураев А. Д. и др. Анализ нагруженности питающего цилиндра в узле питания
прядильных машин //Universum: технические науки. – 2021. – №. 12-3 (93). – С. 48-53.
118.
Джураев А. и др. РАЗРАБОТКА НОВОЙ КОНСТРУКЦИИ ПИТАЮЩЕГО СТОЛИКА
ПРЯДИЛЬНОЙ МАШИНЫ //ТошДТУ ХАБАРЛАРИ. – 2018. – Т. 115.
119.
Mirzaev O. A., Sobirov X. A., Barakaev N. R. Scientific foundation of the rate of falling of
raw materials on walnut breakage device //Scientific Bulletin. Physical and Mathematical
Research. – 2019. – Т. 1. – №. 2. – С. 58-64.
313
120.
Mirzaev O. A. Mathematic analysis of dimensions of walnut //International Journal of
Advanced Research in Science, Engineering and Technology. – 2019. – Т. 6. – №. 1. – С.
7801-7805.
121.
Мирзаев О. А., Боймуратов Ф. Х., Мустапақулов С. У. МЕХАНИЗМЛАРДАГИ
ТАРКИБЛИ ТИШЛИ ЦИЛИНДРЛАРНИНГ ДЕФОРМАЦИЯСИДАГИ ҲОЛАТ
ТАҲЛИЛИ //Инновацион технологиялар. – 2022. – Т. 1. – №. 4 (48). – С. 33-38.
122.
Mirzaev, Otabek Abdukarimovich, Kamol Ibragimovich Akhmedov, and Olimjon
Sharipjanovich Sarimsakov. "Designing a new design of a loading cylinder for
pneumomechanical spinning machines."
Engineering
10.06 (2018): 345-356.
123.
МИРЗАЕВ О. А., УРАКОВ Н. А. Изучения теория колебания нитей на
пневмомеханических прядильных машин //МОЛОДЕЖЬ И НАУКА: ШАГ К УСПЕХУ.
– 2017. – С. 390-393.
124.
Мирзаев О. А. ИЗУЧЕНИЕ ПРОЦЕССА ПИТАНИИ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ
ПИТАЮЩИХ ЦИЛИНДРОВ ШЕВРОННОГО ТИПА НА ПРЯДИЛЬНЫХ МАШИН. –
2024.
125.
Mirzaev O. A. et al. The power required to maintain the forced oscillations of a composite
feed cylinder of spinning machines //Third International Scientific and Practical Symposium
on Materials Science and Technology (MST-III 2023). – SPIE, 2024. – Т. 12986. – С. 202-
210.
126.
Мирзаев О. А., Маматов Н. З. КОЛЕБАНИЯ СОСТАВНОГО ПИТАЮЩЕГО
ЦИЛИНДРА С СОПРОТИВЛЕНИЕМ ПРИ КРУЧЕНИИ //Educational Research in
Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С. 120-124.
127.
Мирзаев О. А. и др. ИЗУЧЕНИЕ ДИНАМИЧЕСКОЙ УСТОЙЧИВОСТИ
СОСТАВНОГО ПИТАЮЩЕГО ЦИЛИНДРА ШЕВРОННОГО ТИПА ПРИ
КРУЧЕНИИ
В
ПНЕВМОМЕХАНИЧЕКИХ
ПРЯДИЛЬНЫХ
МАШИНАХ
//ИННОВАЦИИ В НЕФТЕГАЗОВОЙ ОТРАСЛИ. – 2023. – Т. 4. – №. 2.
128.
Мирзаев О. А. ИЗУЧЕНИЕ ПРОЦЕССА КОЛЕБАНИЯ ПИТАЮЩЕГО ЦИЛИНДРА С
УПРУГИМИ ВТУЛКАМИ ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ ПРЯДИЛЬНЫХ МАШИН
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2023. – Т. 2. – №. 9.
129.
Мирзаев О. А. ИЗУЧЕНИЯ ПИТАЮЩЕГО ЦИЛИНДРА ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ
ПРЯДИЛЬНЫХ МАШИН, РАБОТАЮЩИХ ПРИ КОАКСИАЛЬНОМ КРУЧЕНИИ
314
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2023. – Т. 2. – №. 5.
130.
Мирзаев О. А., Маматов Н. З. Температурный расчет питающего цилиндра с упругим
элементом пневмомеханических прядильных машин //Science and Education. – 2023. –
Т. 4. – №. 12. – С. 294-304.
131.
