447
INGLIZ TILIDA SO‘Z TURKUMLARINI FUNKSIONAL JIHATDAN CHЕGARALASH
MASALASI
Xudayberganova Shohista
Xorazm viloyati Xiva shahri Ma’mun universiteti
Filologiya fakulteti 2-kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.11060536
Annotatsiya.
Maqolada ingliz tilida so’z turkumlarini funksional jihatdan chegaralash
masalasi sifatidagi o‘ziga xos xususiyatlari, uning fikrni ifoda qilishdagi muhim va keng
miqyosdagi roli haqida so‘z boradi. Suz turkumlari va ularni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish bir
qator omillar bilan asoslanadi. So‘z turkumining leksemalari, avvalambor, ma’nolari bo‘yicha bir
biri bilan bog‘langan. Bu so‘z turkumining umumiy ma’nosi grammatik bo‘la olmaydi, chunki bir
leksemaning a’zolari turli xil grammatik mazmun-ma’noga ega.
Kalit so‘zlar:
leksema, paradigma, morfema,grammatik, mustaqil so’z turkumlari, so’z
yuklamalari.
THE PROBLEM OF FUNCTIONALLY DELIMITING WORD FRAMEWORKS
IN ENGLISH
Abstract.
The article talks about the unique features of English as a matter of functional
delimitation of word groups, its important and large-scale role in expressing thoughts. The interest
in aquatic species and their study is based on a number of factors. The lexemes of the word group
are connected with each other, first of all, by their meanings. The general meaning of this word
group cannot be grammatical, because members of the same lexeme have different grammatical
meanings.
Key words:
lexeme, paradigm, morpheme, grammar, independent word groups, word
loadings.
ПРОБЛЕМА ФУНКЦИОНАЛЬНОГО РАЗДЕЛЕНИЯ СЛОВАРНЫХ РАМОК
В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Аннотация.
В статье говорится о его особенностях в плане функционального
разграничения групп слов в английском языке, его важной и масштабной роли в выражении
мыслей. Интерес к водным видам и их изучению обусловлен рядом факторов. Лексемы
группы слов связаны друг с другом, прежде всего, своими значениями. Общее значение этой
группы слов не может быть грамматическим, поскольку члены одной и той же лексемы
имеют разные грамматические значения.
448
Ключевые слова:
лексема, парадигма, морфема, грамматика, самостоятельные
группы слов, словесные нагрузки.
KIRISH
Har bir til minglab leksemalarga ega. Ularni tasvirlayotganda yoki izohlayotganda har
birini alohida tahlil qilish mumkin yoki mavhum xususiyatlarini hisobga olib ularni guruhlarga
birlashtirish mumkin. Tilshunoslar ikki usulni ham tatbiq etib ko‘rishdi. Lug‘at, umuman olganda,
individual leksemalarni tasvirlasa, grammatik kitob leksemalar guruhlari bilan shug‘ullanadi
(odatda ular so‘z turkumlari deb ataladi). Ko‘p yillar mobaynida grammatikachilar so‘z
turkumlarini o‘rganib kelishayotgan bo‘lsada, hali-hanuz o‘ziga yarasha ochilmagan qirralari
paydo bo‘lmoqda.
So‘z turkumining leksemalari, avvalam bor, ma’nolari bo‘yicha bir biri bilan bog‘langan.
Bu so‘z turkumining umumiy ma’nosi grammatik bo‘la olmaydi, chunki bir leksemaning
a’zolari turli xil grammatik mazmun-ma’noga ega. Nima bo‘lganda ham, so‘z turkumining
mazmun-mohiyati ma’lum tipik grammatik ma’no bilan juda uzviy bog‘langan. So‘z turkumining
umumiy ma’nosi leksik ham bo‘la olmaydi. Bordiy-u so‘z turkumining barcha so‘zlari bir xil
leksik ma’noga ega bo‘lganida edi, ular bir leksemaga birlashgan bo‘lishardi.
Biroq so‘z turkumining ma’nosi birlashtiruvchi leksemalarning leksik ma’nolari bilan
uzviy bog‘likdir. Shunday qilib, so‘z turkumining umumiy ma’nosi leksik ham grammatik ham
emas, biroq u ikkalasi bilan ham bogliq, shu sababdan u leksik-grammatik deb ataladi.