Ураков Н. А., Янгибоев Р. М., Мирзаев О. А. ВЫНУЖДЕННЫЕ КОЛЕБАНИЯ
ПИТАЮЩЕГО
ЦИЛИНДРА,
ИМЕЮЩЕГО
УПРУГУЮ
ОБОЛОЧКУ,
ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ ПРЯДИЛЬНЫХ МАШИН //Universum: технические
науки. – 2023. – №. 11-4 (116). – С. 9-15.
132.
Mirzaev O. A. et al. Stability of feeding cylinder shell under torsion in pneumo-mechanical
spinning machines //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 392. – С. 01049.
133.
Мирзаев
О.
А.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ
РАСЧЕТЫ
ДИСКРЕТИЗИРУЮЩЕГО
БАРАБАНЧИКА В ЗОНЕ ДИСКРЕТИЗАЦИИ ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ
ПРЯДИЛЬНИХ МАШИН //Ученый XXI века. – 2022. – №. 10 (91). – С. 4-8.
134.
Шухратов Ш., Мирзаев О. ДИНАМИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ КОЛЕБАНИЙ
СОСТАВНОГО ДИСКРЕТИЗИРУЮЩЕГО БАРАБАНЧИКА //Universum: технические
науки. – 2022. – №. 9-3 (102). – С. 5-10.
135.
Нематов А. К., Мирзаев О. А. Определения закона движения составного питающего
цилиндра вокруг неподвижной оси в зон питании пневмомеханических прядильных
машин //Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 6. – С. 481-489.
136.
Мирзаев О. А., Алмардонов О. М. Теоретическая анализ деформированного состояния
цилиндрической оболочки заполненной вулканизированной резиной. – 2021.
137.
Мирзаев О. А., Боймуратов Ф. Х., Назаров А. А. УСТОЙЧИВОСТЬ ТРЕХСЛОЙНЫХ
ОБОЛОЧЕК
ПИТАЮЩЕГО
ЦИЛИНДРА
В
ЗОН
ПИТАНИИ
ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ
ПРЯДИЬНЫХ МАШИН
//Oriental
renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences. – 2021. – Т. 1. – №. 4. – С. 1464-1473.
138.
Мустапакулов С. У., Мирзаев О. А. Изучение и анализ влияния конструкции
питающего столика прядильной машины на качество пряжи //Проблемы современной
науки и образования. – 2020. – №. 6-2 (151). – С. 38-42.
139.
Рахимова К. К. и др. Математическая модель расчета температурного поля
теплоаккумулирующей стенки энергоэффективных зданий с альтернативным
источником энергии. – 2019.
315
140.
Мирзаев О. и др. ДИСКРЕТЛАШ ЗОНАСИДАГИ БАРАБАНЧА ТИШЛАРИ
ИЛАШТИРГАН ТОЛАЛАР ҲАРАКАТИНИ ДИНАМИК ТАҲЛИЛИ //ЖУРНАЛ
ТЕХНИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ. – 2019. – №. 5.
141.
Djuraev, A. Dj, N. A. Urakov, and O. A. Mirzaev. "Analysis of deformation of the tape in the
area of its supply to the discretizing drum."
Textile Journal of Uzbekistan
6.2 (2019): 13.
142.
Sarimsakov O. S., Mirzayev O. A., Akhmedov K. I. Calculation of the deformed state of a
cylindrical shell filled with vulcanized rubber //British Journal of Innovation in Science and
Technology. – 2018. – Т. 3. – №. 1. – С. 37-44.
143.
МИРЗАЕВ О. А., АХМЕДОВ К. И., УРАКОВ Н. А. Строительство. Градостроительство
и архитектура //М-75 МН-01. – 2017.
144.
МИРЗАЕВ О. А., АХМЕДОВ К. И., УРАКОВ Н. А. ИЗУЧЕНИЯ УРАВНЕНИЯ
ДВИЖЕНИИ И КОЭФФИЦИЕНТ ДИНАМИЧНОСТИ ПИТАЮЩЕГО СТОЛИКА В
ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ ПРЯДИЛЬНЫХ МАШИН //МОЛОДЕЖЬ И НАУКА:
ШАГ К УСПЕХУ. – 2017. – С. 382-385.
145.
МИРЗАЕВ О. А., УРАКОВ Н. А. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ КОНСТРУКЦИИ
ПОДАЧИ ЛЕНТЫ В ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ ПРЯДИЛЬНЫХ МАЩИНАХ
//МОЛОДЕЖЬ И НАУКА: ШАГ К УСПЕХУ. – 2017. – С. 386-389.
146.
УРАКОВ Н. А., МИРЗАЕВ О. А. ИЗУЧЕНИЯ ТЕОРИЯ КОЛЕБАНИЯ НИТЕЙ НА
ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ ПРЯДИЛЬНЫХ МАШИН //МОЛОДЕЖЬ И НАУКА:
ШАГ К УСПЕХУ. – 2017. – С. 378-382.
147.
АХМЕДОВ К. И., УРАКОВ Н. А., МИРЗАЕВ О. А. ИЗУЧЕНИЯ УРАВНЕНИЯ
ДВИЖЕНИИ И КОЭФФИЦИЕНТ ДИНАМИЧНОСТИ ПИТАЮЩЕГО СТОЛИКА В
ПНЕВМОМЕХАНИЧЕСКИХ ПРЯДИЛЬНЫХ МАШИН //МОЛОДЕЖЬ И НАУКА:
ШАГ К УСПЕХУ. – 2017. – С. 394-397.
148.
Муродов Т. и др. ЭФФЕКТИВНАЯ КОНСТРУКЦИЯ ПИТАЮЩЕГО ЦИЛИНДРА
ЗОНЫ
ДИСКЕРИТИЗАЦИИ
ПРЯДИЛЬНОЙ
МАШИНЫ
//Качество
в
производственных и социально-экономических системах. – 2016. – С. 267-268.
149.
ДЖУРАЕВ А. Д. и др. ВЛИЯНИЕ ЗАХОДНОСТИ ЗУБЧАТОЙ ГАРНИТУРЫ
ДИСКРЕТИЗИРУЕЩЕГО БАРАБАНЧИКА НА ОБРЫВНОСТЬ ПРЯЖИ В
ПНЕВМОПРЯДИЛЬНОЙ МАШИНЕ //Поколение будущего: взгляд молодых ученых.
– 2016. – С. 311-314.
316
150.
МИРЗАЕВ О., ЖУМАНИЯЗОВ К., ДЖУРАЕВ А. ЭФФЕКТИВНАЯ КОНСТРУКЦИЯ
СОСТАВНОГО ЦЕНТРИРУЮЩЕГО ПИТАЮЩЕГО ЦИЛИНДРА ПРЯДИЛЬНОЙ
МАШИНЫ //Современные инновации в науке и технике. – 2014. – С. 112-115.
151.
Джураев А. Д., Мирзаев О. А. ОПРЕДЕЛЕНИЕ СИЛЫ СЖАТИЯ УПРУГОЙ СВЯЗИ
ПИТАЮЩЕГО СТОЛИКА ПРЯДИЛЬНОЙ МАШИНЫ //ИННОВАЦИИ, КАЧЕСТВО
И СЕРВИС В ТЕХНИКЕ И ТЕХНОЛОГИЯХ. – 2014. – С. 189-191.
152.
Джураев А. Д., Мирзаев О. А. ОПРЕДЕЛЕНИЕ СИЛЫ СЖАТИЯ УПРУГОЙ СВЯЗИ
ПИТАЮЩЕГО СТОЛИКА ПРЯДИЛЬНОЙ МАШИНЫ //ИННОВАЦИИ, КАЧЕСТВО
И СЕРВИС В ТЕХНИКЕ И ТЕХНОЛОГИЯХ. – 2014. – С. 189-191.
153.
Джураев А. Д., Мирзаев О. А. МОДЕЛИРОВАНИЕ КОЛЕБАНИЙ ПИТАЮЩЕГО
СТОЛИКА ПРЯДИЛЬНОЙ МАШИНЫ //ИННОВАЦИИ, КАЧЕСТВО И СЕРВИС В
ТЕХНИКЕ И ТЕХНОЛОГИЯХ. – 2014. – С. 186-189.
154.
ДЖУРАЕВ А., МИРЗАЕВ О., ХОЛДОРОВ Ш. ЭФФЕКТИВНАЯ КОНСТРУКЦИЯ
ПИТАЮЩЕГО ЦИЛИНДРА ПРЯДИЛЬНОГО УСТРОЙСТВА //Современные
наукоемкие технологии и перспективные материалы текстильной и легкой
промышленности (Прогресс): сборник материалов международной научно-
технической конференции (см. в книгах). – Федеральное государственное
образовательное учреждение высшего профессионального образования" Ивановская
государственная текстильная академия", 2013. – №. 2. – С. 129-130.
155.
MIRZAEV O., DZHURAEV A. FEEDING TABLE OF THE DIGITIZATIONSECTIONS
//Современные наукоемкие технологии и перспективные материалы текстильной и
легкой промышленности (Прогресс): сборник материалов международной научно-
технической конференции (см. в книгах). – Федеральное государственное
образовательное учреждение высшего профессионального образования" Ивановская
государственная текстильная академия", 2013. – №. 2. – С. 135-136.