So‘z turkumlari o‘zlarining grammatik kategoriyalari orqali xarakterlanadi. Otlar son va
kelishik kategoriyasiga ega fe’llar zamon, nisbat, mayl va boshqa kategoriyalarga ega. Sifatlar esa
taqqoslash kategoriyasiga egadir. Shu sababli ham turli so‘z turkumlariga tegishli bo‘lgan
leksemalar paradigmalari turlichadir. Masalan fe’l paradigma uzunroq: write, writes, wrote, shall
write, will write, am writing, is writing, was writing, were writing va h.k.
Otning paradigmalari esa biroq qisqaroq: sister, sister's, sisters, sisters'. Sifatniki esa undan
xam qisqa: cold, colder, coldest. Ravishning paradigmasi esa undan ham qisqa: always.
Leksemaning paradigmalari ushbu leksemaning qaysi so‘z turkumiga ega ekanini
ko‘rsatadi. So‘z turkumlarining yana bir jihati shundaki, ular uyg‘unlasha oladilar, boshqacha
aytganda boshqa so‘zlar bilan birika olish xususiyatiga egalar. Bunga asosan ularni leksik
grammatik birikmalarga ajratishimiz mumkin. So‘z turkumlarining birikish qobiliyati haqida gap
borganda avvalam bor leksik grammatik ma’no ko‘zda tutilishi kerak. Shu asnoda birikish so‘zlar
leksik grammatik guruhining kuchi bo‘lib ma’lum guruh so‘zlarning leksik grammatik ma’nolarini
449
nazarga olmay o‘sha so‘zlar bilan aniq bir qismlar (birikmalar) tashkil qiladi. To (from, at) school
bunga yorqin misol bo‘la oladi. Yuqorida qayd etilganidek, so‘z turkumlari gapdagi vazifalariga
ko‘ra ham xarakterlanadi.
Ot, asosan, ega yoki to‘ldiruvchi vazifasida, avval, asosan, kesim vazifasida, sifat esa
aniqlovchi vazifasida ishlatiladi. qaysidir ma’noda bu to‘g‘ri. So‘z turkumlari va gap qismlari
o‘rtasida qandaydir bog‘liqlik mavjud, biroq bunda majburiy mos kelish tabiati nazarimizdan
yiroq. Gapning egasi faqat ot bilan emas, balki olmosh, son, gerundiy, infinitiv va boshqasi bilan
ifodalanishi mumkin. Boshqa tomondan esa, ot gapning har qanday qismi vazifasini to‘ldirib kela
oladi. Biroq predloglar, bog‘lovchilar, yuklamalar, odatda, har qanday gap qismi vazifasini to‘ldira
oladi. Bularning hammasi grammatikaning ikki asosiy birligi bo‘lgan so‘z va gapni adashtirib
qo‘yishdan iloji boricha yiroqlashishga ko‘mak beradi va so‘z turkumini aniqlashda gap. -
mezonini rolini albatta kamaytirishi kerak. Shunday qilib so‘z turkumi leksemalar sinfi bo‘lib
quyidagi tamoyillar asosida xarakterlanadi: - o‘zining leksik-grammatik ma’nosiga ko‘ra -
o‘zining leksik-grammatik morfemalariga (o‘zak yasovchi qo‘shimchalari) ko‘ra - o‘zining
grammatik kategoriyalari yoki paradigmalariga ko‘ra - o‘zining birikuviga ko‘ra gapdagi
vazifasiga ko‘ra xarakterlanadi.
So‘zlar o‘zining ma’no, morfologik tasnifi va sintaktik vazifalariga ko‘ra ma’lum bir so‘z
turkimiga ajraladi. Ma’no deganda biz barcha so‘zlarga umumiy bo‘lgan ma’noni, masalan, ot so‘z
turkumi uchun narsa, fe’l so‘z turkumi uchun xarakat va holat yoki jarayonini anglaymiz.
Morfologik tasnifi esa butun bir guruhni, masalan, ot so‘z turkumining mikdorini yoki fe’l
so‘z turkumining nisbatini ko‘rsatadi. Va nihoyat, so‘z turkumining uyg‘unlashuvi va sintaktik
vazifalari ularni yanada oydinlashtiradi. Biz so‘z turkumlarini mustaqil hamda yordamchi
(notional and functional or structural) qismlarga bo‘lib o‘rganamiz. Mustaqil so‘z turkumlari
ekstralingvistik fenomenlarni, ya’ni narsa, harakat, sifat, hissiyotni; yordamchi so‘z turkumlari
so‘zlar va gaplar o‘rtasidagi aloqa va bog‘liqliklarni bildiradi. Mustaqil so‘z turkumlari gapda
ma’lum vazifalarga ega: ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi yoki hol bo‘lib kelishi mumkin. Bu
so‘z turkumlariga quyidagilar kiradi: -ot; -sifat; -son -olmosh; -fe’l; —ravish; -modal so‘zlar; -
undov so‘zlar; holat kategoriyasini bildiruvchi so‘zlar.
Yordamchi so‘z turkumlari so‘zlar yoki gaplar o‘rtasidagi bog‘liqlikni yoinki so‘z yoki
gaplar ma’nolarini ifodalaydi. Ular hech qachon gapda mustaqil so‘z turkumi vazifasida kela
olmaydi, shuning uchun ham yordamchi so‘z turkumlari degan nomni olishgan va ular
quyidagilardir: -predloglar — bog‘lovchilar -yuklama –artikl. Ko‘pgina lingvistlar bir tomondan
450
otlar yoki fe’llar, ikkinchi tomondan predloglar yoki bog‘lovchilar kabi so‘z turkumlari o‘rtasida
farq borligini ta’kidlashadi.
V.V. Vinogradovning tasnifiga ko‘ra, rus tilida ot, sifat, olmosh, son, fe’l, ravish va holat
kategoriyasini so‘z turkumlari deb atash kerak, chunki bu so‘zlar «nomlanuvchi vazifani to‘ldira
oladi yoki nomlar ekvivalentlarini ko‘rsatkichi bo‘la oladi». Bundan tashqari u yana to‘rtta so‘z
yuklamalarini aytadi: atoqli yuklamalar, bog‘lovchi yuklamalar, predloglar va bog‘lovchilar. So‘z
yuklamalari biz maqsad qilayotgan nom vazifasini rad etadi. Table va after kabi so‘zlarning tabiati
o‘rtasida ma’lum farq bor. Birisi narsa predmetni nomlasa, ikkinchisi munosabatni ko‘rsatadi.
Biroq ikkalasi ham «nomlanayotgan vazifani to‘ldira oladi». Relation, attitude kabi otlar,
belong, refer kabi fe’llar ham munosabatini ko‘rsatadi, biroq faqat o‘sha so‘z turkumiga oid
xususiyatda. O‘z navbatida qo’shimchalar va bog‘lovchilar reallik dunyosi aloqasini ko‘rsatadi.
Y. Nayda "boy, fish, run, walk, good, bad, against va with kabi so‘zlarni tabiiy va madaniy
fenomalarning turli obyekti, sifati, jarayoni, holati va aloqasi" deb yozganda otlar predloglar
o‘rtasida farq yo‘qligini ta’kidlaydi. H. Suit esa «to‘liq" va "bo‘sh" so‘zlari birligini ta’kidlaydi.
The earth is round gapini yozib u «the va is" kabi so‘zlarni biz shakliy so‘zlar deb ataymiz.
tipidagi so‘zlardir, deb yozadi. Ko‘pgina mualliflar so‘zlarning vazifasi haqida o‘z asarlarida
gapirib o‘tishgan. D. Braun, S.Braun va D Beyli Lar esa yordamchi fe’llar, predloglar va artikllarni
yordamchi so‘zlar (functional words) deb atashadi. V.Jigadlo, I.Ivanova, L.Iofik predloglarni,
bog‘lovchilarni yuklamalarni va artikllarni mustaqil so‘z turkumlaridan farqli o‘laroq yordamchi
so‘z turkumlari deb ataladi.
Ch. Friz esa so‘z turkumlari deb nomlanuvchi 4ta so‘zlar guruhini va yordamchi so‘z
turkumlari deb ataluvchi 15ta so‘z guruhlarini ta’kidlab o‘tadi. Yordamchi so‘zlar bilan boshqa
so‘zlar o‘rtasidagi farq noaniq bo‘lib qolganligini yuqoridagilardan bilsa bo‘ladi. Ba’zan farq so‘z
turkumlari o‘rtasidan, ba’zan biror so‘z turkumi ichidan ajratilishi qiyin bo‘lib kolgan.