156.
АSHUROVA L. ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ
//ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ Учредители: Олимп. – С.
41-46.
157.
Shomurotov B. H., Boyirov Z. R., Ashurova L. ANALYSIS OF DEVELOPMENTAL
EDUCATION MODELS //Проблемы науки. – 2020. – №. 11. – С. 86-90.
158.
Laylo A. ISHLAB CHQARISH XONALARI HAVOSINI OPTIMALLASHTIRISH
UCHUN KONDITSIONER USKUNASINING ISHINI QIYOSIY TAHLIL QILISH VA
317
UNI MODELLASHTIRISH //Sanoatda raqamli texnologiyalar/Цифровые технологии в
промышленности. – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 184-192.
159.
Ashurova L. ZILZILA, KELIB CHIQISH SABABLARI VA OQIBATLARI //GOLDEN
BRAIN. – 2024. – Т. 2. – №. 1. – С. 423-431.
160.
Ashurova L., Uralov M. «BINO VA INSHOOTLAR XAVFSIZLIGI» FANINI O
‘QITISHNING BA’ZI JIHATLARI //Interpretation and researches. – 2024.
161.
Anisimov K. V. et al. Phenomenon of market economy: business concepts of innovations in
theoretical and practical solutions. – 2022.
162.
Рахимов О. Д., Файзиева Ш. Ш., Ашурова Л. Форсайт как технология прогнозирования
развития применения цифровых технологий в секторе высшего образования
Узбекистана //Феномен рыночного хозяйства: от истоков до наших дней. Институты
развития и информационные технологии в инновационных решениях. – 2022. – С. 167-
175.
163.
Husanovich S. B., Ravshanovich B. Z., Laylo А. ANALYSIS OF DEVELOPMENTAL
EDUCATION MODELS //Проблемы науки. – 2020. – №. 11 (59). – С. 86-90.
164.
Rakhimov O. D., Sh F. S., Ashurova L. Foresight as a technology for forecasting the
development of the use of digital technologies in the higher education sector of Uzbekistan
//The phenomenon of market economy: from the origins to the present day. Development
institutions and information technologies in innovative solutions. – 2022. – С. 167-175.
165.
Ashurova L. ON THE TECHNOLOGY FOR THE DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC AND
CREATIVE ACTIVITY IN STUDENTS //Innovative Development in Educational
Activities. – 2023. – Т. 2. – №. 23. – С. 294-298.
166.
Ashurova L. METHODOLOGY OF USING TELECOMMUNICATION STUDY
PROJECTS IN INDEPENDENT EDUCATION //Educational Research in Universal
Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 17. – С. 135-140.
167.
Rakhimov О., Аshurova L., Artikbekova F. Hydraulic transport in small livestock farms //E3S
Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 274. – С. 03003.
168.
Rakhimov O. et al. Methodology for using forsight technology in training future ecologists in
Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. – С. 03048.
169.
Rakhimov O. D., Ashurova L. THE MAIN FACTORS AND CRITERIA OF QUALITY
EDUCATION //GOLDEN BRAIN. – 2023. – Т. 1. – №. 31. – С. 163-169.
170.
Рахимов О. Д., Эшмухамедов Л. М., Ашурова Л. МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ
РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ТАШКИЛ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ:
318
Рахимов Октябр Дусткабилович, Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти
“Экология ва меҳнат муҳофазаси” кафедраси профессори Эшмухамедов Латиф
Маҳмаюсуфович, Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти “Экология ва меҳнат
муҳофазаси” кафедраси ассистенти Ашурова Лайло, Қарши муҳандислик-иқтисодиёт
институти “Экология ва меҳнат муҳофазаси” кафедраси ассистенти //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. – 2022. –
№. 6.
171.
Rakhimov O. D., Kh M. Y., Ashurova L. Initial foresight studies in the higher education
system of Uzbekistan //Modern education (Uzbekistan).–2021. – 2021. – Т. 4. – №. 101. – С.
16-22.
172.
Рахимов О. Д., Манзаров Ю. Х., Ашурова Л. Ўзбекистон олий таълим тизимида
дастлабки форсайт тадқиқотлар //Современное образование (Узбекистан). – 2021. – №.
4 (101). – С. 16-22.
173.
Dustkobilovich R. O., Laylo А. Types of modern lectures in higher education, technology of
their design and organization //Проблемы современной науки и образования. – 2020. – №.
12-1 (157). – С. 41-46.