Predloglardan tashqari yordamchi fe’llar ham nazarda tutilgan. Yordamchi so‘z
turkumlaridan tashqari gramatikachilar masalan fe’l kabi ma’lum bir so‘z guruhini funksional
ishlatish haqida so‘z yuritiladi. Y.A. Krutikov esa yordamchi so‘zlarni yarim mustaqil (semi-
notional) deb yuritiladi. Uningcha, predloglar, bog‘lovchilar, artikllar va yuklamalar yarim
mustaqil so‘z turkumlaridir. Ular (semi national parts of speach) deb mustaqil so‘z turkumlari bilan
qarama-qarshi qo‘yadi. Ular (semi national parts of speach) nimalarni biriktirishi quyidagicha
beriladi:
a) o‘zlarining umumiy va qiyosiy hamda leksik ma’nolarini,
b) o‘zlarinig inkoriy ajratilganligini izolyatsiyalanganligini,
451
c) Ularning majburiy ko‘p tomonlama (artikl, yuklama) yoki ikki tomonlama (predlog,
boglovchi) birikmalarini,
d) bog‘lash vazifalari (bog‘lovchilar, predloglar) yoki maxsus so‘zlari (artikllar,
yuklamalar)ni birlashtiradi. Tabiiyki, yuqorida qayd etib o‘tilgan ingliz so‘z turkumlari tizimi
unchalik anglarli darajada emas. Agarki so‘z turkumlarining yuqorida qayd etilgan ba’zi jixatlarini
hisobga olib, ba’zilarini hisobga olmasak ko‘z o‘ngimizda o‘zga tasavvur paydo bo‘ladi. Shunday
qilib so‘z turkumlarining asosiy xususiyatlari deb ularning grammatik kategoriyalarini olsak,
leksikgrammatik ma’nosini, birikuvini va sintaktik vazifasini e’tiborga olmasak, unda X. Svit va
O. Yespersenlar qilgandek ravishni, predlogni, bog‘lovchini, undov so‘zlarni va yuklamani bir
sinfga yoki guruxga birlashtirardik. X. Svit ot, sifat, son, fe’l va yuklamalarni o‘z davrida
zamonaviy ingliz tili so‘zlarining guruxiga kiritilgan. O.Yespersen esa substansiya, sifat, fe’l,
olmosh va yuklamalarni kiritgan. So‘z turkumlari (notional words - mustaqil so‘zlar) va
yuklamalar (seminotional words) o‘rtasidagi farq bir necha yillar mobaynida rus tilshunoslari
tomonidan birikuvchi so‘zlar (combinations of words)dan so‘z birikmalari (wordcombinations)ni
farqlash uchun qo‘llanib kelingan. So‘z birikmasi (wordcombination) iborasi tor ma’noli bo‘lib,
faqat kamida 2ta ma’noli so‘zlarni o‘z ichiga olishi darkor. Shunday qilib, on the table so‘zlar
birikmasi (combination of words) lekin so‘z birikmasi (word-combination) emas, chunki bu yerda
faqat bitta mustakil leksik ma’noli so‘z table bor.
REFERENCES
1.
Yorova S., Nasimova S. The ways of teaching languages at medical institutions. – 2019.
2.
Yorova S. K. The concept “health” in the English lingual culture //Humanities and Social
Sciences in Europe: Achievements and Perspectives. – 2017. С. 58-60.
3.
Methods of forming medical terms Автор Sokhiba Mallaevna Normurodova"Science and
Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.567 (SJIF) November 2022 / Volume 3
Issue 11
4.
Aytmuratova
Perkhan
Genjebaevna,
Esanova
Maftuna
Bakhadirovna
THE
IMPORTANCE OF TEACHING LATIN IN MEDICAL SCHOOLS Дата публикации
2022/12/17 Журнал Thematics Journal of Education Том 7 № 5
5.
Hoshimov O’. H, Yakubov I.Y.A. Ingliz tili o’qitish metodikasi-Toshkent-2003-yil.
6.
Khodjayev, K. K. (2021). The specificity and complexity of the process of learning
English. International Journal on Orange Technologies, 3(6), 21-24.
452
7.
Ochilov, I. (2023). Importance of pedagogical technologies in forming thinking and skills
in history lessons.
Science and innovation
,
2
(B4), 481-484.
8.
Iskandar, O. (2023). The Organization of the Khorazm Soviet Republic.
9.
Ochilov, I. (2022). SPECIFIC GEOGRAPHICAL ASPECTS OF THE HISTORY AND
DEVELOPMENT OF INTERNATIONAL TOURISM.
Science and Innovation
,
1
(6),
228-231.
10.
Iskandar, O. (2022). XIVA TARIXI VA RIVOJLANISHIDA TURIZMNING
AHAMIYATI.
PEDAGOG
,
5
(6), 327-329.
11.
Ochilov, I. (2022). XALQARO TURIZM TARIXI VA RIVOJLANISHINING O’ZIGA
XOS GEOGRAFIK JIHATLARI.
Science and innovation
,
1
(C6), 228-231.
12.
Ochilov, I. (2023). TARIX DARSLARIDA TAFAKKUR, KO’NIKMA VA
MALAKALARNI HOSIL QILISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING
AHAMIYATI.
Наука и технология в современном мире
,
2
(16), 43-46.
13.
Очилов, И. (2024). XIX АСР ИККИНЧИ ЯРМИДА ХИВА ХОНЛИГИДА СИЁСИЙ
ЖАРАЁНЛАР.
TADQIQOTLAR. UZ
,
35
(2), 89-93.
14.
Ochilov,
I.
(2024).
XIVA
XONLIGIDA
SOLIQ
TIZIMI
VA
MAJBURIYATLAR.
Молодые ученые
,
2
(8), 73-75.
15.
Omongaldi o’g’li, O. I. (2023). OʻRTA OSIYODA TARIXIY BILIMLARNING
TARAQQIYOTI.
INTERNATIONAL
JOURNAL
OF
RECENTLY
SCIENTIFIC
RESEARCHER'S THEORY
,
1
(3), 9-15.
16.
Iskandar, O. (2022).OPPORTUNITIES FOR THE DEVELOPMENT OF PLIGRIMAGE
TOURISM IN OUR REPUBLIC.CONTEMPOPARY ART AND CULTURE,(ISSUE
11),47-49.
17.
АБДУЛҲАЙ, Г. ТУРКИСТОН МАТБУОТИДА ЯНГИ ДАВЛАТ ХУСУСИДАГИ
МУНОЗАРАЛАР (1918-1924 ЙИЛЛАР). INFOLIB: ИНФОРМАЦИОННО-
БИБЛИОТЕЧНЫЙ
ВЕСТНИК
Учредители:
Общество
с
ограниченной
ответственностью с участием иностранного капитала" E-LINE PRESS", (1), 56-60.
18.
Urazalievna, A. G., & Fotima, X. (2024). TURKISTON QO’RBOSHILAR HARAKATI
VA ULARNING FAOLIYATI. TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN
ILMIY JURNALI, 4(1), 5-10.
19.
Urazalievna, A. G., & Aziza, P. (2024). FARG’ONA VODIYSIDAGI ISTIQLOLCHILIK
HARAKATLARI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI. IJTIMOIY FANLARDA
INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI, 4(1), 12-15.
453
20.
Абдулхай, Г. У. (2020). ТУРКИСТОН АССР: ҚАНДАЙ ДАВЛАТ БЎЛИШИ КЕРАК
ЭДИ?. ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ, 3(1).
21.
Qizi,
Y.
L.
U.
(2024).
THE
ACTIVITIES
OF
UBAYDULLOKHOJA
ASADULLOKHOJAYEV, AN EARLY UZBEK LAWYER, IN THE JADIDIST
MOVEMENT. International Journal Of History And Political Sciences, 4(03), 48-50.
22.
Yusupova, L. (2024). THE ROLE OF MUNAVVARQORI ABDURASHIDKHANOV IN
THE JADIDIST MOVEMENT. Science and innovation, 3(C1), 94-97.
23.
Yusupova, L. (2023). JADIDCHILIK HARAKATI VA JADID ADABIYOTINING
YUZAGA KELISHI. Наука и технология в современном мире, 2(20), 92-94.
24.
Laylo, Y. (2023). XIVA XONLIGINING ASOSIY SAVDO MARKAZLARI VA
TASHQI SAVDO-TIJORAT ALOQALARI. Journal of Universal Science Research, 1(5),
385-389.
